TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

1 ҚАЗІРГІ КӨРКЕМ ПРОЗАДАҒЫ ІШКІ МОНОЛОГТЫҢ СИПАТТАМАСЫ 6

1.1 Көркем шығармадағы ішкі монологтың зерттеу нысандары 6

1.2 Ішкі монолог құрудағы тілдік тәсілдердің ерекшелігі 21

1.3 Көркем шығармадағы ішкі монологтың кейіпкер ойлауымен берілуі 27

2 ІШКІ МОНОЛОГТЫҢ АВТОР БАЯНДАУЫНДАҒЫ ОРНЫ МЕН КӨРКЕМДІГІ 38

2.1 Ішкі монологтың автор бейнесін жасаудағы рөлі 38

2.2 Қос үнді сөздің ішкі монологты қалыптастырудағы қызметі мен ерекшелігі 52

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 62 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

1 ҚАЗІРГІ КӨРКЕМ ПРОЗАДАҒЫ ІШКІ МОНОЛОГТЫҢ СИПАТТАМАСЫ 6

1.1 Көркем шығармадағы ішкі монологтың зерттеу нысандары 6

1.2 Ішкі монолог құрудағы тілдік тәсілдердің ерекшелігі 21

1.3 Көркем шығармадағы ішкі монологтың кейіпкер ойлауымен берілуі 27

2 ІШКІ МОНОЛОГТЫҢ АВТОР БАЯНДАУЫНДАҒЫ ОРНЫ МЕН КӨРКЕМДІГІ 38

2.1 Ішкі монологтың автор бейнесін жасаудағы рөлі 38

2.2 Қос үнді сөздің ішкі монологты қалыптастырудағы қызметі мен
КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілі: Көркем әдебиет тілі алғаш орыс тіл
Көркем шығарма тілін зерттеу – жазушының суреткерлік шеберлігін, эстетикалық
Көркем шығарма тілінің бүгінгі даму мен шарықтауы арынды да
Әрине, көркем шығарма тілі – қыры да, сыры да
Кез – келген жаңа саланың ауқымы кең, қарымы құлаш
Көркем прозадағы бейнелеу тәсілдердің бірі – ішкі монолог (кейіпкердің
Классикалық биік деңгейге көтеріліп, әлемдік көркем - өнерге асыл
Жазушы халқымыздың тарихындағы ең бір тұлғалы кезеңді – Қазақстанның
Әбіш Кекілбаев – қазақ көркем әдебиетіне үлкен үлес қосып
Әдебиеттанушы ғалымдар Г.Пірәлиева, Ж.Дүйсенбаевалар Ә.Кекілбаев шығармаларын әдеби тұрғыда зерттеп,
Көркем шығарма тілінде сөз өзінің барлық бояу нақышымен, экспрессивтік-эмоционалдық
Сөз қолданыс өнері әрбір жазушының творчестволық шеберханасында туып, дамып,
Зерттеудің нысаны: Ә. Кекілбаевтың «Үркер», «Елең- алаң» романдарындағы ішкі
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеудің дереккөздері ретінде және ғылыми тұжырым
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.

Бүгінгі таңда тіл білімінде жазушы шығармаларының тілдік табиғатын толық
Жұмыстың негізгі мақсаты Ә.Кекілбаевтың жоғарыдағы аталған шығармаларында кездесетін ішкі
- ішкі монологтың берілуіне, түрлеріне талдау жасау;

- ішкі монологтың автор баяндауында кездесетін жақтарын анықтау;

- кейіпкер ойлауындағы ішкі монологты айқындау;

- ішкі монологтың жақтық сипатын анықтау;

- ішкі монологты жасаудағы жағдайлардың стилистикалық түзілімін сараптау;

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

Қорғауға ұсынатын негізгі тұжырымдар:

Зерттеудің теориялық және практикалық мәні:

Зерттеудің әдістері: Жұмыстың әдістемелік негіздері ретінде психолингвистикалық, сипаттамалық, стилистикалық
Зерттеу жұмысында көркем әдебиет стилистикасының мәселелері қарастырылған В.В. Виноградов,
Әдебиеттанушы ғалымдар Б.Майтанов, З.Қабдолов, Қ.Жұмалиевтің пікірлері де назардан тыс
Зерттеу жұмысының жариялануы:

Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
Ғалымдардың көпшілігі жазушы стилистикасын, яғни көркем әдебиет стилистикасын әдебиеттану
1 ҚАЗІРГІ КӨРКЕМ ПРОЗАДАҒЫ ІШКІ МОНОЛОГТЫҢ СИПАТТАМАСЫ

