Көркем проза аудармасындағы ырғақ
А.Әбілов.,- филология ғылымдарының кандидаты, доцент, Қызылорда
Қыры мен сыры көп күрделі көркемсөз өнерінде бірімен бірі сабақтас, бірімен бірі байланысты толып жатқан көкейтесті проблемалар бар екені және солардың бірі – сөз өнеріндегі ырғақ, ырғақ болғанда поэзиядағы ырғақ емес, қара сөзбен жырланған көркем шындықтағы – прозадағы ырғақ екені белгілі. Қазақ әдебиеттану және тілтану ғылымдарында поэзиядағы ырғақ мәселесі біршама зерттелгенмен, көркем прозадағы ырғақ мәселесіне қатысты зерттеу еңбектер жоқ деуімізге де болады.
Көркем шығармада жазушының қолданған әдіс-тәсілдері оның стильдік ерекшелігімен, стильдік қолтаңбасымен тұтаса, ой мен сезімнің жарасымдылығын таныта шығарманың идеялық, көрекмдік сапасын мазмұн мен пішін бірлігінде анықтайды десек, осы эстетикалық критерий талабына жауап беруде, яғни шығарманың эстетикалық сипат алуында ырғақ та аз роль атқармайды. Осыған орай ең алдымен «ырғақ» — дегенді анықтап алуға тура келеді.
Ырғақ мәселесіне қатысты қазақ филологиясында тек поэзиялық шығармалар төңірегінде пікірлер болып, прозаға қатысты әңгіме айтылмауы да «қазақ прозасында ырғақ жоқ па, бар болса қарастырылмауына не себеп» деген сауалдарды күн тәртібіне қояры анық. Қазақ көркем аудармасы мәселелеріне де қатысты «түпнұсқа ырғағы сақталған» немесе «ырғақ сақталмаған» деген сияқты пікірлер айтылғанмен, сол «ырғақ» дегенді қалай анықтаймыз, ол қалай сақталуы керек, ырғақтың бұзылу себебі неде – деген сұрақтарға жауап ала алмаймыз. Сондықтан мәселені жан-жақты қарауға тура келеді.
Ырғақ деген не ? Ырғақ, яки ритм – қимылдың, құбылыстың, үннің, жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануы. Ырғақ – жасанды емес,- дейді З.Қабдолов – табиғи нәрсе, өнерге ғана емес, өмірдің өзіне де тән нәрсе, мезгілімен келіп, мерзімінен кетіп тұратын жаз бен қыс, көктем мен күз, күннің шығуы мен батуы, толқынның жағаға соғуы мен қайтуы,- Тютчевше айтсақ, мәңгілік тасу, тартылу – түп түгел ырғақты құбылыстар.
Адамның аяқ алысы, жүрек соғысы… – бәрі ырғақ. Ырғақ өнерге де қатысты дейтін болсақ, сонымен қатар, көркемөнердегі жаратылыс – қашан да көңіл-күй қатынасымен ғана жүзеге асатын бейнелі, образды, эмоциональды ұғымдар қорытпасы болса, онда көркем проза ырғақтан тыс бола ма? Әрине, жоқ.
Өлеңнің әр сөзі – ырғақты сөз. Өлеңді оқу, тыңдау, түсіну, өлеңге тұшыну, толқу, тебірену – бәрі ырғаққа байланысты. Сөз өнерінің өзге түрінен өлеңнің басты өзгешелігі де ырғақта жатыр.
Көркем әдебиеттің тілі екі түрлі жүйеде: не көркем қара сөз – проза, не өлең – поэзия түрінде жазылатындығы ықылым заманнан белгілі жәйт. Екі үлгінің араласып келетін тұстары да бар болғанмен, бұған дау тумасы анық және сөз өнерінің өзге түрінен өлеңнің басты өзгешелігі – ырғақта екендігі, ырғақ — өлең жазудың негізгі құралы, ақындық өнердің басты шарты екендігі де ақиқат.
Шещендік сөздерді, жұмбақтарды, мақал мен мәтелдерді поэзияға тән деп кім-кімнің де айта алмасы ақиқат және бұл байланыстың, бұд жалғастықтың да арқауы ырғақ екені анық. Проза ырғағы өз алдына томаға-тұйық, жеке тұратын құбылыс емес, керісінше, өмір шындығының көркем бейнелеуінде тілдік-көркемдік құрылымның тұтаса жарасымдылық табуы процесімен бірлікте қарастырылады. Сонымен қатар, көркем проза ырғағының аясында сөздердің мағыналық тобы – синтагманың ролі айқын сезіледі және поэзиядағыдай анық көрініп тұрған ұйқас та, шумақ та, тармақ та болмағанмен, олардың өзгерісті түрдегі белгілері, ұшқындары ұшырасып отырады.
