TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерде сабақтасқан екі сөйлемнің бағыныңқысы басыңқыдағы істің орындалу мезгілін көрсетіп тұрады. Ал мезгілдес салаласта бір-біріне тәуелсіз мезгілде өтіп жатқан екі немесе одан да көп уақиғалар көрсетіледі [112, 714]. Мезгіл бағыныңқылы сөйлемдердегі шақтық локалдылық ұғымын толық ашып көрсетуге болады. Мезгіл бағыныңқылы сөйлемдер темпоралды көрсеткіштердің қатысуымен ШЛ ұғымын білдіреді. Шақтық локалдылықтың тағы бір семантикалық құрамдас бөлігі ретінде қарастырамыз, яғни бағыныңқы мен басыңқы арасындағы мезгілдік қатынасы бар құрмалас сөйлемдер жайлы сөз болады. Бұл жерде темпоралды көрсеткіштер темпоралды шақтық ұғым таксиспен біріге отырып, шақтық (мезгілдік) қызмет атқарады. Темпоралды шақтық ұғым мезгіл пысықтауыштармен беріледі: кеше, былтыр жазда, келесі қыс мезгілінд т.б. Біздің мақсатымыз – мезгіл бағыныңқылы сөйлемдерді шақтық локалдылық ұғымын білдіретін лексика-грамматикалық тәсілдердің бірі ретінде қарастыру.

Сабақтас құрмалас сөйлемнің сыңаралары арасында болатын мезгілдік қатынастар бірдей болмайды. Құрмалас сөйлем құрамындағы бағыныңқылы сыңар басыңқы сыңармен әрдайым синтаксистік байланыста болады. Сол себепті көп жағдайларда мезгіл бағыныңқылы сөйлем құрамындағы пысықтауыш қызметін атқаратын сөз тіркестерді, сөздерді анық байқай аламыз. Бір сөйлемдердің бағыныңқы және басыңқы сыңарларындағы хабарланған оқиғаның орындалу барысы бір мезгіл шеңберінде өтіп жатса, енді біреулерінде, керісінше, әр мезгіл шеңберінде орындалатын болады. Сөйтіп мезгіл бағыныңқылы сабақтастар іштей бір мезгілдес сабақтас және әр мезгілдес сабақтас деп екіге бөлінеді. Сабақтас сөйлемдердің арасындағы мезгілдік қатынастың әртүрлі болып келуіне оны құрмаластырушы тәсілдердің айтарлықтай әсері болады. Мәселен, — ған кезде (ғанда) тәсілімен сабақтасқан мезгіл бағыныңқылы сабақтастардағы мезгілдік қатынас -ған соң тәсілімен сабақтасқан мезгіл бағыныңқылы сабақтастардағы мезгілдік қатынасқа қарағанда өзгешелеу болады. Мысалы: Кеңсеге жақындай берген кезде, жұрт топырлап алдынан шықты. Келіні қайтадан жұмысына кеткен соң, науқас пысылдап ұйықтайын деді (Ә.Кекілбаев). Кезде, соң септеулік шылауы есімшеге тіркесіп, оқиғаның соңынан болатын мезгілдік мағынаны білдіріп тұр. Сабақтас сөйлемдердегі оқиғаның бір мезгілінде және әр мезгілде өтуін көрсетіп, сондай мағынаны берудің негізгі тәсілі болып тұр [112, 701]. Енді Абай жайын ойлай келгенде, Ұлжан өз тыныштығын қойды да, арбаға әжесінің қасына Абайды мінгізетін болды. Өзі бір жуас торы биеге мініп, ылғи осы арбаның қасында жүріп отырды (М.