1.1 Көркем шығармадағы ішкі монологтың зерттеу нысандары

Тілдің қалыпты тірегі – сөз. Ол халқымыздың бағзы заман
Белгілі бір жазушы шығармасының тілін ғылыми тұрғыда қарастырғанда, оны
Көркем шығарма тілін зерттеумен көп шұғылданған және елеулі табысқа
Ал, академик В.Виноградов тілді бағалаудың үш түрін ұсынады. Олар
Көркем әдебиет тілін зерттеудің алғашқы қадамдары ХІХ ғасырдың аяғы
Көркем әдебиет стилистикасы – әдебиеттану ғылымынан да, лингвистикадан да
Көркем әдебиет стилистикасында кез келген жазушының кез келген туындысы
Қазіргі көркем прозадағы бейнелеу тәсілдерінің бірі - ішкі монолог
Көркем проза адам психологиясының ішкі иірімдері, күрделі де терең
Жалпы ішкі монологтың кейіпкер образын ашудағы қызметі орасан зор.
Сонау антикалық дәуірдегі мифтен қазіргі өскен, күрделенген үлкен жанр
Бір ғана адамдың ішкі көңіл-күйін білдіретін және кейіпкерді сөйлету
Ал, ішкі монологта жүйелілік сақтала бермейді. Монолог түріндегі жүйелі
Жалпы ішкі монолог тәсілі - әлем әдебиеті мен фольклорында
Ішкі монологтың авторлық және персонаждық түрлері де (формалары) бар.
Жоғарыда аталған еңбек авторы Г.Пірәлиева ішкі монологтың екі түріне
Ал, екіншісі – оқиғаға қатысатын кейіпкер монологына автордың (әңгіме
Қазіргі көркем проза-күрделенген, жанрға бай, көркемдік тәсілдері мол үлкен
Ішкі монолог – көркемдік бейнелеу тәсілі екенін көркем шығарманың
Көркем шығармадағы кез-келген көркемдік тәсіл – монолог, диалог, портрет,
Ал біздің алдағы уақытта зерттеуге алатын тәсіліміз ішкі монолог,оның
Жалпы, ішкі монолог тәсілі – адам баласының ішкі ойы
Қай шығармасын да асықпай, баппен, қиналып жазатыны рас. Көп
«Үркер» мен «Елең - алаң» - қазақ әдебиетіне үлкен
Ішкі монологтың авторлық түрлері негізгі үш жағдайда байқалады.

Бірінші: ішкі монолог кейіпкердің ой-сезімін жеткізетін автор сөзі тұрғысында
Мысалы: «Патша сарайының нұсқауы өз алдына, Тевкелевтің ойлап келе
Тевкелевтің көз алдына Петр патшаның қуанғанда жыбыр ете қалатын
Осыны ойлағанда Тевкелев масаттанудың орнына қобалжып қалады. Бақса, Россияның
Жалпы автор сөзі Әбіш Кекілбаевтың бір-бірінің жалғасы болып келетін
Романдағы басты кейіпкер Әбілқайыр ханның ішкі толғанысын, халқының қамын
«... Кеше атына сергек қонған сияқты еді, бүгін бойы
Мынау тағы да таусылуға таяу жаз күні көңілге жабыраңқы
Көркем шығарма тілін зерттеу - жазушының суреткерлік шеберлігін, эстетикалық
Кейіпкер болмысын айқын танытатын тілдік тәсілдер - диалог пен
Ғалым Х. Кәрімов кейіпкердің төл сөзі көркем шығармада диалог
Рас диалог пен монологты бір-бірінен ажырату оңай бола бермейді.
Жалпы көркем прозадағы бейнелеу тәсілдерінің бірі - ішкі монолог.
.....«Таяқ жеген адамның жалқылдап ісіп кеткен көзінің алдындай боп
Ашық іргеге оқтын-оқтын көз тастап отырған Әбілқайырға сол көк
Бірақ сол қозғалса, бер жағындағы әр жер, әр жерге
Хан іргеден көзін тайдырды. Бет - аузы ісіңкі. Көзінің
Иә, сабыр да қашанға сарқылмасын! Ойлаған ойыңнан шығып жатсаң,
Осы берілген мысалда кейіпкердің ішкі сезімі, яғни ішкі монолог
Ішкі монологқа тікелей қатысты кейіпкер бойынан табылатын түс көру,
Адамның сезім-күйін, ой толғанысын, күйініш-сүйінішін барлық қайшылығымен асқан шеберлікпен
Шығармада авторлық баяндау көп ретте кейіпкерлердің көзімен, ойымен беріледі.
Мысалы: «...Мынау қарғыс атқан даланың шегі мен шетінің қапелімде,
Ой, тоба-ай, патша сарайында отырғандар да ойына не келсе,
Жоғарыдағы үзіндіде берілгеннің барлығы – авторлық баяндау. Бірақ автор
Көркем шығармада авторлық идеяның жазушы еркінен тыс, сәл өзгеше
Монолог арқылы мінездер ерекшелігі, ойлау сипаттары, образдың дүниетанымдық арналары
В.Е.Хализев: «Кейіпкер монологтарында (әсіресе ішкі монологтарда), ортақ төл сөздерде
Зерттеуші шығармашылық шабыттағы аса маңызды сәттерді, мәселен автордың кейіпкерді
«Құдайға шүкір, түтіні тік ұшып, иті оңға жүгіре бастаған
Құдайға шүкір, қазір өзі құлақдар жерде, ақ патшаны білмейді,
Ағалары келіп, алдары босағанмен тақтан күдерлерін тірідей үзіп шашылып
«Тәуба, тәуба!»( (Ә.Кекілбайұлы он екі томдық шығармалар жинағы. 5т.
Автор Әбілқайырдың атынан сөйлей отырып, автор баяндауының қызметін жоғарлата
Жазушы көркем шығармада кейіпкерлерін ұтымды сомдау арқылы қалың оқырманға
Көркем шығарма мәтіні мынадай субъективтік тұлғалардың күрделі, өзара әрекетшіл
Осылардың қарым-қатынастарында қайсысының басым болуына қарай негізгі екі композициялық-стилистикалық
Автор атынан жүргізілетін баяндау типі өте күрделі және көп
Баяндауды субъективтентірудің екінші түрі кейіпкер тарапымен байланысты. Бұл жағдайда
«...Әбілқайыр басын көтеріп алып еді, қып- қызыл күн екі
Бұл үзіндіден ішкі монологтың автор баяндауындағы кейіпкерлердің ойын байқауға
Жазушы «Үркер» мен «Елең– алаң» романдарында авторлық баяндауды таңдағанымен,
Жалпы жазушының кейіпкерлерін сомдаудағы қолданылған стилистикалық тәсілдердің бір –
Көркем прозадағы диалог және оның түрлері жайында сөз қозғау
Жалпы стилистика ғылымы тұрғысынан алғанда, сөйлеу формаларының заттық мазмұны
Автор сөзі өзі білдіретін затқа тура бағытталған, ол өзі
Төл сөз- кейіпкер сөзі – бұл да өзі бейнелейтін
Осындай автор сөзі арқылы берілген диалог, ішкі монолог тәсілдері
Жалпы қазақ прозасындағы ішкі монолог тәсілінің өзге де көркемдік
Әбіш Кекілбаевтың «Үркер» «Елең-алаң» романдарының барлық

