Бейімбет Майлин - көркем сөз шебері диплом жұмысы
Мазмұны:
Кіріспе………………………………………………..................………3 - 6
I тарау.
XX ғасырдың басындағы проза жанрының
даму деңгейі.............7 - 21
II тарау.
Бейімбет Майлин – көркем сөз шебері........22 - 50
2.1. Б.Майлин әңгімелерінің тақырыптық-идеялық сипаты және
образдық жүйесі........................22 -38
2.2. Әңгімелерінің тіл көркемдігі және суреткерлік шеберлігі.........39 - 50
Қорытынды..............51 - 53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..................54 - 55
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 54 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны:
Кіріспе………………………………………………..................………3 - 6
I тарау.
XX ғасырдың басындағы проза жанрының
даму деңгейі.............7 - 21
II тарау.
Бейімбет Майлин – көркем сөз шебері........22 - 50
2.1. Б.Майлин әңгімелерінің тақырыптық-идеялық сипаты және
образдық жүйесі........................22 -38
2.2. Әңгімелерінің тіл көркемдігі және суреткерлік шеберлігі.........39 - 50
Қорытынды..............51 - 53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..................54 - 55
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:
Сөз зергері, дарынды жазушы Ғ.Мүсірепов тарапынан: «Біздің прозамыздағы реализм
Диплом жұмысының мақсат – міндеттері:
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты Б.Майлин әңгімелерінің көркемдік ерекшелігі мен
- ХХ ғасыр басындағы проза жанрының, оның ішінде әңгіменің
пайымдау;
- жазушы әңгімелерінің тақырыптық ерекшелігін, көркемдік шешімін зерделеу;
- қаламгердің көркем бейне сомдаудағы өзіндік әдіс-тәсілін таныту;
- әңгімелерінің тіл көркемдігін, сөз қолдану айшығын саралау;
- суреткерлiк шеберлiгiн, стиль даралығын пайымдау.
Зерттеу жұмысының нысаны: ретінде Б.Майлин әңгімелері мен жазушы шығармашылығы
Диплом жұмысының ғылымилығы:
Бейімбет Майлин әңгімелері жайлы ғылыми пікірлерді, әдеби талдауларды жүйелі
Диплом жұмысының теориялық-практикалық маңызы:
Дипломдық жұмысының негізгі тұжырымдарын қазақ әдебиетінің тарихы, әдебиеттануға кіріспе,
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің тарихын дарынды қаламгер, шебер жазушы,
Оның әңгімелері өзінің нақтылығымен, қысқалығымен және көркемдік кестелерімен өз
Кедейлер туралы жазған шығармалары әрқилы, әр түрлі стильді. Кейбір
«Жазушы қаламынан туған барлық асыл бұйым атаулыны алсақ, әр
Ел мен ер ежелден егіз ұғым. Екеуінің бірі ауызға
Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты да қаламгер қаламының қарымын тану,
І тарау. XX ғасырдың басындағы проза жанрының
даму деңгейі
Қазақ прозасы ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында-ақ дамудың жаңа арнасына
ХХ ғасыр басы қазақ халқының өміріндегі елеулі кезең. Тарих
Қазақ даласында демократтық-ағартушылық идеяларды қалыптастыруда орыс әдебиеті мен өнерінің
Мол шикізат қорын Россияның орталық қалаларындағы өнеркәсіптеріне жеткізу үшін
Қазақ тілінде мектептер ашу, оқулықтар жазу, кітаптар, газет, журнал
Біз бұл тарауымызда көркем проза дамуына тікелей әсер еткен
Көркем әдебиеттің, әсіресе, сауатты прозаның баспасөз бен баспа орындарына
ХХ ғасыр басында қазақ прозасының дамуына мерзімді баспасөз жұмысының
ХХ ғасыр басында қоғамдық өмірге белсене араласқан газет-журналдар мыналар:
Октябрь алдындағы баспасөз, проза туралы әңгімелер қозғағанда «Айқап» журналының
Қазақ әдебиетінде проза жанрының тез өркендеуіне ХХ ғасыр барысында
Біз ХХ ғасыр басындағы баспасөз бетіндегі прозалық шығармаларды қарастырғанда
ХХ ғасыр басы қазақ халқының қоғамдық санасының дүр сілкінген
Қазақтың қоғамды санасы дамуының кезекті сатысында дүниеге келіп, өмірдің
Журналдың қазақ прозасын жариялау мен насихаттаудағы рөлін бірнеше бағытта
«Айқап» журналы өзінің бір санында «қазақтарды қара сөзбен ойларын
«Айқап» жарияланған прозалық шығармаларға мән беріп, оларды елге таныстырып,
«Айқапта» жарияланған шығармаларды типологиялық тұрғыда топтастырып, салыстырып, ХХ ғасыр
ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы дамуының күрделі процесінің толық
«Айқап» бетіндегі прозаны негізінен үш топқа бөліп қарастыруға болады.