Әуезов). Қимыл-әрекет белгілі бір ұзаққа созылатындығын байқаймыз, ол ұзақтықты басыңқы сыңардағы мезгіл мәнді үстеу көрсетіп тұр. Бұл мезгіл бағыныңқылы сөйлем локалдылықтың белгілі бір кезеңге тәуелділігін көрсетіп тұрған жоқ, өткен шақтың белгісіз беймәлім мезгіл бөлігіне тәуелді екендігін аңғартады. Бағыныңқыдағы да, басыңқыдағы да іс-әрекет белгілі бір кезеңге локалды түрде жұмсалады. Бүгін сол елдің бәрі де киіз үйлерін жығып, жылы үйлеріне қауырт кіріп жатқан. Бүгін – мезгіл пысықтауышы іс-әрекеттің ертең емес дәп бүгін болатынын анық көрсетіп тұр. Ертеңіне экпедицияның геологиялық лабораториясына бара жатып, поселканың ортасындағы қыздар жатақханасының жанында кітап оқып отырған аққұба қазақ қызын көрді (бір мезгілдес) (І.Есенберлин). Іс-әрекет бірінен кейін бірі ілесе  орын алуын аңғарамыз. Ертеңіне нақты мезгілді әрі нақтылықты (экпедицияның геологиялық лабароториясына бара жатып) білдіріп тұрған пысықтауыш арқылы нақты локалдылықтың сөйленімде берілуін көреміз. Ол көлден қайтқан түні әкесімен сөйлеспестен, алыстағы отрядына жүріп кеткен (І.Есенберлин). Балықшылар кетісімен Нүрке алып келген жұқа көрпесін астына төсеп, шалқасынан түсіп, кітабының корректурасын оқуға кірісті (сонда). Бірінен кейін бірі өтіп жатқан үш іс-әрекетті бір мезгілде (Балықшылар кетісімен) бір уақыт бойында жүзеге асырып жатқан нақты атқарушыны байқаймыз. Нүркенің бірінші сөзінен-ақ бір сұмдықты жүрегі сезген Дәурен төмен қарап, сол қалпында басын бір рет те көтерместен, үн-түнсіз әлі отыр (І.Есенберлин). Ұзақ белгілі бір уақытқа созылған іс-қимылдарды көруге болады (бірінші сөзінен-ақ, әлі- сияқты мезгілдік ұғымберіп тұрған сөз бен сөз тіркестері қимылдың созылатындығын байқатады). Бұл жерде созылыңқылықты білдіріп тұрған әлі лексемасы бағыныңқыдағы іс-әрекетті толығымен ұзақ мерзімде іске асатындығын білдіреді. Бұл келгенде Дәмелі баяндамасын бітіруге таяп та қалған болатын, сірә айтқан сөздері өте қызықты болған болуы керек, жұрт ұйып тыңдап отыр (І.Есенберлин). Іс-әрекет белгілі бір созылыңқылы сипат алып отыр әрі кеше емес, ертең емес бұл келгенде тіркесі мезгілдік мән береді. Қимылдың созылыңқылығы басыңқы сыңардағы мезгілді білдіріп тұрған ұйып тыңдап отыр тіркесінен көрінеді. Бағыныңқы сыңары белгілі бір кезеңге локалдана жұмсалмаған, нақты уақыт көрінбесе де толығымен белгілі бір уақыт кезеңіне тәуелділік анық көрініп тұр. Дәмелі баяндамасын бітірісімен, жұрт сұрақ бере бастады. Бұл жердегі нақтылық сипатты баяндамасын бітірісімен тіркесінен көреміз. Қашан жұрт сұрақ қоя бастады? Бұл сөйленімнің процесуалдығын аңғарамыз. Яғни іс-әрекет осымен біткен жоқ енді ғана бастау ала бастады. Нақты қай кезеңде бастау алатындығын бағыныңқы сыңардағы мезгіл мәнін үстеп тұрған баяндамасын бітірісімен тілдік бірліктен көреміз. Арқасынан кен барлаушының кішкентай қапшығын таңып алып, таң атқаннан күн батқанға дейін маңайдағы таудың жыра жықпалдарын, құздарын кезе бастады (І.