кейіпкерлері көбіне ой толғаныс, тебіреніс үстінде жүретін болғандықтан монолог
Көркем әдебиетте өмір шындығын әрі сенімді, әрі айқын көрсетілуінің

бірі – кейіпкер сөздері. Кейіпкер сөздері диалог, монолог, ішкі
Әбіш Кекілбаевтың «Үркер» романы басталғаннан романның басты кейіпкері Әбілқайырдың
Біссіміллә!

Көптен бері қару ұстамай балғын тартқан салалы саусақтар ақ
қалтадан ақ жаймаға саудырап төгілген қырық бір құмалақты, қырық
Сол жақтағы шоғырды төрт-төрттен санап, артылып қалған бір құмалақты
Қалған құмалақтарды араластырып жіберіп қайта таратты. Бұл жолы сол
Дөң маңдайдың астындағы тостағандай томаға көз шашырап жатқан жиде
Мөлт қара сақал-мұрт қыбырсыз. Бозарыңқы дүрдік еріндер бір-біріне жабысып
Жол күткен, сары уайым уақытта құмалақ тастап жол тосуын
Көркем прзада авторлық идеяның жазушы еркінен тыс, сәл өзгеше
Көркемдік интерпретациядан өтетін өмір шындығының сенімділігіне айқын кепілдердің бірі-
Көркем шығармадағы ішкі монолог – бұл адамның көңіл-күйіндегі ішкі
Ішкі монологтың авторлық түрінің екінші бір түрі – бұл
Біз зерделеп отырған автордың екі романында да автордың өз
Ғалым Г. Пірәлиева өзінің «Ішкі монолог» атты еңбегінде мысал
Мысалы: «... Ол – атақты Әйтеке би. Тұлға-тұрпаты, жүріс-тұрысы,
Автор атынан айтылған ішкі монолог, романдағы кейіпкерлердің ішкі толғанысын,
Ішкі монологтың автор атынан берілуі, автордың сөз саптауымен және
Мысалы: «... Ендеше, Тевкелев мырза, алыс Уфа воеводасының қарауына
Ендеше, Тевкелев мырза, алдыңда қол арбада бөксесімен жоғарға жағының
Бұл үзінді де автор өз атынан кейіпкері – Тевкелевтің
Ішкі монологтың авторлық түрінің үшінші түрі – кейіпкер рөліне
... Соны ойлағанда отырған жері өз-өзінен шөгіп бара жатқандай
Қақ төрде алшайта қондырған алтын тақ тұр.Ал, онда не
Жоғарыдағы мысалдан кейіпкер роліне көшкен автор сөзін анық байқауға
Көркем шығармадағы баяндау стилін автордың тікелей өз атынан оқиғаны
Романда автор баяндаушылық қызметін кейіпкер ретінде білдіре отырып, авторлық
«Сергелдең көңіл күніне қырық қайтара ойланып, қырық қайтара толғанса
Бұл жолдарда автор баяндауы арқылы бас кейіпкердің ішкі монологы,
Автор өзінің кейіпкерлерін жай ғана адам қалпында, яғни батырды
... Өзіне салса, мына керік немелерге өзінің жерде жатқан
Міне осындай үзінділерден автор баяндауындағы ішкі монологты байқауға болады.
Кейіпкер сөзі – жазушының жеке дара баяндау стилінің ерекшелігін
Ішкі монологтың персонаждық түріне тоқталар болсақ, негізі ішкі монологтың
Персонаж сөзі – кейіпкердің жан әлемін ашатын шығарманың көркемдік
Академик Б.М. Храпченко: «Толстой шығармаларында ішкі монолог ой ағымы
Осы берілген тұжырымға мысал ретінде мына үзіндіні айтуға болар
Мұндағы ой толғаныс кейіпкердің сөйлеуі арқылы емес, ішкі түсінігі
Ғалым М. Атымов «монологте көбінесе сөйлеуші адам өз өмірі
Ішкі монолог арқылы кейіпкер психологиясы ашылып, мінез-құлық ерекшелігі, кейіпкердің
Кейіпкер өз ойымен өзі, адам ішіндегі адаммен (человек в
Ішкі монолог – адамның психологиялық құбылыстарын, ішкі жан дүниесін
Ой, ішкі ой – жалғыздықтың таптырмас серігі. Кейіпкер өз
Жазушы өзінің суреткерлік шеберлігін кейіпкердің жан дүниесін ашу барысында
... Пәлен уақыттан бері бола ма, болмай ма деген
Мұндағы Әбілқайырдың ішкі ойын, оның жан сезімін автор ішкі
1.2 Ішкі монолог құрудағы тілдік тәсілдердің ерекшелігі

