TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Ф. де Соссюр: «Тіл − бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста қаралатын тілдік бірліктердің тұтасқан бүтіндей бір жүйесі» [26, 18]. Мысалы, тілде байланысқа түскен екі грамматикалық категориялар бір-бірімен астаса келе, екеуі де бір-біріне қатты әсер етеді, сондықтан аспектуалды грамматикалық категория мен темпоралды грамматикалық категория бір-бірімен байланыса отырып, қимылдың уақыт мөлшеріне сай қимылдың өту сипаты өзгеріске түседі [56, 24]. Осы байланыстағы аспектуалдылық және темпоралдылық категорияларының ШБЛ категориясымен астас, ұқсас белгілерін анықтай отырып, қарым-қатынасын ашып алайық.

Жүйелі-парадигмалық деңгей шеңберінде қаралатын “шақтық формалар” ұғымын білдіретін темпоралды және аспектуалды семалар жиынтығы семантикалық тұтастық ретінде қаралады  [57, 42]. Темпоралды және аспектуалды сипаттағы қимыл-әрекеттің ішкі байланысы олардың семантикалық ортасының шақ ұғымымен тығыз астасып жатқандығында. Яғни, мегіл, орын, сөйлеу сәті секілді кеңістіктік сипаттағы тілдік амалдар − екі категорияның да басты ұстанатын қағидасы. Қимыл-әрекеттер арасындағы темпоралды ерекшелік қимылдың шақтық қатынасы мен уақиғаның сөйлеу сәті арқылы өлшенеді. Бастау нүктесінің қызметін шақ формалары (осы шақ, келер шақ, өткен шақ) атқарады. Қимылдың аспектуалды ерекшелігі қимылдың өту сипаты уақыт мезетімен өлшенетіндігінде жатыр.

ШЛ/ШБЛ -тың аспектуалды категориялармен байланысы

Аспектуалдылық, ШЛ/ШБЛ, темпоралдылық, таксис семантикалық категорияларының басын біріктіретін ортақ тұсы − уақыт мезгілі (шақ ұғымы). ШЛ көптеген семантикалық категориялармен бірлесе келе тығыз байланысады. Ең алдымен, қимылдың өту сипатын білдіретін аспектуалдық категориясымен байланыстылығын қараймыз. Аспектуалдылық ұғымы мен ШЛ ұғымы байланыса келе, бір-бірімен ортақ тұстары көп шектес категориялар деп айтуға әбден болады әрі осы тұрғыдан кең ұғымдағы функционалды өрісі бар категориялар деуге болады [36, 43]. Аспектуалдылық семантикалық категориясындағы ерекше белгісі “қимылдың өту сипаты белгілі бір уақыт мезетін таңдайтындығында”, себебі аспектуалдылық ұғымның өзі адам санасында қимыл ─ үрдіс ─ созылыңқылық іспетті амал-әрекеттердің “ішкі уақыт” өлшемімен белгіленуінде  [36, 48]. ШЛ ерекшелігі:  қимылдың белгілі бір уақыт кезеңіне нақты түрде шоғырлануында немесе бұл категориядағы қимыл-әрекет сыртқы уақытта өтіп жатады, дегенмен қимылдың өтуі сөйлеу сәтімен сәйкес келуі керек. Қарап отырсақ аспектуалдылықтың да шақтық локалдылықтың да бір-біріне ұқсас қырлары өте көп, тіпті айырмашылығын көре алмайтындаймыз. Осы мәселе жайында тіл білімінде түрлі көзқарас қалыптасты. Мысалы, А.В.Бондарко ШЛ/ШБЛ-ты шекті/шексіз тұстары аспектуалды семантиканың негізін құрайтын тілдік белгілер дейді, шақтық локалдылық пен аспектуалдылық арасындағы байланыс өте шектеулі, сол себепті Л/БЛ білдіретін амал-тәсілді аспектуалды ұғым ішінде қарастырғанымыз жөн дейді [52, 45].  Біз өз тарапымыздан мұндай дефиницияны дұрыс деп есептейміз. ШЛ/ШБЛ ─ өзінің жүйелі ортасы бар жеке дара категория. Аспектуалдылық категориясының, сөз жоқ, ШЛ/ШБЛ категориясымен астас тұстары бар екендігін жоққа шығармаймыз, ол тек бір қыры ғана. Аспектуалдылық пен ШЛ-ты жеке-жеке танытатын релевантты түрдегі маңызды амал-тәсілдер бар екендігін айту керек. Аспектуалдылықты білдіретін амал-тәсілдер морфологиялық, сөзтудырушы формалар және синтаксистік белгі бар сөйлемдер [46, 14]. ШЛ категориясы аспектуалды мәнге ие синтаксистік құрылыммен тікелей байланысқа түсе алады. Мысалы: етістіктің пысықтауыш мүшемен тіркесі, қимылдың өтуі қай шақта қолданыс тапқанын білдіретін етістік формалары және созылыңқылық, дүркінділік, тездік мәндегі қимылдың түрлері. Аспектуалды семантиканың негізін құрайтын типтік мазмұндағы құрылым сөйленімде шақтық бейлокалдылықтың жалпы жағдаятын анықтайды. Қимылдың уақыт мезетіне сай өту сипатын білдірсе, міне ол аспектуалды жағдаят деп аталады. А.В.Бондарко мен Ю.С. Маслов орыс тілінде аспектуалдылық өрісін вид категориясы арқылы туындайды дейді [58, 78]. Бұл категория қазақ тілінде жоқ. Аспектуалдылық мәселесіне арнайы тоқтамаса да Э.Кошмидер “шақтық арақатынас” түрінде қарастырады. Осы шақтық арақатынас қимыл-әрекетті субъектімен байланыста қаралады дейді. Мұндай қарым-қатынастың екі түрін келтіреді: 1) егер белгілі бір қимыл-әрекет уақыт сызығы мен сәйкес келсе, онда ол еш қозғалыссыз бір орында жүзеге асып тұрған қимыл болып саналады, ал субъекті осы шақтағы қалпымен уақыт сызығы бойымен өткен шақтан келер шаққа қарай қозғалады; 2) субъект өз алдына еш өзгеріссіз, қозғалыссыз, бір қалыпта тұрады. Бұл жағдайдағы уақыт сызығы бойындағы оқиғалар субъектіден бұрын, өтіп жатады. Мұндағы қимылдың бағыты керісінше жүріп отырады, келер шақтан → өткен шаққа қарай бағытталады, анау алыста болашақта өтіп жатқан қимыл-қоғалыс субъектіге жақындай түседі де өткен шаққа бет алады. Егер іс-әрекет дәп қазіргі уақытта өтіп жатса, онда іс-әрекет сол сәттегі субъектімен жанаса қолданыс табады. Егер іс-әрекеттің жүзеге асу барысы өтіп кеткен болса, бұл іс-әрекеттегі немесе бұл іс-әрекеттегі субъект уақыт сызығымен ара қатынасы тең дәрежеде қаралады, ал қимыл өтіп кеткен уақытқа қарай бағытталған.