Есенберлин). Бұл жердегі қимыл-әрекет енді басталайын деп жатыр. Бірақ қашанға дейін созылатындығы беймәлім, әйтеуір белгілі бір уақыт сызығында өтіп жатады. Сондықтан қимыл бір уақыт сызығына локалдана жұмсалады. Жариков кіріп келгенде, төрдегі столдың ар жағынан үстінде сұр костюмы бар, жағасы ашық көкшіл жібек көйлекті, бұйра шашты ақсары жігіт орнынан түрегеліп қарсы жүрді (І.Есенберлин). Бағыныңқылы сөйлемдегі мезгілмен сәйкес нақтылық сипат басыңқы сыңардағы қимылдың жүзеге асуына негіз болып тұр. Яғни сөйленімнің өн бойындағы іс-әрекеттер белгілі бір уақытқа тәуелді түрде жасалып тұр. Кіріп келген мезетте жігіт орнынан атып тұрды. «Кірмей тұрып емес» «дәп кіріп келгенде» ғана барып орнынан тұрды. Бұл жердегі мезгілдік мағына -іп формантты көсемше келгенде көмекші етістігімен тіркескен темпоралды маркерден көрінеді. Кейін ай туып ымырт жабыла бастаған шақта, Мағышты Мәкеннен бөліп, Әбіш ертіп кеткен еді (М.Әуезов). Пысықтауыш қызметінде жұмсалып тұрған күрделі тіркес (Кейін ай туып ымырт жабыла бастаған шақта) іс-әрекеттің нағыз дәл қай кезеңде орын алатындығы анықтап тұр. Іс-әрекет кезеңнің бір бөлігін емес, тұтастай нақты қай кезеңде іске асып жатқанын көреміз. Яғни іс-әрекет нақты бір кезеңге локалдана жұмсалуда. Енді Абай мен Дәрмен аттанар кезде Абайды Базаралы ауыл сыртына оңашалап шығарып алып, бір азғана жайды айтты (М.Әуезов). Бұл жердегі қимыл-әрекет бас аяғы бар белгілі бір кезеңде өтіп жатқанын көреміз. Бір азғана жай, яғни Базаралы Абайдың көп уақытын алмайды, көп нәрсе айтпай бір-ақ ауыз сөз ғана айтады. Мезгілдік мағына аттанар кезде (-ар кез) көсемше арқылы пысықтауыш қызметін атқарып тұр.

Ал мезгілдік қатынасты білдіретін мезгілдес салалас сөйлемдерде бір-біріне тәуелсіз бір мезгілде өтіп жатқан екі немесе одан да көп уақиғалар көрсетіледі. Бқл жердегі қимыл-қозғалыс бір мезгілде немесе белгілі бір уақытқа байланыссыз жалпылық дәрежеде өтіп жатады. Мезгілдес салаластың сыңарлары мағына жағынан бір-біріне тәуелсіз, тең дәрежеде құмсалса, мезгіл сабақтас құрмалас сыңарларының арасында мағыналық тәуелділік байқалады. Мезгілдес салалас құрмалас сөйлемдер коммуникативтік мақсатта жұмсала келе, әртүрлі сипатта келеді, біріншіден, сөйлем қатар болған оқиғаларды хабарлайды, екіншіден, бірінен соң бірі, ілесе болған оқиғаларды хабарлайды.

Тілімізде уақытқа қатысты мезгіл сабақтас және мезгілдес салалас бағыныңқылы құрмалас сөйлемдердің нақтылы және жалпылық мағынаны білдіруде өзіндік бір орны бар екендігі анықталды. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдерде тәуелділік сипат басым болғандықтан нақтылық мағына көрінеді, ал мезгілдес салалас құрмалас сөйлемдерде оқиға бір уақытқа байланыссыз жалпылық сипатта өтіп жатады.