Кез келген көркемдік тәсіл, бейнелеу құралдары жеке – дара
Әлем әдебиетіндегі алдыңғы қатарда жүрген ішкі монолог, ой ағысы
Ұлттық әдебиетімізде 60-80 жылдар аралығында бой көрсеткен шығармаларда қаһарман
Әбіш Кекілбаев шығармаларында баяндаушылық сипаттан гөрі, образды ойлауға, оқырманын
Ішкі монологқа тікелей қатысты түс көру және оны жорыту
Әбіш Кекілбаевтың «Үркер» романының «Елшілік» тарауында ішкі монологпен қоса
Көркем шығармда кейіпкер атынан айтылатын төл сөз диалог және
Диалог – екі адамның белгілі бір тақырып шеңберінде сөйлесуі.
... Екеуі оңаша қалғасын хан сөз бастады.

Ал аман-есен жеттіңіз бе? Жол- жөнекей қиындық көрген жоқсыз
Шүкір. Өз жағдайларыңыз қалай? Есендік пе?

Қалай болары әлі белгісіз. Ертең ру басыларының жиынына

шақырмас бұрын өзіңізбен оңаша сөйлесіп алғым келді. Олар Сейітқұл
Осы бір үзіндіден жазушы монологпен қатар диалог тәсілінде қолданғанын
Ішкі монологқа тікелей қатысты түс көру, оны жорыту, ішкі
Әбіш Кекілбаевтың зерттеуге тірек болған шығармаларында ғалымның көрсеткен ішкі
Түс – ішкі монологтың бір элементі, яғни кейіпкердің көңіл
Романдарындағы кейіпкерлердің ең биігі Әбілхайыр хан өзінің ашқан балын
...- Бал аштырғалы келдің бе, жоқ түс жорытқалы келдің
Хан тамағын кенеді.

Басы бес әліп, ортада алты әліп, аяқта алты әліп,
Іздеген жоғың болса, хабары шыққанмен, қолыңа тиер – тимесі
Һм!- деді хан.

Орынынан тұрып, жырық балақ құлын жарғақ шалбарына жабысқан шөп-шөңгені
Түс – біздің көркем әдебиетімізде күні кеше ғана көркемдік
Әбіш Кекілбаев өз шығармаларында тоқырау түстеріне терең мән береді,
...Жастыққа басы тисе болды, қайдағы бір ауызы үңірейген үңгірлерге
... Біресе бір кекілі жалбыраған балаға еріп бүлдірген теруге
Осындай бір түнгі емес, бірнеше түнге созылған Ералының түсінің
Жазушы түс арқылы бір рулы елдің ханын болашақ жарымен
... Түн ортасынан ауып кеткен. Уқалай – уқалай қары
Осы бір түстен кейін Әбілқайырдың беті бері қарап, еліне
Ішкі монолог арқылы әртүрлі әсерлердің, естеліктердің, ұғым – сенімдердің
... Бүгін түнде түсіне Ералы кіріп жүр. Бұлар іште
Жазушы Бопай ханымның түс көріп, оны өзі жорып, өткен
Қазақ прозасында түске соншалықты мән беріп, одан философиялық ой,
«Түс (ішкі монологтің) басқа елдерде, әсіресе, европа әдебиетінде де
Ә. Кекілбаев өз туындыларында тоқырау түстеріне терең мән беріп,
... Осы қашып келе жатқан өзі кім? Расында да
Тарғыл бүркіт үсті – үстіне шаңқылдайды? Не деп шаңқылдайды?
... Бұл солай біраз отырды. Жан – жағына көз
Ентігіп демі бітіп бара жатқандай болған соң оянып кетті.
Осы Әбілқайырдың ұзақ түсі арқылы сол кездегі бүкіл халықтың
Өмір шындығының көркем шындыққа айналу үрдісінде әр алуан философиялық,
1.3 Көркем шығармадағы ішкі монологтың кейіпкер ойлауымен берілуі