Жұмыста қимыл-әрекетті нақ осы шақтағы субъект немесе уақыт сызығы бойымен өтіп жатқандығы немесе өтіп кететіндігі белгілі бір уақытқа локалдана немесе бейлокалдана сипатталатындығын қараймыз. Қазақ тілді материалдар нагізінде аспектуалдылық категориясы төңірегінде жазылып жүрген еңбектер жайлы айтып кетпеу мүмкін емес [59]. Шақтық локалдылық категориясы – аспектуалдылық өрісіне жақын болғанымен және темпоралдылық категориясымен ортақ тұстары сәйкес келгенімен де өзіндік жеке функционалдық ерекшелігі, айрықша функционалды-семантикалық өрісі бар категория. Қазіргі таңда шақтық локалдылық әр қырынан алынып зерттелініп келеді: аспектуалдылық талдаудың басым түсетіндігі; предикаттың мән-мағынасы мен субъект, объект семантикасы бір-бірімен тығыз байланысты болатындығы; бір ғана предикаттың немесе бүкіл сөйлем болмысындағы аспектуалды-темпоралдық қасиетінің басымдығына талдау арқылы көз жеткізуге болатындығы; атаулы сөйлем мен пропозицияның денотативті деңгейі жоғары болып келетіндігін референция теориясы негізінде анықталатындығы  [60, 51]. Бұл ретте локалдылық/бейлокалдылық категориясының грамматикалық семантикасын көрсететін аспектуалдық жағдаятардың (созылыңқы мен дүркінді, шекті мен шексіз іс-әрекеттердің) алар орнын, білдіретін мағынасын, функционалдық қызметін анықтайтын боламыз. Аспектуалдық жағдаяттар сөйлемде көбінесе етістіктің түрлері мен шақ формалары арқылы беріледі. Әрқайсысына анықтама берместен бұрын қазақ тіліндегі аспектуалдылық өрістегі етістіктерге тоқтала кеткен жөн. Аспектуалдылық топқа жататын етістіктер семантикалық құрылымына қарай шектілік қимыл және шексіздік қимылға бөлінеді. Шектілікті білдіретін қимыл өзінің лексикалық мағынасына қарай созылыңқы қимылдың басталуы мен аяқталуын, сондай-ақ етістік лексемалары арқылы қимылдың өтуін көрсетеді  [61, 30]. Осы етістік лексемаларды екіге бөліп, әрқайсысын талдап көрейік: 1) қимылдың жалпылама сипаттағы басталу мағынасын білдіретін етістіктер, бұларда қимылдың өту барысы нәтижесінің жеткен шегі бірқатар созылыңқы қалыпта тұрады: шешімге келу, жазып салу, айтып қою, жөндеп қою, сөйлеп қалу, ұрып салу, жеп қою, айдап салу. Ал жоқшылар осыны айтып Сәлемге барса, ол жауап бермей, боқтап ұрысып, айдап салыпты (М. Әуезов); 2) қимылдың аяқталуын, бітуін білдіретін етістіктер, мұнда  амал-әрекеттің басталуы мен аяқталуы бір-бірімен үйлес келеді, яғни іс-әрекеттің толық жасалып бітуі, табиғи шегіне жетіп тоқтауы сөз болады: аяқталу, тоқталу, біту, тежелу, бөгелу. Сол соңғы секундте шекесінен тыз етіп тиіп өткен біздей өткір шаншуды ғана сезіп қалды. Ең соңғы сезім ұшығы сонымен таусылды (М. Әуезов). Шексіздік мәніндегі қимыл сапалы және сандық сипатта да бола береді. Сандық сипаттағы қимыл-әрекеттер дүркінді, созылыңқы және үдемелі түрде өту сипатымен байланысты. Қарқынды қимылдың бәсеңдеуі немесе бәсең қимылдың үдемелігі, динамикалық күйден статикалық қалыпқа ауысу немесе керісінше процестер сапалық өзгерістер болып табылады.

Ал динамикалық қимылға (қозғалысқа) шектілік/шексіздік тән болса, өз шегіне жеткен қимыл шектілік мағынасының аясында қаралады. Динамикалық ұғымдағы шексіздік қимыл келешек уақытта немесе жуық арада жүзеге аса қоймайтын процестерді көрсетеді: Енді әйел еркіндеп, жұмысты тездетуге кірісіп кетті. Ауыл ағаш арасында болатын, тез жүгіріп одан ұзаңқырап кеттік (М. Әуезов).

Статикалық шексіздік мәндегі қимылға жататын тілдік құралдар мынандай болып келеді: а) қалып-сапаны білдіретін етістіктер: Бәрі жапырлап жорғаларды көрмекші болып Ешниязды алдына салып далаға шықты. Алыс жолдан арып-ашып келген Базар жырауды бәйбішесі Айсұлу қуанып қарсы алды (А. Тоқмағамбетов). ә) модалділікті білдіретін етістіктер: Менің жазғым келеді. Арыстан айға шауып мерт болғанмен, артында жортқан баласы арыстандық етпей қоймас (М. Әуезов).

Қазақ тілінде бір етістіктің (көмекші етістіктің) өзі әрі шектілік, әрі шексіздік мағынаны беріп тұруы мүмкін. Жиенбайдың зор үлкен дауысы тар үйге сыймай тесік тауып сыртқа шығып алты қырдан асып жатыр (шектілік мағына). Бір көш оза тартып, енді бір көш созыла тартылып суыт келе жатыр («шексіздік» мағына) (А. Тоқмағамбетов). Бәкен мен Боржабай қорабтың ішінде қатар отырады, мен қорабтың алдында божы ұстап отырамын (С. Мұқанов) («шектілік» мағына үстеп тұр). Базар ақын осы бәйбішесі Айсұлуды қуана қарсы алды да, енді оң жаққа отырғызар (А. Тоқмағамбетов) («шексіздік» мағынада тұр). Кейде Тәңірберген қос тізгінді қарысып тартқандай денесі қызған айғыр жолдан шығып кетіп, көлденеңдеп, бүйірлеп жүріп отырады (Ә. Нұрпейісов). Аттардың бабына қарап, түсте және кешке ұзағырақ тоқыраумен біз ілгері жүріп отырдық.

Енді локалдылықты білдіретін аспектілік мағынадағы тілдік құрылымдарды қарастырып көрейік: 1) мезгіл мәнді сөздер дейін септеулігімен тіркесіп келеді; 2) —ғанша/-генше тұлғалы көсемше; 3) ұзақ лексемасы болымсыз етістіктермен тіркеседі; 4) мезгіл мәнді сөздердің бойы сөзімен тіркесіп келеді; Біразға дейін уақиғаны айтуға Гришаның халі болмады (болымсыз формантты етістік мезгілді локалдылық мағына білдіріп тұр). Сол уақытқа дейін Зтуллиннің «жасасын жеңіс!» деп саңқ еткен даусымен қабат наганның да шаңқ еткен даусы қатар шыққан. Қолы мұндай қарулы болар ма еді, егер ұзақ жанталасып тартпасам (С. Мұқанов) (бейлокалдылықтың ұдайы шақтылық түрі). Рақым шақшасын Орынбайға бергенше болмады, қолынан түсіріп алды (А. Тоқмағамбетов) Түн ортасы ауғанша ән де, жыр да басылмады (болымсыздықты білдіріп тұрған мезгіл мәнді локалдылық). Мұнда көзге оғашырақ көрінетін, көше бойы орнаған бағаналар мен олардың жоғарғы жағына жиі тартқан сымдар ғана (нақты орны бар сын-бейне локалдылығы). Біз бір-бір шыны аяқ шай ішіп үлгергенше, дастарқан үсті тып-типыл болды (Ғ. Мүсірепов) (мезгіл мәнді локалдылық).

