Қазақ тіліндегі шақтық бейлокалдылықтың мағыналық топтары
Қимылдың нақты уақыт сәтінен жалпылануы, яғни шақтық бейлокалдылық дерексіз жалпылық дәрежесінің сипатына қарай қайталанатын амал-әрекеттің негізінен үш негізгі түрін атап көрсетуге болады: 1) нақты қайталау; 2) узуалдылық; 3) ұдайы шақтылық [36], [83].
Енді әрқайсысын жеке-жеке бөліп алып тілдік белгілерін қарастырамыз: 1) нақты қайталау дегеніміз − белгілі бір нақтылы кезеңдегі қайталанылатын қимылдардың бейузуалдылығы әрі шексіз орналасуы. «Нақты қайталау» дегеніміз − бір іс-әрекеттің артынан ізін суытпай нақты бір уақыт көлемінде үздіксіз қайталануы. Бұл жағдайдағы шақтық бейлокалдылықтың белгілі бір уақыт осіндегі шектеулілігі локалдылық жағдаят ұғымымен сәйкес келіп отырады: Өрістен қайтқан қоралы қой да су маңына шұбырып, бауырын сызға төсеп, бүйірін соғып жатыр. Сиыр, атаулы Бақанас суынан бөлінген қара су, шалшық суларға кіріп, көлбей-көлбей жатып апты. (М.Әуезов). Нақты қайталау адам санасының сырттай бақылауында жүзеге асады. Субъект (яғни бастауыш) шақтық бейлокалдылықтың бұл түрінің нақты сипатты белгісі болып табылады. Бұл түрдің нақты белгісі ретінде субъектіні яғни бастауыш мүшені тануға болады. Мұндай жағдайдағы шақтық бейлокалдылық жағдаяты белгілі бір уақыттың бір бөлігіндегі қимылдың шектеулі орналасуы немесе бұл жағдаят өзіне шақтық локалдылықтың кең түрдегі сипатын білдіреді. Мысалы: Екі бөлме арасында Мағышты қоршаған дос жандар оны тамашалаған күйде, кейін қарай жібермей, қалжыңмен қажап тұр еді. Оқыста сыртқы есік ашылды да, Мағышқа тура қарама-қарсы қарап, үйге кіріп келе жатқан Абай көрінді. Мағыш кімді көргенін аңғарып бола бергенде екі беті маңдайына шейін оттай лаулап қызырды да, аппақ сүйрік ұзын саусақтарымен бетін басып ұяла жөнелді (М.Әуезов). Бұл мәтіннің мазмұны белгілі бір уақыт интервалын сақтап отыр, яғни тұр еді формасы арқылы келесі сөйлемнің байланыстылығы, яғни дос-жандар Мағышты қалжыңмен қажап тұрған кезде Абай кіріп келді. Сол мазетте (белгілі бір кезеңде) келесі қимыл-әрекет жасалу үстінде болады. Тұр еді, ашылды, қарап, көрінді етістіктері өткен шақтық мағына беріп тұрған жедел өткен шақтың жұрнағы мен -п көсемшесінің жұрнағы жалғану арқылы шақтық мағынаны білдіріп тұр. Жемтік біразда жаманат хабарын біртіндеп, нақтылап жеткізе, тарата түсумен қабат, столға қарай екі тізесімен жорғақтап, ентелей берген (М.Әуезов). Қимылды атқарып тұрған субъекті нақты: жеткізе, тарата түсу, жорғақтап ентелей берген қимыл-әрекеттері арқылы екі нақтылы қимылдың бір уақытта жасалғанын аңғаруға болады. Жып-жылы мықты тұсаулар мойнынан, жотадан ұстап бар күшікті сыртқа алып шықты. Жеті күшіктің бесеуін көздеріне қарап отырып өлтірді де, екі кішкенесін тірі қалдырды. Кетерде бұның біреуінің тірсегін қиып қалдырды да, екінші біреуін – ең кенжесін алып жүріп кетті (М.Әуезов). Мұндағы субъекті бар күшікті сыртқа шығарып алғаннан кейін ғана келесі қимылын істеуге кірісті. Өлтірді, тірі қалдырды деген қарама-қарсы мағынадағы етістіктер арқылы қимылды өткен шаққа бейлокалдандыра анықтап тұр. Соңғы сөйлемнен де қарама-қарсы мәндегі қимылдардың бір уақыт бойында өтіп жатқандығын аңғаруға болады. Абай кейде үстіңгі бөлменің біріне түссе, тағы бір кезде кіріс-шығысқа жайлы көріп, астыңғы бөлмеге орналасады (М.Әуезов). Бұл сөйлемде анық көрініп тұрған нақты қайталау кейде, бір кезде мезгілді білдіріп тұрған сөздер арқылы нақтылықты, бір уақыт аралығындағы екі қимылдың шексіздігін, тағы қайталанылатындығын көрсетіп тұр. Ол отырысымен күдіс торы ат керіп тұрған божының сәл босағанын аңғарып, бас шұлғып иек соза берді де, жорғалай жөнелді. Мұндағы отырысымен сөзі қашан? сұрағына жауап беру арқылы мезгілді, белгілі бір кезеңді білдіріп тұр. Мұнда сөйлеу сәтіне қимылды атқарушы сәйкес келмейді. Уақытқа қатысты бірінен кейін бірі болып жатқан іс-әрекет -а ді және -ді өткен шақтық мағына беріп тұрған грамматикалық формалар арқылы бейлокалдылыққа әкеліп тұр.