Баяндау стилімен жазылған прозалық шығармаларда оқиғаға қатысушылардың сөздері келтіріліп
Кейіпкер сөзі прозалық шығармада үнемі диалог түрінде, диалогтың құрамында
Кейіпкер сөзінің қай түрі де авторлық баяндаудың фонында тілдік
Кейіпкер болмысын, мінез- құлқын айқын танытатын тілдік тәсіл –
диалог және монологты салыстыру

ауызша диалог пен көркем диалогты салыстыру

белгілі бір автор шығармасындағы диалогтың сипаты (Г. Сәрсеке «Көркем
Көркем шығармадағы диалог пен монолог – сөйлеудің формалары. Диалог
Монолог грек тілінен аударғанда – жеке бір адамның сөзі.
Ғалым Г. Винокур диалог пен монологтың айырмашылығын былай сипаттайды.
Кейіпкер сөзі – жазушының жеке дара баяндау стилінің ерекшелігін
... Әбілқайыр өйтіп битін салған жоқ. Жас сұлтан мынандай
Осы мысал арқылы жазушының ішкі монологқа енгенде кейіпкерінің қалай
Монолог – кейіпкер психологиясын ашатын бірден – бір құрал.
Образ даралау үшін әр суреткердің қалап алған алуан түрлі
Кейіпкер өз ойымен өзі, адам ішіндегі адаммен (человек в
Мынау ызы – қиқы, қым – қуыт, әжептарқы дауыстар
Ішкі монолог – адамның психологиялық құбылыстарын, ішкі жан дүниесін
Ой, ішкі ой – жалғыздың таптырмас серігі. Кейіпкер өз
...Шынында да, осы балаға ұқсап, аяқ астынан лепілдей қалғаны
Көкірегінің басы кілк еткендей болды. Өзегін удай жалаған ащы
Апырай, расында да, ол жолы да көңілі тап осылай
Жазушы өзінің суреткерлік шеберлігін кейіпкердің жан дүниесін ашу барысында
...Қанша айтсаң да, миына кірмейтін кер құлақ сана тағы
Бір жағынан күдік күңсітіп, бір жағынан шындық шыжбалаңдап әр
Жазушы шығарамада кейіпкер атынан баяндаудың әдіс – тәсілдерін ұтымды
Көркем шығармада кейіпкерлер мінезі, ойлау жүйесі, ішкі жан дүниесі
Қазақ көркем прозасындағы образ жасауда кейіпкерлер тілінің орны айрықша
Кейіпкер тілінде экспрессивтік – эмоциялық жүк көтеріп, өзіне соншалықты
Көркем бейнені әр жазушы өзіндік амал – тәсіл арқылы
Әбіш Кекілбаев қаламының ерекшелігін сөз еткенде, шығарма жанры мен
Көркем шығармада кейіпкерлердің сөздері – әркімнің өз атынан берілетін,
... Сыр алдырғың келмесе, алдыртпайтын тұсың нағыз осы! Ал,
.... Әңгімені қашқақтата бастауын қарашы! Анадай сұмдықтың алдында кісінің
... Бәсе, нағыз әңгіме енді басталған шығар. Мына шәй
Ішкі монологтардан кейіпкердің ішкі тоғанысы қалай өрбіп жатқанын көре
Жалпы кейіпкер сөзінің қай түрі болса да авторлық баяндау
Ұлттық әдебиетімізде ХХ ғасырдың басынан бастап ішкі монолог тәсілі
...Әлгінде көзіне көзі түсіп еді, кермедегі атына зорға жетіп,
Осы бір үзіндіде жаушы кейіпкердің бар болмыс бітімін, ішкі
Көркем әдебиетті тілдік, әдебиет тұрғысынан зерттеуші ғалымдар ішкі монологтың
1.авторлық ішкі монолог