Уақытты бақылауда және қимылдың локалдылығын/бейлокалдылығын анықтауда мезгіл пысықтауыштардың алатын орны күштірек болады. Сонымен қоса бұл пысықтауыштардың созылыңқылық, шектілік/шексіздік іс-әрекеттерін толығымен анықтауға үлкен септігін тигізеді: а) мезгіл пысықтауыштар: Кеше ғана көріп келдім, бір қырқаның қыртысын айырып, егін салып жатыр. Әкесіне күнбе-күн оқып білген дерегін бүгін ғана емес, бұдан бұрын да айтқан-ды (Ғ.Мүсірепов). Содан кейін, Құнанбай Ұлжаннан бастап барлық жұртпен құшақтасып амандасып шықты (М.Әуезов). Кейін Ықыластың осы түсі ел арасына аңыз боп тарап кетті. Таңертең дауыл саябырсып, бұлттар ыдырап айдың батар алдындағы жарты сынығы көріне бастап еді. Бала кезімде ораза ұстаймын деп, бір күні кешке ауыз аша қалғып, келешек ауыз ашарға шейін, яғни жиырма төрт сағат ұйықтағаным, онда да біреу оятқан соң ғана тұрғаным әлі күнге дейін есімде (С.Мұқанов). ә) нақты кезеңді білдіретін пысықтауыштар: Енді сұрасам, өткен бір мың тоғыз жүз он тоғызыншы жылдың көктемінде, Жабай қарт пен мені арбасына мінгізіп ауылға апаратын Андрей осы екен, фамилиясы Жарков (шектілік мағына әрі локалданған қимылды білдіріп тұр).

 − Өткен жылдың он тоғызыншы мартында, коммунистердің VIII

съезі болғанын естіген шығарсын? –деді ол.

 – Естідім (С.Мұқанов); б) нақты уақытты әрі қимылдың басталуын білдіретін пысықтауыштар: Сол кезде кешкірген күн буалдандырып бара жатты. Терезелерден және көшеде тізбектелген бағаналардың бастарынан өлеусірей жылтырап электр лампаларының жарығы көріне бастады (С.Мұқанов). в) уақыт көлемінің аяқталуын білдіретін пысықтауыштар: Дәрмен Алан дейтін жігіт. Ол – қазіргі Қостанай облысының Урицкий ауданынан шыққан адам еді, курстан қайтқаннан кейін мұғалім болды да, бір мың тоғаз жүз жиырма бірінші жылдың күзінде ауырып өлді. Күн тас төбеге келгенде бір құдыққа кездесті. Күні кеше ғана бір Сыр бойы емес, арғы шеті Астрахань, Үргеніш, Бұқара, бергі шеті Сарыарқа, Әйет, Тобыл, Есіл бойы сыйлайтын Базар, бүгін тобанаяқ болды да қалды (С.Мұқанов).

Дүркінділік (яғни қимылдың ауық-ауық қайталануы) семантикалық категориясы релевантті түрде етістікпен де, сондай-ақ зат есіммен де байланысты болып келіп отырады. Белгілі бір заттың көптігі кеңістіктік сипаттағы дискреттілікке арқа сүйейді, ал бір жағдайдың көптігі оның қайталанылып отыруынан көрінеді. Аспектуалдылық аясында бұл категорияның ерекшелігі қимыл өтіп жатқан іс-әрекеттің бойында бірнеше рет жасалуын жалпы білдіреді және осы қимылдың қайталануының аралық интервалы айқын немесе айқын емес, уақыт ағымында үздік-үздік жасалатын қайталану, сондай-ақ үздіксіз, үсті-үстіне жасалатын қимыл енеді [62, 54]. Соңғысы дүркінді қимыл деп аталады. Бұл іс-әрекеттің төмендегідей семантикалық аспектілерін көрсетуге болады: 1) жинақтаушы (собиратильные) дүркіндік (мультипликативті және дистрибутивті дүркіндік); 2) итеративті дүркіндік (шексіз – қысқа); 3) сандық дүркіндік (шекті – қысқа). Осы дүркіндік сипаттағы қимылдың семантикалық типтерін енді шақтық локалдылық және бейлокалдылық тұрғысынан қарастырып көрейік.

Бұл жағдаят үздік-үздік жасалатын қимылдың қайталануын ғана емес, сонымен қоса біртектес ұсақ іс-әрекеттердің жүзеге асу барысында жалпыланып кететін жағдаяттарды да біріктіре түседі; нақты бір жағдаятта жүзеге асады және уақыты жағынан жалпылық (бейлокалдылық) дәрежесінің төмендігімен сипатталады және эксплицинтті түрде беріледі: Ат тұяғынан ұшқан шаң жүрісін ауырлатып, танауға толып жиі-жиі пысқырынып қояды (Ә.Нұрпейісов). Біраз кісі хан отырған ақ киізді жан-жағынан ұстап ап төбелеріне үш рет көтеріп, үш жерге түсірді (Ә.Кекілбаев). Бұл сөйлемдерде қимылдың (пысқыру, көтеру, түсіру) қайталануы нақты жағдаяттың бақылануы арқылы берілген  [63, 16]. Бірінші сөйлемдегі «жиі-жиі» пысықтауыш мүшесінің өзі осы сөйлемді бейлокалдандырып тұр, әрі қимылдың нақ осы шақта жүзеге асып тұрғанын, дүркінді-дүркінді қайталанылып тұрғанын білдіреді. Бұл жерде қимылдың өту орны, нақты уақыты белгісіз, сөйлеушісі (нақты субъекті) жасырын тұрғанын аңғара келе, бұл сөйлемді шақтық бейлокалдылықтың семантикалық категориясына тән екендігін қимыл-әрекеттің өту барысынан көруге болады.

Бұл іс-әрекеттегі шектілік мағына  қимылдың көптігін ықшамдап берумен ерекшеленеді. Сонымен қоса қимылдың түрлі уақыт кезеңіндегі өтуін, оның аясында қайталанудың аралық интервалының айқын еместігін білдіреді. Жинақтаушы дүркіндік іс-әрекетінен итеративті іс-әрекеттің айырмашылығы мұнда қимылдың бір уақыт бойындағы нақты анықталған кезеңі көрініп тұрады. Яғни итеративті іс-әрекет бір ғана жағдайдағы қимылмен жүзеге асады. Ол дегеніміз референт ретінде субъектісі анық көрсетіледі. Синтаксистік құрылысынан пысықтауыш мүшенің жиі қолданылатынын аңғара аламыз. Итеративті іс-әрекетті көрсететін белгілері мен Л/БЛ-ты көрсететін белгілері бір-бірімен біршама тәуелсіз түрде қарастырылады. Локалдылық өзінің тілдік құрылымында қимылдың белгілі бір уақыт осіндегі орналасу ретін анық көрсетеді. Ал локалданған қимылдағы итеративті іс-әрекеттер толығымен белгілі бір уақыт көлеміндегі қимылдың іске асуын қамтиды. Бұл нақтылықты мына сөйлемдерден көре аламыз: Екі қыз бөліне салысымен мына көлденеңнен қарап тұрған аттыларды көріп, шырқай созып, қаралы мұңды дауыс айта жөнелген. Көш бойында, ауыл үстінен өтсе, немесе бөгде жүргіншілер жанына өтсе, қаралы көштің қара жамылған осындай қыздары дауыс айтатын салты. Қыздар соны бастаған екен (М. Әуезов). Ұзақ кең өлкені қаптай басқан қарағанның ортасында терең, құр жар бар. Соның бас жағында итмұрынды қалың жыныстың арасында қасқыр іні бар. Жақын елге мәлім ескі ін. Жазға салымнан бері соны екі қасқыр келіп мекен етті (М. Әуезов).