«Айқаптың» 8, 12 сандарында «Жұмбақ әңгіме» жеке «Екі қыздың
«Жұмбақ әңгімеде» автор енді-енді ояна бастаған қазақ халқының мәдениет
«Екі қыздың мұңы» да осындай диалогтық үлгіде жазылған. Нұрила
Сонымен біз мысалға алған әңгімелерде ХХ ғасыр басындағы қазақ
1911 жылы жарық көрген әңгімелер – негізінен түрлі авторлардың
ХХ ғасыр басында жарияланған прозалық шығармаларды топтастырып, салыстырып, бір
Жоғарыдағы шығармалар әдебиетіміздің даму жолындағы қадау-қадау көрнектілері ғана. Бұлардың
Бұл профессионалдық қазақ прозасы туып қалыптасқан ортаның болмысына, табиғатына,
Көпшілікке мәлім, көркем әдебиет дамуының өзіндік ерекшелігі бар.Әрбір көркемдік
Кейбір жанрлар тек белгілі бір кезеңде ғана дамуға қажетті
Қазақ әдебиетінің даму жолдарына жүйелі, жан-жақты, терең талдаулар жасай
Ал баяндау үлгісіндегі әңгімелерде авторлар өте әсер еткен, естіген,
XX ғасыр басындағы қазақ прозасының кемшіліктері де мол. Алайда
«Садық әпенді» 1911 жылы Санкт-Петербургте Ибрагимовтар типографиясында жарық көрген.
Әңгіменің негізгі кейіпкері – Садық бір кезде би, болыс
Әңгімеде өзінше шариғат қағидаларынан сөз қозғап, білгіштік танытпаққа болған
«Садық әпенді» негізінен өзара байланысты үш оқиғадан тұрады. Садықтың
Әңгімеде автордың дәйектемелері, қыстырма сөздері, ескертулері де кездеседі. «Көрейік
Сонымен қорыта айтқанда К.Палуанның «Садық әпенді» әңгімесі - сол
XX ғасыр басында оқушысын мәдениетке шақырып, оқуға үндейтін шығармалар
«Бұл Елеусіздің әкесі Бөкей Шарман ауылында Қарабай есімді кісінің
Шығармада автор идеясына қатысты ой арқалаған екі тең кейіпкер
Оның іс-әрекеті, ойы тым жалаң суреттеледі. Оны кейіпкер психологиясын
Бөкейдің жалғыз баланы алысқа оқуға жібермеуі үлкен қаладан қорқу
Бірақ автордың соңғы шешімі болмаса, шығарма жүйесінде, мақсат жолында
Баласы қоймағаннан кейін ауылға жаңа молда ұстамақ болып Бөкей
Повесте ауыл, табиғат көріністерінің дара суреттері жоқ. Шығарманың басынан
Жалпы алғанда, ХХ ғасырдың басында әдеби ізденістердің бір көрінісі
ІІ тарау. Бейімбет Майлин – көркем сөздің шебері
2.1 Б.Майлин әңгімелерінің тақырыптық-идеялық сипаты және
образдық жүйесі
«Әдеби шығарма – нұрлы дүниенің сырлы бөлігі. Ол -
Сәтті шыққан көркем шығарма – бір ғана жазушының жетістігі
Қазақ халқының аяулы азаматтарының бірі, саяси-қоғамдық дамудың ең бір
Жазушының барлық туындыларынан оның ерен суреткерлігін қапысыз тануға болады.