Бұлай болуының себебі де ұйқасты, шумақ пен тармақты өлеңге айналдыратын негізгі қуат – ырғаққа байланысты екені анық. Егер ырғақты жалпы алғанда тең өлшемдер бітімдерінің заңды түрдегі қайталамасы дейтін болсақ, ол поэзиядағыдай айқын да анық көрінбесе де, прозада аралық толастардың (пауза) және мағыналық бітімдердің артық-кем кезектесуінде ырғақ барлығы байқалады.
Бұл ырғақтардың байқалуы – оқырман сезіміне тікелей қатысты. Сондай-ақ, шығарма желісінде автордың не айтқысы келгеніне орай іс-әрекет пен қозғалыстың, бояу, айшықтың, фразалар үні мен ой екпінінің лезде өзгеруіне қатысты проза ырғағы да тез өзгергіш. Міне, бұл жәттер оның нәзік қырларының мол екенін аңғартады. Оның сюжет пен композицияға қатыстылығы, сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің, абзацтың, бөлімнің өзіндік ырғақтары барлығы, автор тілі мен кейіпкерлер тілі ырғақтарының бөлектігі, образдар ырғағы мен пейзажға қатысты ырғақтардың болуы, тіпті дыбыстардың да ырғақ туғызуға әсері болуы, көркем прозадағы ырғақтың күрделілігін көрсетсе, аллитерация, ішкі ұйқас, ой екпіні, ассонанс, инверсия, сөздер қайталамалылығы мен қосарламалылығы, одағайлар, қыстырмалар мен қаратпа сөздердің, парцелляциялық прозалық шығармада ырғаққа қатыстылығы оның сан қырлылығын көрсетеді.
Проза ырғағы поэзиядағыдай біркелкі тең бітімдердің заңды түрдегі қайталамасы арқылы емес, мағыналық екпіндердің қайталамасы арқылы, үн екпіндерінің дәйектілікпен жоғарлатылуы не төмендетілуі арқылы, сөйлемдердің өлшемдестік құрылымы – синтагмалардың орналастырылуы арқылы және осыдан бұрын ырғақтың көп қырлылығына байланысты біз атап өткен жағдайларға қатысты жасалады.
Проза ырғағындағы осы нәзіктік пен күрделілік, маңыздылық пен сан қырлылық тұтаса келіп, автордың негізгі ойы мен өзі суреттегелі отырған өмір құбылысына берген бағасына ой өзегі – идеясына келіп тіреледі.
Жоғарыда айтылған жәйттер проза ырғағының бір жағынан тілдік материалды ұйымдастырудың белгілі бір формасы болумен қатар, екінші жағынан эстетикалық қызмет атқаратын сапа екендігін де көрсетеді. Қорыта айтар болсақ, көркем прозадағы ырғақ – шығарманың тілдік-көркемдік құрылымының үндестігі, оның тыныс-тіршілігінің қан айналысы, жүрек соғысы, өмір бейнесінің көркем шындыққа айналуындағы ерекшеліктердің түпкі қазығы, көркем шығарма эстетикалық сапасының өзегі.
Ырғаққа қатысты, ырғақ аясында зерттелуі тиіс жекелеген жәйттер сөз болды, бірақ олар мазмұн мен пішін бірлігіне, сюжет пен композицияға, көркем шығарманың тіліне байланысты жалпылай қарастырылды. Стиль төңірегінде жазушының ерекшелігіне, сөйлем құрылысына байланысты жәйттер, әдіс-тәсілдер әңгіме болды да, суреткердің сөйлемдегі әлгідей құруының негізі, жазушы ойының, сөз бен сөз тіркестерінің, сөйлемдері мен бөлімдерінің, абзацтары мен тарауларының ырғақтары, олардың арасындағы ырғақтық байланыс, прозадағы үн мен ой екпіні және ырғақтың тұтасып, көркемдік арқау деңгейіне көтерілуі терең талданбады.
Сол себепті, біздің көркем прозадағы ырғақ мәселесіне жалпы түрде болса да тоқталып өтцімізге тура келді. Ал, бұл мәселе көркем аудармаға қатысты бұрынғыдан да күрделілене түседі, өткені аударма өнеріндегі ырғақ мәселесі әдеттегідей бір қаламгердің шығармашылық ерекшелігіне тән, бір ұлт тіліндегі бір көркем шығармаға байланысты ғана емес, екі ұлт тіліне, шығарманың екі нұсқасына, екі қаламгер ерекшеліктеріне байланысты зерттелуі, яғни ырғақтар үндестігі зерттелуі қажет.
Ырғақтар үндестігі – жазушы мен тәржімашы шығармашылық даралықтарына, олардың стильдік ерекшеліктеріне тікелей қатысты, сондықтан кейбір жәйттер алдыңғы бөлімдерде әңгіме де етіледі. М.М.Гиршманның ырғаққа байланысты әр тілдің өзіндік ерекшеліктері бар деген жоғарыда айтылған пікіріне қосыла отырып, бұл бөлімде, табиғаты бөлек екі тілдегі ырғақтардың көркем прозадағы көрінісіне, қазақшаға аудару кезінде орысша нұсқа ырғағының сақталуы мәселелеріне назар аудармақпыз, тілдің грамматикалық құрылымының ұлт тілдеріндегі әр түрлілігі аударма жағдайында прозадағы ырғақ пен интонацияның түрлілігіне әкелетіндігін ескере отырып, аударма нұсқа ырғағының түпнұсқа ырғағымен үндесуін қарастырмақпыз.