Бұл сөйлемдердегі пысықтауыш мүшенің өзі тура уақытты білдіріп тұр, әрі қосымша түрдегі уақытты да анықтап тұр. Итеративті бейлокалданған іс-әрекеттің өту барысы бүкіл уақыт бойынан жалпы түрде көрінеді: 1) жалпыланған, әрдайым қайталанылып тұратын дағдылы іс-әрекеттің ауыспалы осы шақта тұратындығын көрсететін сөйлемдер: Осқырып, қорқып тұрған атты алқымынан алып, бауыздап түсті. Санын жұлды, қоңын ойды. Омбы қардан шығармай тұрып, жығып алды. Тоя жеп алып, сайына қайтты. Күнде кешті күтеді. Түн болған соң, жемтігіне келіп, асын жейді (М. Әуезов). Аспектуалдылық категориясының шеңберінде қамтылатын осы итеративті іс-әрекеттің бейлокалдылық қимылда көрініс табуын және семантикалық әрі синтаксистік құрылымын біріктіре келе, оның толық түрдегі функционалдық табиғатын аша түсеміз [64, 97-101]

б) Сандық дүркінділік жағдаят

Сандық дүркінділік қимылдың дүркінді, созылыңқы, тез, үдемелі түрдегі өту сипатына байланысты анықталады. Қимылдың өту сипаты қанша уақытты қамтығаны, ішкі өту ағымы белгілі созылыңқылық семантикасына қарай нақты және жалпы болады.

Мезгіл мәнді сөздердің (секунд, минут, сағат, тәулік, күн, түн, апта, ай, жыл) сан есімдермен тіркесіп келуі арқылы берілетін нақты созылыңқылық қимылдың уақыт сызығындағы алатын орнын дәл көрсетеді.

Бұл жағдаяттағы тура немесе белгілі бір мөлшерлі сандағы дүркінділік қимылдың қайталануы пысықтауыштар арқылы жүзеге асатындығы өзінің сандық құрылымдық кешенін толықтыра түседі [61, 46]. Бұл қимылдың итеративті іс-әрекеттен айырмашылығы: қимыл-әрекет белгілі бір шектеуде болады немесе белгілі бір уақытта дискретті түрде орын алады, немесе локалды (тәуелді) сипатта көрініс табады. Сандық қимыл-әрекеттегі локалды/бейлокалды ұғымы етістіктің аяқталған/аяқталмаған түрлері мен шақ формалары арқылы беріледі.

Сандық кешендегі толықтауыштар мен пысықтауыштар «дүркінділік» мағынасын мына төмендегідей жолдармен дүркінділік мағынаны білдіріледі: 1) тура санын көрсететін үстеулер арқылы (бір күні, бір жылдары, бір рет, екі рет, үш рет, т.б.) 2) сан-мөлшерді білдіретін үстеулер арқылы (он-ондап, көп-көптеп, аз—аздап, рет-ретімен, екі күндей, бір күндей, т.б.). Таң алдында бір сағат қана мызғығаны болмаса, Абай Ызғұттыға осы қағазын беріп жатқанда, Құнанбай жолдағы үлкен шаһарлардың атын тағы бір рет қайта сұрады (М.Әуезов). Ғабитхан содан бері екі күндей қамшысын жоқтап, бар қонақтың мазасын алып, әбден сарп ұрса да, дерек таппай, сілесі құрып қойған-ды (М.Әуезов). Осыдан он бес – жиырма күн кейін Абай мен Ербол да елге қарай келе жатты (М.Әуезов) (сан-мөлшер пысықтауышы).

Етістіктің аяқталған түрі сандық кешенді пысықтауыштармен біріге қолданылып, қимылдың қайталануының сандық көлемін нақты түрде мөлшерлеп жалпы нәтижесін анықтайды [62, 25]. Мұндай қимыл-әрекеттің локалдылық сипатын анықтай отырып мынандай жағдайларға мән беруіміз керек: 1) сандық мөлшері жоқ іс-әрекеттер бір уақыт көлемінде, бір ғана жүйеде бірігіп қолданылады және қайталанылатын қимылдың аралық мөлшері қысқа деңгейде қарастырылады: Көк құс топшысын үшкірлеп мойнын ішіне тығыңқырап алап еді. Бір-екі рет қалқып барды да содан ары қос қанатын жай отындай жарқылдатып, лып-лып қағып, атылып берді (М. Әуезов). Бір он күн шамасында, осы қонып жатқан ауылдың бәрін кетемін (М. Әуезов). 2) сандық мөлшері бар іс-әрекеттер белгісіз бір уақыт бойындағы оқшаулық сипатты көрсетеді. Форсайт айтып кеткендей, бүкіл қимыл-әрекеттің қайталануы жалғасымдылық таппайды, аяқталған нәтижесі нақты емес локалдылық сипатқа тән түрде іске асады [62, 36]. Оспан атын сипай екі рет қамшылады да, сумаңдатып, қатты аяңдатып келеді (М. Әуезов). Сонымен бұдан үш-төрт күн бұрын инспектор алдында қалтырап тұрып мадақтаған патшаны халық алдында екінші рет әкелдік, содан соң сүйреттік де, Обағанның ойығына тастап жібердік (Ғ. Мүсірепов). Сандық мазмұндағы іс-әрекетпен байланысты шақтық локалдылық мезгілді білдіретін пысықтауыштар арқылы жасалса, онда ол оның нақты көрсеткіші болар еді: Кеше Абайлар Балдықбектігі сыяз басына келгенде, қалың үйлер мен мол жиындар арасын бір-екі мәрте қайта жағалап аралады (М. Әуезов). Сөйлемде мезгілді, мөлшерді білдіретін пысықтауыштар мен толықтауыштар локалдылық/бейлокалдылық ұғымдағы сандық мөлшерін іс-әрекеттердің анық және анық еместігін көрсету арқылы өзінің функционалдық белсенділігін арттыра түседі [61, 62]. Қимыл-әрекеттің шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық реңктерін білдіретін аспектуалдылық жағдаяттардың семантикалық белгілері етістік формалары, пысықтауыш, субъект арқылы өзінің функционалдық өрісін кеңейте түседі.

Шақтық локалдылықтың шарты бойынша міндетті түрде іс-әрекеттің, оқиғаның өту орны (местоположение) мен сол оқиғаны белгілі бір уақыт бөлігінде іске асыратын субъекті болу керек. Орны мен субъектінің арасындағы қатынасты «темпоралдылық қатыстылық» деп атаймыз. Темпоралдылық қатыстылық абстрактілі түрдегі оқиғалардың арасында емес, нақты бір оқиғалар арасында анық көрінеді, сол жерде өзінің семантикалық қырын аша түседі. Тілдік жағдаят ұғымы шақтық қатынастағы орта қызметін атқаруына байланысты осы ұғыммен қатар тілдік семантикада шақ және сөйлеуші ұғымдары қосақталып бірге жүреді.