ШБЛ-тың семантикалық түрлерінің бірі 2) дағдылы қайталау жайында түрлі көзқарас қалыптасқан. И.Н.Смирнов. дағдылы қайталаудың ауыспалы сипатын көрсете келе, Л пен БЛ тың нақтылық жән жалпылық ерекшеліктерін қарай отырып, Л/БЛ тың қарама-қарсы ұғымдарының түйіскен жерінде нақты қайталанылатын іс-әрекет орын алады дейді. Бір ғана сәтте өте шығатын бір дүркінді қимыл-әрекетке қарағанда нақты қайталанылатын іс-әрекет бірегей жағдаятқа қарағанда бір саты жоғары тұрады. Нақты қайталанылатын іс-әрекет бір уақыт бойындағы дүркінді қимылдардан жасалады, ол дегеніміз нақты қимылдар бір уақыт сызығандағы нүктелер қатары тұрғысынан түсінліре келе, ондағы іс-әрекет жалпылана түседі. Басқа қырынан қарасақ, нақты қайталанылатын қимыл әрекеттер локалдылық ұғымына сай белгілі бір кезеңге белгілі бір нақты дәлелдер мен нүктелер жиынтығының жапсарласа бекітіліп қоюмен түсіндіреді. Дағдылы қайталау Л пен БЛ арасында алмаса қолданылатындығын көрген И.Н.Смирнов оны ШБЛ тың бір семантикалық түрі қатарына енгізеді. Ол қимылдың қайталануын толығымен және ондағы жеке қалып қойған іс-әрекеттердің қайталану шегін ажыратып береді немесе ішкі-сыртқы қарама-қарсы дүркінділік сипатына қарай қайталанылатын іс-әрекеттердің оппозициясын ажыратып көрсетеді. Мұндағы сөз болып отырған қарама-қарсылық екі ұғымда түсіндіріледі: нақты қайталау (итеративтілік) және көп актілі қайталау (фреквентативті) [83, 137]. Қайталау (қайталанғыштық) деген ұғым әдетте аспектологиялық әдебиеттерде сөйлемнің (сөйленім) белгілерін сипаттайды, әрі сол бір іс-әрекеттің қайта көшірмесі ретінде түсіндіреді. Көпактілі деген ұғым жүзеге асқан көп оқиғалар қатары, яғни оны құрайтын іс-әрекеттер бір дейленген сипатта болу керек, бұл ұғым қимылдың көпактілі тәсілімен беріледі [84, 234]. Дағдылы қайталау етістік формаларымен берілетіндігін жақсы білеміз. И.Н.Смирнов қимылдың қайталануын бүтіндей қарастыра отырып, ондағы уақыт интервалын сипаттайтын амал-тәсілдер қатарын (лексикалық бірліктер, объекті, кеңістіктің тұрақтылығынбілдіретін пысықтауыштар, кванторлы анықтауыштар) мұқият жеке-жеке алып қарайды. Дағдылы қайталау жағдаяты төмендегідей негізгі белгілерімен ерекшеленеді: тікелей бақылау (перцептивтілік), субъекті мен объектілердің нақтылығы (субъектілер мен объектілер тобы), кеңістіктік-шақтық сипаттағы сөйленімдердің анықтылығы.