2. перзонаждық ішкі монолог

Осы екі форманы негізге ала отырып, әдебиеттанушы ғалым Г.Пірәлиева
Бірінші тип – шығарманың бейнелеу өрісіне монологқа айналған сана
Екінші тип – оқиғаға қатысты кейіпкер монологына автордың қаншалықты
ХХ ғасыр басынан көркем әдебиеттегі философиялық –– эстетикалық әзденістердің
Әбіш Кекілбаевтың «Үркер», «Елең– алаң» романдарында қалыптасқан «ішкі монолог»,
Қазақ прозашылары да бірінші жақтан әңгімелеудің бүкіл стильдік ерекшеліктерін
Негізі кез келген кейіпкер өз монологымен өзі шектеулі, және
... Бірақ... Кешеден бері есіне келсе, не дейсің! Ол
Автор шығармасында Ресей қол астына кірушілерге берілетін сый –
... Бұл енді мазақтағаны. Мазақтаса, мазақтай берсін! Енді кімнің
... «Сескенбеңіз» - дейді! Қандай кесепатпен келгенін біліп кеп
Көркем шығармада авторлық идеяның жазушы еркінен тыс, сәл өзгеше
Өмір шындығының көркем шындыққа айналу үрдісі әр алуан философиялық,
Ф.М. Достоевский кейіпкерлерін олардың жасырын толқулары мен жан сергелдендерінсіз
... Апырай, ә! Бұл тағдырға сөз жоқ екен ғой.
Соны ойлағанда тұла бойы дір ете қалды. Онсыз да
Осы бір мысал арқылы жазушының кейіпкерлерінің қалай толғанатынын және
Профессор Г.Винокур монологтың үш түрін (таза драмалық, эпикалық сипаты
Көркем бейне – өмір танудың ерекше түрі. Бұл жайында
Жазушы авторлық баяндауды кейіпкердің еске алуы, түрлі оқиға, көріністерді
... Елші тағы да басын көтеріп алға қарады. Керуен
... Аттарын жетелеп келе жатқан қазақтарды көріп, бұның да
Авторлық баяндау кейіпкердің көңіл –күйі, айналадағы құбылыстарды қабылдауы, оны
Суреткер - өз қолтаңбасы бар өнерпаз. Оның қаруы –
Мысалы Ә. Кекілбаевтың «Үркер», «Елең - алаң» романдарында ейіпкерлердің
... Әбілқайыр айдаладағы жалғыз үй Мәтінің аулынан аң –
2 ІШКІ МОНОЛОГТЫҢ АВТОР БАЯНДАУЫНДАҒЫ ОРНЫ МЕН КӨРКЕМДІГІ