Шақтың сипатын білдіруде түрлі тілдік амал-тәсілдер мына төмендегідей қарапайым көріністерді іс-әрекет пен уақыт арасындағы тығыз байланыс негізінде анықтайды:

1) уақыт хронологиялық ось бірлігі ретінде бір бағытта белгіленген мезет негізінде; бұл сипатта бірінші көретініміз нақты түрдегі іс-оқиғалардың белгілі бір уақыт бөлігінде көрініс беретіндігі жіне белгілі бір шақтағы жағдайды нақты бір уақытта немесе әр түрлі уақытта салыстыра зерттеуге мүмкіндік береді;

2) анықталған нүктенің бір мезетте және бір бағытта түзу қозғалу шақтың түрін айқындауға септігін тигізеді. Бұл көріністен байқайтынымыз: тілдегі грамматикалық форма ретіндегі шақ формасын тілдік қолданысқа енетіндігі;

3) кейбір сөйлемдердегі пысықтауыш мүшенің «шақ» ұғымын кең түрде түсіндіруге өз әсерін тигізеді (бұрында, қазір, балалық шақта)

4) белгілі бір уақыт бөлігін вектор есебінде түсіндіру үшін шектеуліуақыт мөлшерін білдіретін кейбір пысықтауыш мүшелер грамматикалық құрылыста локалды іс-әрекеттердің мағынасын неғұрлым дәлірек аша түседі (таңертеңнен кешке шейін, күнімен, таңертең, кешке). Шақ жүйесі коммуникативтік жағдайлармен тығыз байланыста бола отырып, сөйлеушінің белгілі бір уақыт осіне тәуелді екендігі және бұл екеуінің арасында қайшылық жоқтығы, ал сөйлеушінің іс-қимылы уақытты есептеу нүктесінен басталатындығына баса назар аударылады. Ағылшын тілінің маманы Г.Рейхенбахтың түсіндіруі бойынша: уақытты есептеу нүктесі мәтіннің өн бойында анықталады, ал бір-екі сөйлемдегі оқиғаның тек қана бір уақыт бөлігіне тәуелді екендігін грамматикалық категориялардан байқаймыз дейді. Ғалымның ойынша уақытты есептеу нүктесі өткен шаққа тәуелді де, уақыттың белгілі бір сөйленім тұсына тәуелділігі барлық шақ түріне және перфект дәрежесіне сай келетіндігін айтады  [61, 13]. Орыс тіл білімінде «уақыттың бір кезеңге тәуелділігі» «уақытты бақылау» терминімен алмастырылады. Бұл терминнің мәнін толық түсіну үшін мына мәселенің басын ашып алған жөн: а) уақытты бақылауда қимыл-әрекет толығымен нақты түрде жүзеге асып болғанын кейін қарастырылады, яғни іс-қимыл  ретроспективті түрде әбден өтіп болғанын кейін ғана уақыт талқысына салынады; ә) белгілі бір іс-әрекетте қимылдың синхронды түрдегі, яғни белгілі бір кезеңдегі өту сипаты анықталады. Синхронды және ретроспективті уақытты бақылауда, локалды/локалды емес категорияның семантикасын ажыратып беруде кейбір пысықтауыш мүшелер үлкен рөл атқарады. Мысалы: Бірнеше минуттан кейін төртеуі кішкене төбешікке шықты (І.Есенберлин). Кешке таман төртеуі ылғи кішкене төбешікке шығады. Он шақтысы жиналып кішкене төбешікке шықты (кешке таман). Осы үш сөйлемдегі үш түрлі семантикалық мағына бір-біріне ұқсамайды, сол себепті локалды/бейлокалды емес ұғымдардың ара-жігін ажыратып беруге болады: бірінші сөйлемдегі субъекті «төртеу» екендігі нақты белгіленген және белгілі бір уақыт мезетіне тәуелді екендігі анық. Келесі сөйлем бейлокалды іс-әрекетке құрылған, себебі нақты белгілі бір уақыт бөлігі көрсетілмеген, бейлокалды іс-әрекетке құрылған.

ШЛ/ШБЛ темпоралдылық категориясымен байланысы

Философиялық сөздіктерде уақыт ұғымы жайында анықтама берілген, яғни уақыт адам санасынан тыс объективті дүние болмысының келбеті, барлық адам санасынан тыс дүниенің дамуы, өзгеруі, қалпының әралуандығы және созылыңқылығы мен бірізділік жүйесін білдіреді делінген. Бұл жүйелілікті бәріне ортақ қатыстылықпен өлшейік: 1) объективтілік; 2) объективті дүниемен байланыс; 3) дене қалпының өзгерісі мен бірізді болмысын білдіретін созылыңқылық дененің барлық пайда болу кезеңдері мен басқа да сапалы формаға өзгеру барысын бірінен кейін бірі өтіп жатқан мезет пен уақыт аралық кезеңдерден туындайды; 4) уақыт бір қалыпты, ассиметриялы, артқа айналмайтын және өткен шақтан келер шаққа тура бағытталған [65, 29]. Уақыт жайлы басқа анықтамалрға көз жүгіртіп көрейік Уақыт – ешбір бөле-жара қарауға келмейтін күрделі құрылымды кезеңдердің жиынтығы. Кезеңдер – уақыттың бір бөлігімен тығыз байланысты. Уақыт мезеті – бөлшектеуге келмейтін кезеңдер. Уақыттың өзіне тән басты белгілері: 1) дененің пайда болуы мен әралуан сапалы формаға ауысуының нақты кезеңдері; 2) оқиғалардың әрқашан салыстырмалы түрде бір уақыт шеңберінде өтуі; 3) үрдістердің қалпы; 4) хал-жағдайдың өзгеріс жылдамдығы; 5) даму қарқыны; 6) жүйе құрылымындағы уақыт қатыстылығының бірдейлігі. Уақыт қатыстылығы көбінесе үстеулер, жалғаулықтар, сонымен қатар шақ формаларымен беріледі. Ол дегеніміз белгілі бір кезеңде өтіп жатқан оқиғалардың арақатынасы. Локализация дейктикалық сипатта болатындығын түсінеміз, ол дегеніміз шындық пен болмыстың тура әрі жанама байланысы, яғни бір-біріне қарама-қарсы уақыт бірлігін көрсетеді. Дейктикалық деген термин (грек. deiktikos) – нақтылауыш, айқындауыш, бір нәрсені анық көрсететін ұғымды білдіреді [66, 89]. Рейхенбах уақыт теориясын дәстүрлі түрде түсіндіреді. Ол үш түрлі ұғым ұсынады: оқиға (E — event) сөйлеу сәті, (S – speech moment, референция сәті), (R — reference). Референция сәті сөйлеу сәтімен немесе оқиғалармен бірге қолданылуы мүмкін, кей кезде мүлде байланыспайды [66, 290]. Референция дегеніміз – сөйлеуде қолданылатын есім сөздердің болмыс объектілеріне (референттерге, денотаттарға) қатысты болуы.