Бұл орайда аудармашы Ә.Жұмабаев қазақшалаған шығармаларды түпнұсқаларымен салыстыру – аудармашы жетістігі мен олқылықтарының сыр себебін ашпақ, біздің пікір қорытып, ой түюімізге негіз болмақ.
— Подумав, он продолжал так:
Не знаю, сколько пройдет лет, только в Каперне расцветет одна сказка, памятная надолго. Ты будешь большой, Ассоль. Однажды утром в морской даль под солнцем сверкнет алый парус. Сияющая громада алых парусов белого корабля двинется, рассекая волны, прямо к тебе. Тихо будет плыть этот чудесный корабль, без криков и выстрелов; на берегу много соберется народу, удивляясь и ахая; и ты будешь стоят там. Корабль подойдет величественно к самому берегу под звуки прекрасной музыки; нарядная, в коврах, в золоте и цветах, поплывет от него быстрая лодка.
— Енді неше жылдан кейін болатынын білмеймін, бірақ Капернеде кереметтей бір аңыз туады, оны жұрт ұзақ жылдар жыр ғып айтады әлі. Сен ол кезде бой жетесің, Ассоль. Бір күні ертеңгілік алыстан, шалқар теңіз төсінен күн нұрына малынған алқызыл желен көрінеді. Ақ кеменің алқызыл желкендері алаулап ерке толқынды тіле тура саған қарай беттейді. Бұ ғажайып кеме қару кезеп, қаһар төкпей, у-шусыз жәйімен жүзіп келе жатады. Теңіз жағасы таңдай қағып, таңырқасқан халыққа толып кетеді, солардың ішінде сен де жүрсің. Тамылжыған ғажайып бір күй ойнаған кеме кереметтей сән-салтанатпен жиекке жақындап келіп тоқтайды, сосын одан түрлі-түсті кілемдер мен алтындатқан асыл жиһазға малынған гүл жасаулы қайық бөлініп шығады.
Үзінді аудармасы біршама деңгейде сәтті шыққан, тәржімашының тіл байлығы да, сөз кестесі де мол екенін көреміз. «Әрі жатық, әрі сырлы, әрі сырмінез сөйлем»- дейді осы үзіндінің аудармасы жөнінде Т.Жұртбаев.
Қазақша нұсқа сөйлемдерінің сырлылығына, жатықтығына ешкімнің шүбә келтірмесі белгілі, алайда сөйлемдердегі ой епкіндерін, паузаларды (кідіріс, толастар), сөйлемдер өлшемдестігін, синтагмаларды салыстыра көрсек, кейбір олқы тұстар да байқалады. Бірді-екілі синтагмалық ауытқу болмаса, жалпы алғанда синтагмалар сөйлемде көп ретте сай түсіп жатады. Алдайда, ой екпіндері мен сөйлем өлшемдестігінің бөлектігі ырғаққа да әсер еткен.
Бұл пікірлердің қай-қайсысы да көкейге қонады десек те, ойлануды қажет ететін тұстары да бар. Егер ырғақты тек үзіндіге қатысты қарастырып, сөйлем, сөз тіркесі, сөз, дыбыс тұрғысындағы мәселелер назардан тыс қалса, немесе ырғақты сөз тіркестер ұзынды-қысқалығымен байланыстыра қарасақ біржақтылыққа ұрынар едік, ал егер сөздік компоненттердің симметриялы түрде орналасуы жетекші орынға шықса, онда схематизмге жол ашуымыз да мүмкін. Міне сондықтан жоғарыда айтылған жәйттердің тілдің синтаксистік құрылымы жағдайында ой, интонация және ырғақтың байланыстылығы тұрғысынан тұтаса қарастырылуы дұрыс жол болмақ.
Сонымен қатар бұл байланыс, осы тұтастық шығармадағы көркем шындық пен бейнелеудің, ұғынудың, яғни мағынасына бойлаудың және өмір шындығына авторлық бағаның мағыналық бірлігі – мазмұнмен байланысты ізделінуі тиіс.
Әдебиеттер:
Қабдолов З.,- Сөз өнері, А, Мектеп, 1976, 374 бет
Қаратаев М.,- Әдебиет және эстетика, А, Жазушы, 1970, 351 бет
Жұртбаев Т.,- Көркем аударма, А, Жазушы, 1986, 170 бет
Гришман М.,- Ритм художественной прозы, М, Сов. Писатель, 1987, 362 стр.
Бельгер Г.,- Гете мен Абай.,- А. Жалын, 1989, 104 бет