Нақты қайталау белгілі бір оқиғаға байланысты белгілі бір шегі бар бір ғана эпизодтың бойында іске асып отырады, яғни нақтылы бақылаудың шегінде анықталады [83, 139]. Нақты қайталау жағдаятының өзі мынандай негізгі белгілерге ие: шақтық-кеңістіктік сипаттың анықтылығы; іс-әрекетті орындайтын жалқы субъект мен топталған субъектілердің және субъектінің бағытын анықтайтын объекті мен топталған объектінің абсолютті түрдегі нақтылығы. Осы жағдаяттың ең маңызды дифференциалды белгілері: 1) субъектінің жекелілік/көптік сипаты; 2) объектінің жекелілік/көптік сипаты; 3) қимыл-әрекеттің біртектілігі/әртектілігі. Кейбір қимылдың нақты бақылаудағы эпизодтың шеңберінде қайталануы біртектілікке ие болуы мүмкін. Бұл жағдайда сөйлемді түрлендіріп отырған субъекті нақты сипатта да, топталған сипатта да сол бір ғана қимылдың қайталануын нақты бақылауға алып отырды. Осы жердегі біртектіліктің өзіне қосымша тоқтала кетейік, егер қайталанылып отырған қимыл өтпелі кезеңге ие болмаса немесе сол өтпелі кезеңде нақты бір жеке объектіге бағытталса, онда мұндай қайталауды біртекті жеке сипаттағы қимыл деп ойлаймыз. Егер қайталанылып отырған қимыл топталған нақты объектілерге қарай бағытталса, онда мұндай қимылдың қайталануы жеке емес біртекті сипаттағы ұғыммен астасып жатады. Біртекті жеке сипаттағы қимыл нақты жеке субъектімен байланысты әрі қимылдың өту кезеңі белгілі бір бағытқа объектіге тиісті жүріп отырса онда мұндай қимыл-әрекет біртектілікке жанасады: Енді ол да Батыс жақтағы көгілдір белестен төмен қарай созыла түскен жіңішке ақ шандақты көрді. Әрі-беріден кейін артын шаңға көме сызылта шауып келе жатқан салт аттыны да көзі шалды; Ертеңіне Есіркеген апаларынан ұялып үйден таң атпай зытып отырған. Тіпті аулына кеткенше бұл үйге енді қайтып басын да сұқпаған; Көпке түсініксіз түрде бірталай үнсіз тұрып қалған Абай, бір кезде денесін бұрмай, оң қолын ғана көтеріп, артына қарай қайырды да, жігіттерге белгі етті (М.Әуезов).
Біртекті жекелілік емес сипаттағы қимылдың қайталануында субъект нақтылы, анық түрде жұмсалады. Бірақ жүзеге асып жатқан қимыл-әрекет әртүрлі объектілерге қарай бағытталады. Яғни объект топталған көптік мәнде болады, сондықтан қимылдың қайталануының біртектілігі сақтала отырып, оның тепе-теңдігі жойылады: Ауыл сыртында көк бетегелі ұзынша төбешіктің басында Абай Шыңғыс жаққа көптен көз салып отыр. Кейде ауылға да бұрылып қарасады. Ондағы киіз жапқан, жерошақ басында самауырларды түтіндетіп қайнатқан, көп қазандар асқызып жүрген таза киімді әйелдерге, күтуші жігіттерге де бейілді жүзбен қарайды. (М.Әуезов). Елге келгеннен бері қарай, Мағыш пен Кәкітайлардан Әбіш көп нәрселер естіп қалған-ды. Ел ішінде, Абай айналасында, осы ауылда жүрген аз ғана өнерпаз, жарық құмар жастар болмаса, Абайға қарсы арналған өштік, араздық, қызғаныш, қастық атаулы соншалық мол екенін Әбдірахман көп естіген (М.Әуезов). Бұл екі мәтіндегі бір-бірінің ізімен жүріп отырған қимылдардың қайталануы біртектілік сипатқа ие бола отырып, жігіттерге; көп нәрселерді (өштік, араздық, қызғаныш, қастық) сияқты көптік мәндегі объектілер жұмсалып отыр. Ол күні Қартқожа лағып теріс шығып кетіп, далаға түнеген. Ертеңінде есін жинап, сұрай-сұрай бүкірді тапқан. Өлдім-талдым дегенде, көздің жасын иіп, бір бұзаулы сиыр бермек боп, бүкірді алып қайтқан (Ж.Аймауытов). Мұндағы субъекті біреу әрі нақты екенін байқаймыз және объекті де көптік мәнде емес жекелілік (жалғыздық) сипатта қолданылып тұр. Ылдиға түсе сала, Қартқожа артынан алақ-алақ етіп шауып барады. Сол шапқаннан шауып, тауды айналып кетті (Ж.Аймауытов). Бұл мысалдан бір уақытта бір ізбен бір текті қайталанылатын қимыл-әрекет бар екендігін аңғарамыз. Қартқожа егілді, тұла бойы, бар тамыры солқылдайды. Егілмей қайтсін? Арба басында әжелері күңіренеді, мола басында еркектер күңіренеді, молада аруақтар күңіренеді, далада мал күңіренеді, жалғыз Қартқожа емес, қалың қазақ, Сарыарқа күңіренеді (Ж.Аймауытов). Бұл мәтіндегі қайта-қайта қайталанылып тұрған күңіренеді етістігі жылайды, егіледі, налиды сөздеріне балама ретінде пайдаланылып тұр. Бұл жердегі ерекшелік қимылдың бағытын білдіріп тұрған объектілер алдыңғы қатардан орын алып тұрғандығында.