Темпоралдылық категориясының өріс құрылымы грамматикалық категория ретінде морфологиялық, лексикалық және синтаксистік ұғымдармен қат-қабаттаса байланыса отырып, олардың арасында қарым-қатынас орнатады. Темпоралдылық категориясының өз бойынан тек етістік формаларын ғана аңғармаймыз, сонымен қатар басқа да грамматикалық көрсеткіштерді – ең әуелі – үстеу мен темпоралды ұғымындағы пысықтауыш, темпоралды сабақтас құрмалас сөйлем және кейбір лексикалық тілдік құралдар. Бұл формалардың шақ ұғымынан туатын семантикасы сөйлемде негізгі мәнді жағдаят пен тілдік құрылымға бөледі. А.В.Бондарко шақтық локалдылық пен темпоралдылық категорияларының арасындағы байланыс ШЛ/ШБЛ-тың өз ішіндегі оопозициялық айырмашылығын сөйлеу сәтінің дейктикалық қатынасынан көрінетіндігінде және шақ грамматикалық категориясы да шақтық бейлокалдылықтың семантикалық түрлерін ажыратып беруге септігін тигізеді [67, 198]. Темпоралдылық өрісінде қаралатын темпоралды көрсеткіштер де ШЛ өрісіне де тән тілдік бірліктер. Темпоралды көрсеткіштер жайында жұмыстың екінші тарауында егжей-тегжейлі қарастырдық. Етістіктің шақ формаларының семантикасымен тығыз байланыста түрлі қырынан көрінентін темпоралды көрсеткіштер ШЛ өріс ұғымын тереңірек түсінуге болатындығын байқауға болады. Шақ формаларын сөйлемде анық түрде аңғару үшін тілдік құрылым мен жағдаят ұғымдар көріну керек. ШЛ/ШБЛ категориясы мен темпоралдылық категориясы арасындағы байланыс ең алдымен шақ грамматиакалық формаларыны екендігін естен шығармау қажет. Шақ формалары ШЛ/ШБЛ ұғымын білдіретін бірден бір негізгі тілдік амал-тәсілдердің бірі болып саналады.

Локалды/бейлокалды іс-әрекеттерде темпоралдылық әсердің бар екендігін көрсететін етістік формаларынан басқа пысықтауыш мүше де өз ықпалын тигізеді. Локалды іс-әрекеттер ұғымында қолданылатын мезгіл пысықтауыштар төмендегідей:

1. ай-күнді, жылды көрсететін пысықтауыштар (референт  нақты анықталған, белгілі бір уақыт бөлігі немесе уақыттың бір ғана тұсы берілген): бүгін кешкі сағат 17-де т.б.

2. анықталмаған іс-әрекеттердің локалдылығын білдіретін пысықтауыштар (референт – нақты анықталмаған, уақыттың бір бөлігі): күндердің-күнінде, бір күні, баяғыда т.б. Ал бейлокалды іс-әрекетте кездесетін пысықтауыштар белгілі бір кезеңнің, уақыт бөлігінің мол екендігін, уақыттың бір бөлігінде жүзеге асатын іс-әрекеттердің көптігін білдіреді. Олар: циклділік (мезгілдің қайталануы): күнде таңертең, ылғи кешке, жылда жазда; әдеттегі дағдылы (узуалды) қалпын суреттейтін пысықтауыштар: әдеттегінше, әдеттегідей, дағдылы қалыппен т.б; кездейсоқтылық (неғайбыл, жүйесіз қайталау): кейде, кей уақытта, әлгінде, ендігәрі; жинақтылық, жалпылық: әрқашан, ұдайы т.б. Бұл айтылғандардан байқайтынымыз, бейлокалды іс-әрекеттер мен уақытты бақылау ұғымдары бір-бірімен байланыста қаралады. Ал топ түріндегі қимыл-әрекеттерде мәселе сәл басқарақ, себебі бұл қимылдарды жүзеге асыратын тіл құралдарының көріну уаыты мен қимыл әрекеттің өту уақыты арасында байланыстылық бар және ол қимыл-әрекеттер өздерінің референттерімен, есім топпен (именная группа) қатынасқа түседі. Бұл қатынасты сөйлем құрылысынан аңғаруға болады. Итеративті іс-әрекеттер уақыт осімен тікелей қатынаста бола отырып бір ғана уақыт бөлігімен шектелмейді, іс-әрекеттер уақыттың өн бойында өтеді. Сондықтан олардың өту уақытын бейлокалды семантикалық категория жүйесіне жатқызамыз.

Дискретті түрдегі локалды іс-әрекеттер нақты бір уақыт бөлігіне    немесе уақыттың бір ғана бөлігіне тәуелді. Оны мына екі үзіндіден анық көруге болады: Қыз басқыштан бірақ секіріп (І) өз қасына келген Мәуленге ұмытыла түсті (ІІ) (С.Шаймерденов). Бұл сөйлемдегі іс-қимылдар бір мезеттік аз уақыттың ішінде бірінен соң бірі жүзеге асқанын, яғни екеуінің арасындағы уақыт интервалының өте аз мөлшерде екендігі айқын аңғарылады. Абай тыныштық тілеп екі қолын шапшаң сермеді де, Дәрменді тыңдауға бұйрық етті (М.Әуезов). Нақты бір уақыт бөлігінде өтіп жатқан қимыл-әрекеттердің көпке қаратылып, жинақты түрде айтылып тұрғандығын осы сөйлемнен байқаймыз. Сөйлемде белгілі бір шақтағы іс-әрекеттің локалдылығы дискретті/дискретті емес түрде берілуі және локалды/бейлокалды іс-әрекеттердің актант ретінде топталған және итеративті болып бөлінуі тілдің функционалды-семантикалық табиғатын анықтай түседі. Шақтық локалдылықтың функционалдық мүмкіндігін кеңейтуде модалділік категориясының тигізер әсері күшті [44, 141]. Тіл білімінде модалділік айтылған ойдың (пропозициялық негіздің) ақиқат шындыққа сөйлеуші арқылы айқындалатын қатынасы ретінде түсініледі: а) мүмкіндік модалділігі нақтылық пен жалпылық категориялық жағдаяты негізінде қарастырылады [44, 118]. Бұл модалділіктің категориялық мазмұны ақиқаттық/ақиқаттық емес ұғымның қарама-қарсы қойылуына бір нәрсенің жүзеге асырылу/асырылмау мүмкіндігі тұрғысынан сипатталады. Мысалы: Қоңсы болып қасына барып қонсам біреуі де «кет» демес еді. Қоңсы болғым келмейді (С.Шарипов) (болымсыздық формантты шақтық локалдылық мүмкін еместік пен нақты бір іс-әрекетті жүзеге асырып тұр).  Дүрімбайдың ауылы көшіп ұзаған сайын үміті кесіліп бара жатқан секілді. Ол ауыл күздің аяғында бір-ақ қайтып келеді, онан бері әлде қандай өзгерістер болып қалуы мүмкін (С.Шарипов) (нақты шақтық локалдылыққа тән объекті анық көрініп тұр, мүмкіндік, болжалдық мағына қабаттаса қолданылып, мезгілді локалдылық ұғым басым сипатталып тұрғандығы анық көрініп тұр); ә) мүмкіндік өрісін білдіретін -уға бол үлгісі ауыспалы осы шақта қолданылып, іс-әрекеттің орындалу мүмкіндігінің узуалдылығын, яғни ұдайы шақтылық мағынасын білдіреді: Бәрі жеңіл. Тіпті ең үлкендерін де онша қиналмай қақпақылдай алуға болады (С.Жүнісов); б) міндеттілік мағынасы категориялық жағдаяттың шақтық локалдылық белгілері бойынша анықталады:

 – Қайда? Қайда?… -деп ауыздап шапқан аттылардың сарыны молайып кетті. Осыны байқап алған Манас өз жігіттеріне:

    – Енді жөнел!… Қаша ұрысу керек!… Сал, қаша ұрысты!.. Ал, тарт!-деп, өзі бастап тартып берді (М.Әуезов) Қасындағы Мырзаханға Құнанбайдың жалғыз айтқаны:

    – Майырды Керекуде тосыңдар! Тосып алып, содан әрі бірге тартуымыз        керек!-деді (М.Әуезов). – Солай істелу керек! Көрпіс алдында әмірін орындап, мені жүргізгенін, өзі де шыққанын, айтқанды екі қылмағанын таныту керек.