2.1 Ішкі монологтың автор бейнесін жасаудағы рөлі

«Әдеби шығармадағы негізгі қаһарманмен, екінші қатардағы кейіпкерлермен бірге, шығарманың
Л.Н. Толстой көркем шығарманың барлық детальдарының басын біріктіріп тұрған
«Автор бейнесі – көркем әдебиет тілінің ішкі сапалық қасиеттері
Жазушы автор – баяндаушы, кейіпкер сөзінің құрылысы туралы айтқанда,
Соңғы жылдары көркем шығармадағы автор проблемалары В.В. Виноградов, М.М.
Академик В.В. Виноградовтың еңбектерінде автор прблемасы арнайы қаралып, оған
Бір жағынан «автор образын», екінші жағынан, кейіпкердің ішкі жан
В.В. Виноградов «автор образына» мынадай түсініктеме береді. Ол –
Қазіргі қазақ прозасында кездесетін баяндау тәсілдері: бірінші, үшінші жақтан
Әдеби шығарма – ең алдвмен автор жан дүниесінің айнасы,
Бір автордың бірнеше шығармасын қатар оқып отырып, әр түрлі
Көркем шығарманың барлық элементтерін бір қазыққа байлап қоятын –
Ең алдымен, «автор бейнесі» - өмірбаяндық емес, ол құрылымдық
Болмысты әр жазушы өз «нүктесінен» - өзінің адамгершілік, идеялық
Әдебиетте жаңа сөз айту екiнiң бiрiне бұйырмаған. Ал бұйрығы
Бiз ғасырлар тiзбегiнде “Мың өлiп, мың тiрiлген” жанкештi, қаһарман
Әбiш Кекiлбаевтың екi романында да тарихилық сипат басым. Ол
«Автор бейнесi» - шығармадағы барлық тiлдiк құралдарды, стильдiк құбылыстарды
Шығармадағы «автор бейнесi» дегенде жазушының жеке басын түсiнбеймiз. Әрине,
Автор бейнесi – болмыс пен оқырманды байланыстырушы дәреже. Автор
Кез келген көркем шығармада автор “көзге көрiнбей” қатысып отырады,
Автор бейнесi шығармада айтылатын ойға белгiлi бiр қатынасқа байланысты
Осы Итжеместiң iшкi ойы, сезiмi бiр қарағанда авторлық баяндау
Мiне осындай автор мен қаһарманның субъективтiк көзқарастарын бiрге сиыстырып,
Ал, Әбiш Кекiлбаевтың “Үркер”, “Елең-алаң” шығармаларында осындай стильдiк құрылымдар
Көркем шығарманы құру, ондағы суреттеулер күрделi болу үшiн автор
Жалпы, “автор бейнесiнiң” құрылымдық ұйымдасуының үш типi бар “
Шығарманың өн бойында өзiн бiрқалыпты ұстайтын, бейнеленiп жатқан жайларға
“Автор бейнесi” шығарманың өн бойында бiртұтас, бiрақ әртүрлi қырынан
“Автор бейнесi” баяндалып жатқан жайларға әрқайсысы өз көзқарас-қатынасы тұрғысынан
Осы көркем әдебиеттегi стильдык құрылымдардың барлығы Әбiш Кекiлбаевтың романдарынан
Жазушы тiлi бай, образды, ойлы. Суреттерi де жарқын, нақты.
Көркем шығармадағы баяндау стилін автордың тікелей өз атынан оқиғаны
Әдеби шығармадағы негізгі қаһарманмен, екінші қатардағы кейіпкерлермен бірге, шығарманың
Автор баяндаудың бір ізділігін, бейтараптығын бұзу арқылы оның айшық-мәнерін
Жазушы шығармасында болмыстың зат, құбылыстарын ғана таңдамайды, оларды берудің
Көркем шығармада мәтіні мынадай субьективтік тұлғалардың күрделі, өзара әрекетшіл
Осылардың қарым-қатынастарына қайсысының басым болуына қарай негізгі екі композициялық-стилистикалық
Алғашқы баяндау типіндегі субьективтік орталардың өзара қарым-қатынасы екіншісіне қарағанда
... Құла түзге кетіп бара жатқан қарақұрым қосынға керек
... Оның үстіне жаңа қаланы салуға, ойда жоқта түздіктер
Бұл қосында: «Иә, сәт!», «Иә, сәт!» деп, жүрегі алқымына
Қазақ елшілігі жайғасқан үш киіз үй ол түні көрер
Бұл мысалда автордың бірінші жақтағы баяншы ретіндегі ішкі монологын
Бірінші жақтан баяндауда автор адамның өзі түсініп үлгермеген интуацияларды
Ал, үшінші жақтан баяндаудың да айырықша ерекшелігі бар. Ол
Көркем шығармадағы авторлық баяндауда мазмұны мен модальдық – экспрессивтік
Жазушының шеберлігін дәріптеуде көркем шығармаларды талдау арқылы жеткізуге болатыны
Ішкі монологтың баяндау жақтарына келер болсақ, жоғарыда атап өткендей
... Патшайым қолтығындағы құс жастықты бір умаштап қойды. Неге
... Пәтшайымның қабағы түйіліп кетті. Әлгі бір көңілденіп қалғанын
(Ә. Кекілбаев Он томдық шығармалар жинағы, Елең – алаң
Жоғарыда үзінділерде Анна патшайымның ішкі ойы сан жаққа тартқанмен
Әбіш Кекілбаевтың осы жылдары дүниеге келген шығармалары «Үркер» мен
Бұл жағдайда автор ұсынатын көркемдік әдіс – монологтық баяндау.
... Кириловтың көзіне дым жүгіріп тамағы құрғақсып барады. Дәл
Жазушы осындай ішкі толғаныстарға бара отырып, кейіпкерін тарихи тұлға
Ішкі монологтарға тән ең басты қасиет шартылық. Кейіпкер белгілі
... Самараның ең думанды жағалауы осы еді. Ол да,
Россияның тайлы – таяғын түп – түгел осында айдап
Зерделеп отырған мәселеміздің өзі бір ғана тәсіл, ішкі монолог
Автордың біз қарастырып отырған туындылары «Үркер» мен «Елең- алаң»
«Тіл көркемдігінің бір байқалар тұсы диалог пен монолог құруда.
Шығармадағы әрбір кейіпкер сөйлеу сипаты жағынан бір – біріне
Қайтерсің, ақ патша бұған деген қырыс қабағы не істесе
Жоғарыда көрсетілген мысалдар арқылы Татищевтың ішкі жан күзелісін көруге
Жалпы Әбіш Кекілбаев кейіпкерлері көп ойланады, ойлана отырып түйін
... Тұсында керемет жолы болғандай көрінген сол оқиғалар, түптеп
Бірақ, осы ақ патшаға қалмақтың тыныштығы, башқұрттың тыныштығы, ноғайдың
Солай болуы мүмкін бе? Жоқ, мүмкін емес... Ақ патша