«Дүниежүзілік әдебиеттің барша мәдениеттік дәстүріне сүйенетін реалистік прозамызды жасаған
Әдебиеттің объектісі - өмір болатын болса, ал предметі адам
Орыс ғалымы Л.И.Тимофеев «Образ – эстетикалық мәні бар, ойдан
«Образ жасау – тек таланттыға ғана тән әрекет» деп
Көркем бейне сомдаудың теориялық қыр-сырын ғылыми деңгейде жан-жақты талдап
Жазушының проза саласындағы шығармалары мол әрі олар алуан жанрлы.
«Бейімбет Майлин өз шығармаларын жазуда өмірдің өшпес, өңі қашпас
Әңгімелерінде автор негізінен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс оқиғаларын, қазақтың
«Жазушы өз шығармашылығында қораштыққа басқан жоқ. Қарапайым халықтың өміріндегі,
1922 жылы жазылған «Кедей теңдігі» әңгімесінде бай есігінде адам
«Шапайдың хаты» (1928) деген әңгімеде алпыс бес жылдық өмірінің
Бұл тақырыпқа шығармалар көп жазылды. Әңгіме тақырыбында, шығарманың санында
Қаламгердің алғашқы әңгімелерінің бірі – «Айранбай». Бұл жасалу шеберлігі
Автор Айранбайды көң-қоқырдың арасында қалдырып қоймайды, көңілімен әлемді кезіп,
Совет заманы тууымен байланысты Айранбайларға сыйынарлық, сүйенерлік, тірек боларлық
«Жол кеңесі» әңгімесінде бұрынғы үстемдердің совет заңын бұрмалап, өздеріне
Жазушының әсерлі жазылған жақсы әңгімелерінің бірі – «Жол үстінде»
«Қапсыра ораған қасқыр ішіктің жағасының ішінде бірдеңе қозғалған секілді
Жазушының кедейлер өмірімен байланысты көтеріп, кең толғаған тақырыптарының бірі
Жұпыны, көкірегін қағып еш жерде кимелемейтін Б.Майлин қоғамдық іргелі
Бұл салада «Бекберген мектебі», «Күлтай болыс», «Раушан коммунист», «Кеңес
«Бекберген мектебі» әңгімесі негізінде мектеп жұмысына, халық ағарту жұмысына
«Күлтай болыс» әңгімесін ауызға алғанда Б.Майлин шығармаларындағы әйел образдары
«Әбділда төре», «Баянсыз бақ», «Желдібай Жындыбаев» - сатиралық әңгімелер.
«Әбділда төре» әңгімесінде Совет қызметіне айламен төрешілдікке салынған, қазақтың
Жазушының басты тақырыбының бірі - әйелдер өмірі, семья мәселесі
Біз сөз қылып отырған тақырыптың тобына шартты түрде жазушының
«Қырмызы» әңгімесінде шынайы, адал жүрегімен түгел беріле сүйген терең
«Талақ», «Ел күйеуі», «Аштық құрбаны» әңгімелерінде тағдыры тиянақсыз күйге
Жазушы бірқыдыру әңгімелерінде жоқшылықтан құтылармыз деген далбасамен күндікке, қорлыққа
«Жуанның жінішкеріп, жіңішкенің үзілгеніндей» жайлаған аштық әуелі сіңірі шыққан
Алдымен оның «Күлпаш» атты әңгімесіне тоқталайық, жазушы аштық, оның
Оқи бастағанда-ақ не боп қалды? Не қылған сүреңсіз, күйзелген
«Екеуімізді қара жер айырар» деп серттескен кезінен Мақтыммен тату-тәтті
— ...Не бар тамақ соның үйінде. Бұзылмаған қазы, бүрулі
Қар басып қалған үйдің есігін зорға ашып, ішіне енеді.