Сөйлемдегі іс-әрекеттің өту тәртібінің уақытпен қоса жалпылығы, анық еместігі жақ формасының семантикасын біріккен түрде қарастырып кетуге әбден бейім тұрады. Ол дегеніміз жақтылық категориясының өрісі сипатындағы шақтық бейлокалдылықтың берілу жолдары болып табылады. Жақтылық (персоналдылық) – сөйлеуге қатысушылардың бір-біріне қатысын, көбінесе сөйлеушіге қатысын білдіретін семантикалық категория, сонымен қатар персоналдылық – осы семантикалық категорияға негізделген функционалды-семантикалық өріс ретінде де сипатталады. Тілдің жалпылық пен жекелік құрылымында етістік формаларының екінші жақтағы жекеше түрі өзінің категориялық ұғымында бейлокалдылықтың семантикалық белгілерін көрсете алады. Шақтық бейлокалдылық жағдаяты жақтылық аспектіде келгенде көбінесе жеке бір нақты сөйлеушіден гөрі жалпы жақ түріндегі топтық субъектілердің қатысуы арқылы локалды (яғни нақты) мағына білдіреді [50, 146]: Батылдық екі жүзді семсер, байқамай сілтесең өзіңді шауып аласың (Н.Төреқұлов). Ғалыммен дос болсаң – ақылың артар, залыммен дос болсаң – басың қатар (Н.Төреқұлов). Бұл жердегі «біз» жалпылық ұғымды білдіретін есімдік узуалды жағдаяттағы коннотативті элемент ретінде жалпылық нәтижені көрсетеді: Біз ешкімге тимейміз, тигенге бас имейміз.

Тілдің жалпыламалық-жекелік құрылымында етістіктің III жақ көпше түрі қайталамалылық, узуалды және жинақты-жалпылық мағынаны сөйлеуші тікелей өзі емес (яғни ол бұл жерде қимыл-әрекетті өзі істемейді) сырттан бақылай отырып ерекшелігін көрсетеді: Бастары көгеріп, бүрленіп қалың қараған жел лебімен сыбдыр-сыбдыр қағып теңселіп, ырғалып қояды. Үлкендер бала мінезіне бір күліп, бір таңданып сүйсініп қалды (М.Әуезов). Осы айтылғандардан байқайтынымыз, жақ формаларының әрқайсысы да шақтық бейлокалдылықтың тілдік интерпретациясын анықтауда өзінің функционалдық ерекшелігін айқындай түседі.

Жоғарыда нақтылық/жалпылық іс-әрекеттерінің нақты/жалпы түрдегі субъектілермен қарым-қатынасы сөз болды. Бұл ретте оны ФСӨ тің қай түріне жатқызатынымыз жөнінде сөз болған жоқ. Дегенмен, осы байланыстың тұрақты терминологиясы қалыптаспаса да, қимылдың нақтылық/жалпылық сипаты барлық өрістерде кездеседі [44, 67].

 ШЛ/ШБЛ-тың модалділікпен тығыз байланыстылығы

Мүмкіндік модалділігінің іштей бөлінетін түрлерін атап өтейік: 1) субъектінің іс-әрекетке қатынасы; 2) сөйлеушінің сөйлеу жағдаятына қатынасы мүмкіндік және болжамдық мәнде көрінеді. Мүмкіндік модалділігі субъектінің іс-әрекетке қатынасы тұрғысынан төмендегідей түрде анықталады: а) субъектіге тән білімділік, тәжірибелік, дарындылық, ақылдылық ішкі жағдаят әсерінен көрініс береді: Атасы Мақан елге беделді, шешен әрі ауқатты адам болған еді  (Ш.Хұсайынов). Әбдірахманның әкесі өте кедей болған адам (Б.Майлин); ә) сыртқы факторлардың әсер етуі немесе екінші бір субъектінің рұқсатымен іске асатын қимылды білдіреді: Тобықты көп рулы көп ел болар еді, егер барлық үлкен шеңберінің таразысы осы отырған бес-алты адамның руларымен өлшенсе.

Қазақ тіліндегі мүмкіндік модалдігі предикатив есебінде де, етістік ретінде де жұмсала береді. Мүмкіндік модалдігі сөйлемде баяндалатын объективті байланыстардың сипатын көрсетеді. Сондықтан мүмкіндік объективті модалдіктің ақиқаттық және қажеттілік мағыналарымен сәйкестеніп жатады: 1) мүмкіндік мәндегі етістік пысықтауышпен тіркесіп қимылдың бір шаққа локалдылығын тек болымсыздық формантпен көрсетеді: Мен дәп қазір өлең шығара алмаймын. Ауылда Төкен дейтін бар-ды, өзімнің өлеңім қылып, соған өлең шығартып алдым (Б.Майлин). 2) мүмкіндік жағдаятындағы шақтық локалдылық қимылдың аяқталуын субъектінің ішкі физикалық, психикалық күйіне, әдет-дағдысына, тіпті мінез құлықтарына байланысты орындай алады. Ал бұларға агент (белсенді субъект) қатыстырылатын сөйленімдерде оларға физикалық немесе психикалық қасиеттері, көзқарастары мен пікір тұжырымдары, мінез-құлық ерекшеліктері жатады. Локалданған қимыл-әрекеттердің мүмкіндік жағдаятындағы түрлерін атап өтейік:

а) Субъективті мүмкіндік.

Субъектінің психикалық көңіл-күйіне қатысты мүмкіндігі көбінесе нақты жағдаяттағы белгілі бір объективті себептерге байланысты болады [44, 119]. Мысалы: Бірақ Жәмпейістің жүрегі жылыған жоқ. Ол Қодар мен Қамқаның қайғысынан осы жазда біржолата белі бүгіліп, қатты солып кетіп еді (М.Әуезов). Субъекті өзінің туа біткен табиғи ішкі мүмкіндігін объективті немесе табиғи себептерге байланысты (қартаю, ауру) жоғалтуы мүмкін. Мысалы: Көп жылдан бері Абай жылаған емес еді. Тоқтай алмай егіліп жылады (М.Әуезов). Құдайбердінің аппақ шөлмектей боп жүдеген жүзіне жұқалаң қызғылт шықты. Қап-қара сақалы қазір де біртүрлі ұзарып, өсіп кеткен екен. Сүйек-сүйегі адырайып, көк тамырлары көрініп, салдырап қапты (шақтық бейлокалдылық мағынада тұр). Субъектінің ішкі ойы, сезімі, көзқарасы оның белгілі бір қимыл-әрекетті аяқтауына мүмкіндік модалдігі өз ықпалын тигізеді.

 ә) Объективті мүмкіндік.