Ішкі монолгтың автор тұрғысынан берілу жағы көбіне көркем шығармаларда
Көркем прозадағы диалог және оның түрлері жайында сөз қозғау
В.В. Виноградовтың пікірінше, «тілдік құралдарды сұрыптап, таңдап салыстыру нәтижесінде
Автор сөзі өзі білдіретін затқа тура бағытталған, ол өзі
Жалпы қазақ прозасындағы ішкі монолог тәсілінің өзге көркем компоненттермен
Көркем әдебиетте өмір шындығын әрі сенімді, әрі айқын көрсетілуінің
... Мына сығыр не деп кетті? Ертегінің Алдарындай жылмиған
Қалмақ сапарында алдынан қырық құбылып шыққан да отырған Шона
Әбілқайырдың осы бір ішкі ойы бірінші жақтан беріліп, адамның
«Автор әрдайым кейіпкермен бірге: онымен бірге қуанады, бірге қайғырады,
... Расында да, нағып байқамаған... Мына жалба тымақтарды тойғаннан
Жоғарыдағы мысалда автор кейіпкермен бірге сөйлеп, Кириловтың ішкі жымысқы
Көркем әдебиет тілінінің өзіндік сипатын түсінуде көркем әдебиеттің өзін,
Автор бейнесі мәселесі В.В. Виноградов еңбектерінде көркем әдебиет тілін,
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады. Ең алдымен автор
Негізінен, автор шығармасында өзі баяндаушы болады. Кейбір жағдайда автор
Баяндаудың бұл қырлары (автордың өз атынан, не кейіпкер атынан
Жалпы Ә.Кекілбаев – шығармаларындағы авторлық айшықты сөз қолданыстардың молдығымен,
2.2 Қос үнді сөздің ішкі монологты қалыптастырудағы қызметі мен
Жалпы көркем шығарманың тілі – сезімнің, толғаныстың, сөздің, ойдың
Көркем шығарманың биік талап деңгейінен көрінуіне септігін тигізер фвктор
«Ортақ төл сөздің кәдімгі төл сөзден де, төлеу сөзден
Ал ортақ төл сөз туралы басқа да ғалымдар сындарлы
Осындай суреттеу кейін отақ төл сөздің өзіндік ерекшелігін ашып
«Монолог, автор сөзі, ортақ төл сөз сияқты баяндау бөлшектері
Көркем туындыда автор баяндауы жетекші орын алады. Бірақ белгілі
Көркем шығарма автордың немесе кейіпкердің бірінші және үшінші жақтан
Көркем шығармада автор атынан ІІІ жақта айтылғанның бәрі мазмұны
Қос үнді сөз – топ мен қаһарманның субьективтік көзқарастарын
Егер кейіпкер ойы, сезімі өз атынан берілсе, төл сөз
Міне, осындай образ жасаудың үйлесімді амалы - қос үнді
... «Әзәзіл неме қайда сіңіп жоғалды екен?» - деп
Қос үнді сөз – кең мағыналы, көп тармақты күрделі
Қос үнді сөз автор мен кейіпкердің ішкі сезімін, ой
Ішкі монологты осылай бөліп қарастыра отырып, көркем шығармадағы автор
... Енді, міне, Әбілқайыр сол құдайдан бір сұрап, адамнан
Әбілқайырдың бағын соңғы рет сынайтын жері жалпақ алаштың алдында
Қос үнді сөз ьүрінде берілген бұл ішкі монологтар кейіпкер
Жоғарыдағы мысалдан байқағанымыздай автор қос үнді сөзді кейіпкердің ішкі
Қос үнді сөз - әдеби шығармадағы автор сөзі, кейіпкер
Белгілі бір сюжет желісімен байланысты немесе ондағы қатысушы адам
Қос үнді сөз - әдеби шығармадағы автор сөзі, кейіпкер
Көркем шығармада авторлық баяндау арқылы жүзеге асатын ішкі монологтың
... Әбілқайырдың құдайы беріп отыр. Жан – жанындағы қауқылдасқан
Осындай кейіпкердің ішкі ойы арқылы бүкіл халықтың бар болмысын
Қос үнді сөзі кейіпкер ойы, сезімінің мен күдігінің өз
Авторлық даралықтың, жазушының өз қолтаңбасын танытатын стильдік амалдардың бірі
... Мына хабар Әбілқайырдың қабырғасына қатты батты. Оның осы
Осы мысал арқылы автордың кейіпкерлері қай тұрғыда ойлап, қандай
Көркем шығармада баяндау көп ретте кейіпкерлердің көзімен, ойымен беріледі.
... Мынау қарғыс атқан даланың шегі мен шетінің, қапелімде,
Бұл үзінді де Уфадан шыққан елшілердің бастаушысының ішкі ойы.
Қос үнді сөз – авторлық баяндау мен кейіпкер сөзіне
Прозадағы ішкі монолог тәсілі біздің ұлттық әдебиетімізгі ХХ ғасырдың
...Ол күні Әбілқайырдың мойынынан да бір ауыр жүк түскендей
Автор Әбілқайыр мен елші Тевкелевтің ішкі ойларын қатар бере
Бүгінгі таңда тіл білімінде жазушы шығармаларының тілдік табиғатын толық
Автордың алған кейіпкерлері үнемі бір ой қақтығысында жүреді. Өзімен
Кейіпкердің ішкі әлеміне жіті үңіліп, оның мінез – құлық,
... Әбілқайырдың бұл сапардан бір сезгені – ақ патшаның
Жазушы кейіпкердің ішкі жан күзелісін қос үнді сөздер арқылы
Автор Әбілқайырды қазақ халқының жаңа үлгідегі ханы етіп көрсетуге
... Хан ол әңгімеге араласқан жоқ. Мұртынан күліп үнсіз
Енді, міне сол тоқтамына бүгін өзі риза боп келеді.
Өйтпей бола ма!... жұрт арасынан не шықпайды дейсің! Қымыздың
Жоғарыдағы мысалда автор атынан берілген шығарманың басты кейіпкері Әбілқайырдың
Көркем шығарма адам образы өмір шындығын обьективті дүние есебінде
Суреткер - әсемдік жыршысы. Сұлулықтан кемшілік іздейтіндер – ниеті
Образ – мағыналық кезеңдермен бөлінбейтін сезңм бірлігін айқындайтын өнердегі
Сырты сыз, іші телегей теңіздей тынымсыз мағыналы мінез жиынтығы
Ә.Кекілбаев бас кейіпкерінің өзімен – ақ ұлттық мінездеме беріп
Ә.Кекілбаев шығармаларында әр кейіпкер өз бетінше ойланады және оларда
... Бұл жолы зеңбірек тоғыз рет күркіреді. Жұрт тоғыз
Осы мысал арқылы кейіпкер мен автордың қоса қабат ойларын
Сонымен қос үнді сөз дегеніміз – автор мен қаһарманның
3