«Б.Майлин аяушылық, жанашырлық білдіріп жатқан жоқ. Күлпаштың басынан өткен
Соның дәлеліне «Аштық құрбаны» деген тағы бір әңгімесін алайық.
Табиғаттың дүлей шағын, бет қаратпайтын, жан алқымыңнан алып, тұншықтыратын,
Әңгіменің кейіпкері Дәмеш өзінің дәрменсіздігіне күйінгенмен үй-ішін аштықтан құтқаруға
Қайрақбайдың «аласа, тар, қараңғы жер үйінің іші ит байласа
Осы суретті қоюлата түсіп Б. Майлин: «Жақ сүйегі сорайып,
Біріншіден, Шырынкүл жағып отырған қамыстың оты сөне бастайды, басқа
Екіншіден, Қайрақбайда мүлдем дәрмен жоқ. Жасып біткен. Құр сүлдері
Үшіншіден, әңгімеде «Күлпаштағыдай» емес, жаңа кейіпкер бар. Ол —
Төртіншіден, өлмелі жанұяның пейілдері кең. Біріне-бірі сүйеніп, жантайып, ұйлығып,
Бесіншіден, мәселенің шешілуін жазушы басқаша құрады. Егер Күлпаш өз
Біз жоғарыда талдап өткен екі әңгіменің көркемдік құндылығы сол
Қаламгер келесі бір әңгімелерінде 1916 жылғы оқиғаның жанды
«Сарыала тон» әңгімесінде байлардың конфескеленіп, бұрынғы өз еңбектерімен тапқан
Б.Майлин творчествосында көрнекті тақырыптардың бірі – оқу-ағарту, мәдениет мәселелері.
«Кедей теңдігі», «Ақталған еңбек», «Шапайдың хаты» әңгімелерінде, кедейдің біртіндеп
Көркем шығарма жазу - өмірді білу, сүю ғана емес.
Асылы, «әдебиет адамдарға өмірді танытып қана қоймайды, олардың сол
Бейімбет Майлин туындылары осындай көркем өнердің баға жетпес мерует-маржандарының
2.2. Әңгімелерінің тіл көркемдігі және суреткерлік шеберлігі
Өнердің қай саласын алсаңыз да, шынайы суреткер өзіндік келбетімен,
Стиль туралы әдебиеттану ғылымында бір қатар ғылыми еңбектер жарық
Туындының көркемдігін танытатын бірден бір фактор – оның
Әрине, әр жазушының стильдік ерекшеліктерін оның шығармаларын тану арқылы
Тiл көркемдiгi – автордың даралық стилiн айқындайтын категориялардың бiрi.