Мүмкіндік модалділігімен тіркескен сөйлемдердің объективтілігі мәтін арқылы көрінеді: Биыл да, бұл отырған барлығының кеңесі Шыңғыс сыртындағы Бақанас, Байқошқарға шейін көшіп бармақ (М.Әуезов). Бірақ мәтіннен тыс берілген мүмкіндік модалділігі жақсыз сөйлемдерде де өзінің функционалдығын аша түседі. Мұндай сипаттағы қимылдың шақтық локалдылықтағы субъектісі анық көрінеді, әрі нақты болады, бірақ сөйлемде міндетті түрде есімі, кім екендігі аталмаса да, есімдік арқылы беріліп тұрады немесе жасырын тұруы мүмкін. Мысалы: Құнанбайдың бүгін әдейі тосып отырған адамдары болуы керек. Ол соларға қарап тұрған еді. Абай барлық үлкеннің құшағына амалсыз кезек-кезек кіріп болып, енді сытылып, шешесіне қарай баса берген еді. Мүмкіндік модалдік өрісімен байланысты cөйленімде сұраулық интонациялық, эмоциялық тағы осы түрдегі жоғары-төменді мәнер деңгейі жалпы мәтін арқылы көрінеді демекпіз. Сұраулы сөйленімдегі қимылды атқарушы субъекті ретінде сөйлеушінің өзін аламыз:

− Қалқажан!-деді.

− Әу!

     − Менің манағы айтқаным бола ма? (Б.Майлин). Сөйлеуші мен

тыңдаушы бірге тұрып қимылды атқарушы субъект қызметін атқара алады.

               − Есіттің бе, Шұға қайтыпты-ау деді. Суық суды төбемнен құйып жібергендей болды. Тұрған орнымда қаттым да қалдым. Жиылған жұрттың бәрі де бастарын шайқасты (Б.Майлин).

 б) Іске асырылатын мүмкіндік.

«Іске асырылатын мүмкіндік» термині ақиқат дүниедегі шындықтың өткен шақ жағдаятында жүзеге асқанын, Ақиқат емес, болжалды іс-әрекет белгілі бір жағдайларда сөйлеуші көзқарасы тұрғысынан мүмкін/мүмкін емес  іс-әрекет ретінде түсініледі. Алыс-жұлыс, ауыр-күйік аттың соққысымен Ақбілектің сілесі қатып, аттан түсіргенде өлген адамша сылқ ете түскен (Б.Майлин). Түнімен кірпік ілмеді. Ұйықтау түгіл бір мезгіл қисайып жатудың өзі мүмкін болмады (С.Балғабаев). Іс-әрекеттің жүзеге аспау мүмкіндігінің нақтылығы, белгілі бір кезеңге тәуелділігі жедел өткен шақ формалары мен етістіктің болымсыз түрі арқылы жүзеге асады: – Ал әзірленуге бөлінген уақыт өтті. Біріңмен бірің сөйлесуге болмайды (Ш.Елеукенов). Мұндағы мүмкіндік өрісін білдіретін -уға бол үлгісі болымсыз тұлғада келіп қажеттілік мәнін білдіретін де кездері болады.

 в) Болжалды мүмкіндік.

Бұл ұғымдағы мүмкіндік сөйленімде етістіктер мен сияқты модаль сөзі арқылы беріледі: Есімбектің үш баласы да үйленген болатын бірақ біреуі бойдақ еді. Ең кіші келіні Зәйкүл мына тама Қаражаудың қызы еді. Заманында дүние кешкен адам; Бір түрлі қалың ойға шомылып, екі көзі елдің сыртында, бірдемені күткен адам секілді; Көп кітаптың ішінде баданадай әріптер қазақ елінің қараңғы түкпірінен оқушы тапқанына мәз болып, жымыңдап күліп тұрған сияқты көрінеді (Б.Майлин). Бірінші сөйлемдегі «үйленген болатын», «бойдақ еді», «қызы еді» іс-қимылдың бұрын өтіп кеткендігін және Есімбектің үш баласы бар екендігін нақты санын көрсетіп тұр, сонымен қоса, айтушының ойынша, бір бойдақ қызы болғандығын шамалап тұр. Екінші сөйлемдегі «секілді» лексемасы субъектінің ішкі ойынан, сезімінен хабар беріп тұр, бір қимылды жүзеге асыра отырып, екінші бір қимылдың өту сипатын көрсетіп тұрған тәрізді топшылайды, шамалайды. Үшінші сөйлемде де қимыл-әрекет осылай құрылған, әрі бейлокалдана қолданылған.

Осы келтірілген талдауларымыздан байқайтынымыз болжалдық мүмкіндік жағдаятындағы қимыл-әрекет тек қана белгілі бір шаққа локалданған болып шығады. Модалділік мағыналар біріншіден, қандай да бір жағдаяттарға байланысты, екіншіден бір-біріне «жамыла» отырып сөйленім құрылысының әр түрлі аспектілерінде көрінеді. Мұндай байланыс сөйленімнің сөйлеу жағдаяттары элементтерінен тұратын жағдаяттың құрылымымен байланысты сипаттарын анықтауда маңызды мәселе болып табылады. Мүмкіндік өрісінің категориялық жағдаяттарының әртүрлі тіл деңгейіндік құралдармен берілетін мағыналық құрылымдарының қимылдың бір уақытқа, бір орынға локалданғанын/бейлокалданғанын, яғни іс-әрекеттің нақтылануы мен жалпылануын сипаттайтын субъектіні түрлі факторларға сүйене отырып анықтауға болатынын көреміз.

Шақтық локалдылық ұғымын түсінуде кейбір ерекшеліктерді байқауға болады. «Шақтық доминант» терминін көп жағдайда темпоралді қатынас тұрғысынан түсіндіріп өтеміз, оны біз өткен шақтағы қайта қайталанылатын және әдеттегі іс-қимылға құрылған сөйлемнен байқаймыз (Ол әрқашан кешігіп келетін). Бұл сөйлем шақтық локалдылыққа құрылып тұр, себебі қимыл-әрекет тек өткен шақпен шектеле қолданылып тұр. Сонымен қатар белгілі бір шақ шеңберінде тұрған қимыл-әрекет әрі локалдана, әрі бейлокалдана қолданылып тұруы мүмкін (Ол сол кезде қатты қателескен — Ол жиі қателесетін) .

Бәрімізге аян, адам кеңістік пен уақыт сияқты бір-бірінен ажырамас екі категорияда өмір сүреді. Қимыл-әрекетсіз болмыстың болуы мүмкін емес. Табиғатта бойында жаны бар барлық тіршілік иесі қимыл-қозғалыста болады. Болмыста қимылды жасаушы субъекті болу керек, белгілі бір кезеңді сипаттауы керек, қимылдың өтіп жатқан орны болуы керек, қимылды жүзеге асырушының шындық болмысқа көзқарасы, танымы сипатталуы керек. Міне осы үрдістерді шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық толықтай бір жүйеде уақытқа қатысты нақты бір кезеңге шоғырландыра отырып әрі нақты ақиқат шындықтың  жалпыланған, дерексіз үзінділерін немесе бірқатар денотативтік жағдаяттардың жалпылануын  білдіреді. Локалдылық/бейлокалдылық мағына жоғарыда көрсетілген семантикалық категориялармен астаса тығыз байланыста қаралады, олардан бөлек жеке алып қаралмайды. Себебі өзінің ұстанып тұрған негізгі орталығы жоқ, сондықтан аспектуалдылық, темпоралдылық, модалділік, таксистік ұғымдармен етене жақын қарым-қатынаста болады.