Егер көз алдымызда сырттай бақылаудағы шексіз қайталанылып тұрған іс-әрекет кең түрдегі нақты оқиғаға байланысты нақты субъектінің қатысуымен жүзеге асып жатса, оны «нақты қайталау» деп айтуға әбден мүмкін. Егер сырттай бақыланып отырған қимыл-әрекеттің тек жалпылық ұғымда ғана жұмсалып тұрғандығынан хабардар болсақ, әрі белгілі бір нақты оқиғаны көрмесек, басқа да жағдайлармен (сөйлеушінің тәжірибесі, топтаса қолданылған субъектілер (жақ көрсеткіштері) байланысын байқасақ, сонымен қоса нақты субъекті ғана емес, топтасқан жинақты мәндегі субъектілер қатарына анық көзіміз жетсе, ол − «дағдылы қайталау». Бейлокалдылықтың нақты қайталау түрі кең түрдегі нақты жағдайды басынан өткереді. Нақты шақтылық (временная локализованность) білдіретін көрсеткіштер нақты қайталауды анықтауда сәйкес тұстары бары анық. Дегенмен, не себепті осындай тілдік фактлерді шақтық бейлокалдылықтың тілдік дәрежесінде қолданамыз? Шақтық бейлокалдылықта жұмсалып тұрған нақты қайталаудың реңк мәні бар іс-әрекеттердің әрқайсысы жеке тұрып нақтылықты білдіреді. Немесе осы жағдайдағы нақтылық өзінің бойына жалпылық іс-әрекеттің элементтерін жинап алады: Қартқожа көп ойлады, көп уайымдады. Ағайынды екеуі бірден кетсе, қатын-қалаш, бала-шаға түтін түтетіп отыра алмайды ғой (Ж.Аймауытов). Бұл мәтіндегі жалпы жағдайды сырттай бақылай отырып, нақтылықтың көріністерін көруге болады. Бірінші сөйлемдегі іс-әрекет бірінен соң бірі жүзеге асып тұр, яғни нақтылықты білдіріп тұрған тілдік элементтер белгілі бір шегі бар жалпыланған қимылдың тілдік көріністерін қоса қамтып тұр. Дегенмен сөйлемдердегі қимыл өз алдына жеке тұрып нақтылықты аңғартады, бірақ белгілі бір уақытқа телулі көріністі байқамай тұрмыз. Сондықтан шақтық бейлокалдылықтың тілдік элементтері басым түседі де нақты қайталаудың семантикалық қызметін атқарады. Әрі көп лексемасының өзі көптік мәнді үстеу арқылы жекелік емес, жалпылық мәнге ие болып тұрғандықтан да жалпылық қимылды көреміз: Қартқожа Шідербайдың үйінің арбасының астынан қойшының сойылшасын тауып әкеліп, қирататын кісіше атына мініп одыраңдатып жөнелді (Ж.Аймауытов). Бұл сөйлем бір қарасақ, нақты шақтылыққа құрылған сияқты, бірақ өткен шақтық қатыстық мағынаны қолдана келе екі іс-әрекеттің әртүрлі уақыт мезетіне байланысты, яғни қимылдың өту барысының әртүрлі уақытқа сәйкес қолданғандығын байқаймыз. Шақтық бейлокалдылық семантикалық категориясының мазмұн межесі басқа да морфологиялық категориялармен тығыз байланысады. Оның мазмұн межесі морфологиялық категорияларға ұқсас, мысалы шақ, жақ, үстеу т.б. тәрізді мағыналар құрайды. Ал оның тұрпат межесі тілдің әр деңгейіне жататын (морфологиялық, синтаксистік, сөзжасамдық, лексикалық) тілдік құралдар құрайды. Шақ категориясының тұрпат межесі – грамматикалық форма, яғни шақ көрсеткіштері. Тілде шақ көрсеткіштері осы мазмұн межесіне қарай топтастырылып, үш түрге (өткен шақ, осы шақ, келер шақ) бөлініп қарастырылады. Қимылдың өту мерзімі тілдік жүйеде грамматикалық формалардың мағынасы ретінде ұғынылады. Грамматикалық шақ категориясының мазмұн межесі қимылдың немесе уақиғаның сөйлеу сәтімен өлшенеді. Шақ категориясының тұрпат межесі – грамматикалық форма, яғни шақ көрсеткіштері. Жалпы осы шақта -а, -е, -й көсемше жұрнақтары, нақ осы шақты -ып, -іп (-а, -е, -й) көсемше жұрнақтары қолданылады.