Әдебиеттiк бiрiншi элемент – тiл дейтiн болсақ, жазушының тiл
«Жазушы өзінің сөз қорын молықтыру үшін жалпы халықтық тілдің
«Қайбір суреткер болмасын, шығармашылықтың шыңына сөз құдіретін сезіну, сөз
Ғалым З.Қабдолов: «Жер бетінде қаншама жазушы болса, сонша машық,
Б.Майлин көреген, өмір сырын тез танитын алғыр, көңіл түйсігі
Қаламгердің колхоз тақырыбына жазған әңгімелері «Ұлбосын», «Сары ала тон»,
Алғашқы бес әңгімеде шаруалардың артельге ұйымдасуы, колхоздың біртіндеп туу
Үй шаруасындағы әйел Шарипаның / «Ұлболсын»/ әңгімесі, мінезінің тігіндегі,
«Тұқым таппағандарды ит өлмеске айдайды екен...», «Коллективке кірмегендерді «майкет»
Бірінші сөйлемде азырақ өзгертіліп қолданылған ескі сөз – «ит
Жазушы әңгімелерінің басты идеясы, көркемдік ерекшеліктері, стилі жайлы аз
Жазушы қарапаайымдарды әсіремелейді, көтермелеп, олардың бойына қосымша қасиет дарытпайды,
Жазушы әңгімелеріндегі екінші басты өзгешелік күрделі тақырыптарды алсын, ұсақ
Үшінші өзгешелік, Майлин – реалист. Ол өмірде болғанды, болуға
Осымен байланысты жазушы әңгімелерінің көркемдік, стильдік төртінші өзгешелігі келіп
Бірер мысал: «Шоқпақ бұтыр қара қолы, тілім-тілім жарық, байдың
Бесінші өзгешелік, жазушы кейіпкерлердің, уақиғалардың тереңдігін қайшылықтарын ашқанда оны
Алтыншы, Б.Майлиннің әңгімелерінде әзіл-қалжың, юмор мен улы сықақ сабақтасып
Осындай сипаттағы оқиғаларға бірер үзінді келтіре кетейік, «Маңдайынан сорғалаған
Жетінші, сөз қорын түрлі тәсілдермен мағынасын ауыстыра, әсерлілігін арттыра
«Күлпаштың көңілсіздікке түсіп жүрген күндерінің бірі еді. Үстінде, өрім-өрім
Троптар да әңгімелер мәтінін жандандырып отырады. «Күніне қырық пышақтасып
Б.Майлин әңгімелерінің құрылысы түрліше болып келетінін шығармаларынан анық байқаймыз.
Тағы бірсыпыра әңгімелерінде /«Сейіттің сыры», «Естеліктер»/ шығарманың құрылысы үздік-үздік
Жазушылық шеберлігі жағынан қаламгер төселіп өскен сайын оның шығармаларының,
Жазушы стиліне тән назар аударатын тағы бір ерекшеліктердің бірі
«Бейімбет шығармаларындағы теңеулердің табиғаты да бөлек. Өмір бойы мал
«Талақ» деген әңгімесінде Айдарбектің ашуланған түрін: «Екі көзі құтырған
«Шынында да, нағыз итше жығысып келе жатқан өмір осы
Қаламгер тіліндегі шұрайлылық бұлармен ғана шектелмейді. Ол кейбір сөздің
«Сары ала тон» әңгімесіндегі Сейпен байдың пысығы Қожан «қырықпа
«Берен» әңгімесінде қаламгердің мына бір сөзінен де екі кейіпкердің
Мінезі шадыр, қыңыр-қиқар, қу адамның сырт кейпін суреттеуде де
«Айранбай» әңгімесіндегі Айранбайдың үй-жайының күйкі көрінісі жүректі тырнап өтерліктей
Өмірдегі өзгерістерді қаламгер жанды, реалистік тұрғыдан суреттей отырып алдыңа
Қаламгер кейіпкер бейнесін аз сөзбен мүсіндеп, образын ашуға да
Бейімбет туындыларындағы түрлі-түрлі тағдырлармен кездесіп, әр алуан күй кешесіз.
Ал Биғаншаның қайнысы Сыздықтың бейнесі бөлек: «Орта бойлы, қарабұжыр
“Тiл байлығын теру, сөз қорын молайту бiр бар
Тіл көркемдігін зерттеу шығарманың идеялық мазмұнын, образдар жүйесін, сюжеттік
Әрбір жазушы өмірді өз болмысымен танып, өз дүниетанымы, көзқарасы
Көркем туындыда авторлық баяндау – оның көркемдік құрылымын ұйымдастырушы
Сөздің техникасын, халық тілін жақсы білетіндігі, шебер қолданатындығы, жаңа
Монолог, диалог, реплика, теңеу, суреттеу, метафора т. б. тілдің
Ал, алпысыншы жылдарда Б. Наурызбаев мынадай қорытындыға келді: «Сыртқы
Қазақ әдебиетінің алып бәйтерегі болып табылатын Бейімбет Майлиннің шығармашылық
Белгілі әдебиетші-ғалым Б.Кенжебаев жазушы мұрасына қатысты: «Жалпы Бейімбеттің таланты,
Бұлақ көзін ашып отырсаң ешқашан тартылмайды емес пе.