Екі жақты субъектілі-предикативтілі байланыс субъектінің предикатты анықтаудағы сипатынан байқалып тұрады. Бұл екі жақты байланысты қимылдың шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категориясынан және оның ішінде субъектінің нақтылығы мен жалпылығынан тануға болады [85, 178]. Егер субъект нақтылы референцияны қолданса, онда ол (субъект) сөйлемде предикатқа жаңа мүмкіндіктерді көрсетеді: предикат біріншіден, шақтық локалдылыққа қатысты нақтылы сипат алады: Ол жұмысқа келді; екіншіден предикат шақтық бейлокалдылыққа қатысты «екі семантикалық жағдаятта» орын алады: а) «нақты қайталауда» немесе нақты эпизодтағы қимылдың бейузуалды қайталануында, осы жай қайталанудың орнына «ұсақ оқиғалы шақтық бейлокалдылық» деген атауды алмастыра қолдана береміз. Сондықтан осы «ұсақ оқиғалы» шақтық бейлокалдылық шақтық локалдылық жағдаятын кең түрде қамтиды: Қазір сол үлкен «қоңыр үйдің» ішінде Абай мен Әйгерімнен басқа Зылыйқа бар. Ол үй ортасына сары қыйдың отын жағып, үлкен қазан көтеріп, жаңадан сойылған тайдың етін түстікке асып жатыр; Осы алуандас кеңесте бұлардың дауласуы жарысып, ой жүгіртулері көп болатын. Кейде өздері айтысып кеп тоқтасады да, көбінше дау-дағдарыспен Абай алдына келіп, сонда бір кеңесіп, бірдемеге келісетін. Кейбір жағдайларда бұлардың дауы жаңағы Ақылбай мен Кәкітай басып өткен сияқты қызық та, қыйын да шытырманға соғатын (М.Әуезов); ә) жоғары деңгейдегі қарапайымдылық, узуалдылық, қимылдың өту барысындағы уақыттың шексіздігі, яғни уақытқа тәуелсіздігі узуалды қайталаудың кейінгі белгісі іспетті: Соңғы «ақыл заманға» ұйқастырып айтқан «жақын заман» Дәрменді, Кәкітайды тапқыр шешендігімен, аса сүйсіндіріп еді. «Олар іштен құптаған бойда, Абайдан көздерін алмай, тағы тіленгендей қадалып қапты». Осы сөйленімдерден дағдылық қалыптағы мағынаны көреміз. Шақтық бейлокалдылықтың мағыналық топтарын бөліп көрсетудегі ерекшелік уақытқа қатысты қимылдың жалпылық сипат алуында яғни қимылдың нақты уақыт сәтінен жалпылануы және қимыл-әрекеттің сырттай бақылауда болатындығында жатыр [86, 54]. Уақыт сызығының бойында бір ғана іс-әрекет нақтылық сипат алуы мүмкін немесе әртүрлі кезеңде бірнеше қимылдың жүзеге асуы мүмкін. Міне, осы екеуінің ерекше тұстарын көрсетуде бейлокалдылықтың мағыналық топтарын жіктеп көрсету керек.