Қорытынды
Әдебиет – ар – иман, инабат құралы. Ол
«Шын суреткер әдебиетке өз өмірбаянын, төл тақырыбын ала келетіні
Әр жазушының жазу машығы, мақсаты мен мұраты, қаламына құт
«Майлин – қазақ кедейінің, жұмсақ юморы, халық даналығы дарыған,
Тақырып ауқымының кеңдігі, суреткерлік қарымы мен тапқырлық, ізденушілік пен
«...Егер Бейімбеттің бір жылғы жазған ұсақ әңгімелерін, - дейді
Суреткер туралы естелігінде Ғ.Мүсірепов оның бірнеше ерекше қасиеттеріне тоқтала
Алыптар тобының бірі – шебер жазушы, ақиық ақын, қаламы
Қаламгердің мазмұны терең, көркемдігі кестелі, ойы ұшқыр туындылары талай
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі:
Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті А.,
Әбдіманов Ө. “Қазақ” газеті. Алматы, 1993.
Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. А., 2003
Би аға. (Бейімбет Майлин туралы естеліктер), Құраст.Бейісқұлов Т, А.,1991
Бейісқұлов Т. Қанатты қаламгер. А., «Жазушы», 1984
Бейісқұлов Т. Дарын даралығы. А.,1994 136 б
Бердібаев Р. Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы. А., 1971
Бес арыс. Естеліктер, эсселер, және зерттеу мақалалар. А.,
Базарбаев М. Әдебиет және дәуір. А., 1976
Бейсенғали З. ХХ ғасыр басындағы қазақ романы. А., 1997
Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. А., «Ғылым»,
Жармағамбетов Қ. Бейімбет Майлин А., ҚМКӘБ, 1961
Елеукенов Ш. Әсем сөздің зергері. Кітапта: Жаңа жолдан А.,
Кәкішев Т. Қазақ әдеби сынының тарихы. А.,1994
Кенжебаев Б.ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Алматы,1993.
Қазақ әдебиетінің тарихы, 3т.Ітом,А., «Ғылым», 1967
Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері (ғылыми мақалалар жинағы). А.,
М.Қаратаев, Т.Нұртазин, С.Қирабаев, «Қазақ Совет әдебиеті», А., «Мектеп»,1971
Қабдолов З. Сөз өнері А., «Қазақ университеті», 1992
Қабдолов З, Қожекеев Т. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері.
Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. А.,1965
Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. А., «Жазушы», 1987
Майтанов Б. Сөз сыны. Зерттеулер, мақалалар, портреттер. А., Ғылым,
Мәшһүр-Жүсіп К. Көркем сөздің құдіреті. Павлодар., 2000
Мақпырұлы С, Сыдықов Т. Қазақ әдебиеті. ІІ бөлім, Астана.,2007
Нұртазин Т. Бейімбет Майлин творчествосы. А., «Жазушы», 1966
Нұрғалиев Р. Телағыс. А., «Жазушы», 1968
Наурызбаев Т. Дәуір суреттері. А., «Жазушы» 1967
Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Астана., «Күлтегін»,
Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. Астана., «Фолиант», 2003
Наурызбаев Б. Қазақ прозасындағы Б.Майлиннің прозасы А., «Жазушы», 1967ж.
Ордалиев С. Сөз зергері. А., «Жазушы», 1982
Омаров І. Бейімбет хақында бірер сөз. Кітапта: Әдеби толғамдар.
Сманов Б. Кейіпкер бейнесін талдау А., 1990
Сарбалаев Б. Б.Майлин. А., «Мектеп», 1988.
Сөзстан. А., «Жалын», 1986.
Сыздықова Р. Сөз құдіреті. А., 1997
Шалабаев Б. Қазақ романдарының тууы мен қалыптасу тарихы. А.,
Ысқақұлы Д. Сын өнері. А., 2000
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. Алматы,1994.
55
