Абайдың қара сөздеріндегі көсемшенің синтаксистік қызметі курстық жұмыс
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
Кіріспе ................................................................................................................ 3
1 тарау. Көсемше тұлғаларының грамматикалық қызметі және жұмсалым өрісінің кеңеюі
1.1 Көсемше тұлғаларының грамматикалық қызметі..................................... 5
1.2 Көсемше тұлғаларының жұмсалым өрісінің кеңеюі............................... 10
2 тарау. Абайдың қара сөздеріндегі көсемшенің синтаксистік қызметі
2.1 Көсемшелердің пысықтауыштық қызметі............................................... 16
2.2 Көсемшелердің күрделі етістік жасауы.................................................... 22
2.3 Көсемшелердің баяндауыштық қызметі.................................................. 24
2.4 Көсемшелердің бірыңғай баяндауыш жасауы......................................... 27
Қорытынды..................................................................................................... 29
Пайдаланылған әдебиеттер.......................................................................... 30
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 31 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Аннотация
Курстық жұмыста көсемше тұлғаларының грамматикалық қызметі мен олардың
Мазмұны
Кіріспе ................................................................................................................ 3
1 тарау. Көсемше тұлғаларының грамматикалық қызметі және
1.1 Көсемше тұлғаларының грамматикалық қызметі..................................... 5
1.2 Көсемше тұлғаларының жұмсалым өрісінің кеңеюі............................... 10
2 тарау. Абайдың қара сөздеріндегі көсемшенің синтаксистік
2.1 Көсемшелердің пысықтауыштық қызметі............................................... 16
2.2 Көсемшелердің күрделі етістік жасауы.................................................... 22
2.3 Көсемшелердің баяндауыштық қызметі.................................................. 24
2.4 Көсемшелердің бірыңғай баяндауыш жасауы......................................... 27
Қорытынды..................................................................................................... 29
Пайдаланылған әдебиеттер.......................................................................... 30
Кіріспе
Қазір дәстүрлі тіл білімінде нақты тақырыптарды зерттеу нысаны
Зерттеудің нысаны ретінде Абай қара сөздеріндегі көсемшелердің синтаксистік
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
Осы мақсатты шешу үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
Көсемшелердің тілдік бірлік болып қалыптасуының тарихын көрсету;
Көсемшелердің қазіргі қазақ тіліндегі жұмсалу парадигмасын анықтау;
Көсемшелердің морфология деңгейіндегі қызметі мен синтаксис деңгейіндегі қызметінің
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Көсемшелердің функционалдық-парадигмалық жүйесі анықталды;
көсемше жұрнақтарының жұмсалымдық мүмкіндігі парадигмалық қатар, синтагмалық тізбек
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу барысында қолданылған лингвистикалық сипаттама,
Зерттеу жұмысының материалдары. Зерттеу жұмысында Абай Құнанбайұлының қара
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Тұлғадан мағынаға
Жұмыста алынған нәтижелерді жоғарғы оқу орындарының филология факультеттерінде
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
көсемшелер көпқызметті жұрнақ болып саналады;
көсемшелердің әр деңгейдегі жұмсалу өрісі өзара парадигмалық және
1тарау
1.1 Көсемше тұлғаларының грамматикалық қызметі
Етістіктің ерекше бір түрі – көсемше. Бұл «көсем
Лингвистикалық сөздіктерде есімшеге берілген анықтамаларға көңіл аударайық: «Причастие
Ғ. Қалиев шығарған іргелі лингвистикалық сөздікте көсемшеге берілген
А. Салқынбайдың лингвистикалық сөздігінде көсемше былайша сипатталған: «Көсемше
Байқап отырғанымыздай, қазақ тіл біліміне қатысты негізгі деген
Етістік мәселесі сөз болған барлық еңбектерде есімшелер туралы
1. Көсемше – етістіктің бір түрі ретінде жанама
2. Ал есімшелердің тіл жүйесіндегі жұмсалымы – көсемшелердікінен
Салттылық, сабақтылық – таза етістікке тән категория. Қазақ
Есімше -ған (-ген, -қан,-кен), -ар (-ер, -р, -с),
Есімше жұрнақтарының қызметі өзі жалғанған етістіктің негізгі мағынасын
Есімше жіктеледі, бірақ жіктелудің үлгілерінің ішінде етістіктерше емес,
Қазақ тілінде жіктелудің бес үлгісі бар. Бірдей үлгіде
1-кесте. Көсемшелердің жұмсалу әдісі
Жұмсалу өрісіне қарай Күрделі етістік жасау Пысықтауыш болу
Шаққа қатысына қарай
жіктелетіндер -а; -п -а; -п -п -а; -п
жіктелмейтіндер -ғалы -ғалы
-ғанша
-мастан
-ысымен
-майынша - -ғалы
-ғанша
-мастан
-ысымен
-майынша -ғалы
-ғанша
-мастан
-ысымен
Есімшелер де бірдей үлгімен жіктелгенімен әр шақты білдіріп
Жоғарыдағы кестеде көрсетілген көсемшелердің жіктелмейтін түрлеріне морфологиялық талдау
-ғанша (есімше + қызметтік (функциялық) жұрнақ)
-мастан (болымсыз етіс + есімше + шығыс септік)
-ысымен (қимыл есім + тәу. ІІІ жағы +
-майынша (болымсыз етістік + көсемше + дәнекер +
Есімшелер есім сөздермен бірдей үлгіде жіктеледі де, үшінші
Қазақ тілінде есімшелер сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқарады.
2-кесте. Есімшелердің сөйлемдегі қызметі
Сөйлемдегі қызметі Тұлғалануы Сөйлемдегі орны
Бастауыш атау, (жай, тәуелді, көпше) ілік
Анықтауыш атау, ілік Анықталушы сөздің
Баяндауыш атау, жіктік Сөйлемнің
Толықтауыш Септеулі Меңгерген сөздің алдында
Пысықтауыш жатыс, барыс, шығыс септік, демеулікті,
(-дай, -дей) Байланысқан сөзінің, етістіктің алдында
Сөздердің сөйлемдегі орын тәртібі олардың қандай сөйлем мүшесі
Қазақ тілінің морфологиялық жүйесі күрделі, көрсеткіштерге өте бай.
Есімшенің -ған (-ген, -қан, -кен), -ар (-ер, -р,
3-кесте. Көсемшенің жіктелуі
Шаққа қатысына қарай Жіктелетіндер Жіктелмейтіндер
Жұмсалу өрісіне қарай -а, -е, -п -ғалы, -ғанша,
-ысымен, -майынша
Күрделі етістік жасау + –
Пысықтауыш болу + +
Бірыңғай баяндауыш жасау + –
Күрделенген сөйлем жасау + +
Құрмалас сөйлем жасау + +
Байқап отырғанымыздай, бір категория жұрнақтарының жұмсалыну ерекшеліктері әр
Тіл жүйесінде парадигмалық және синтагмалық қатынас болатындығы белгілі.
1.2 Көсемше формаларының жұмсалым өрісінің кеңеюі
Тіл даму барысында қарапайымнан күрделіге қарай бағытталатыны белгілі.
Бұл мәселе, нақты алғанда, Абай қара сөздерінде қолданыста
Курс жұмысында көсемшелердің шақтық қызметінен басқа тілдегі қызметтеріне
Көсемшелердің бірбіріне ұқсамайтын әртекті қызметтерін (күрделі етістіктің бар
Бұл құбылыс ХХ ғасырдың басында швейцар ғалымы Ф.
Бұл мәселелердің ұқсастығы мен айырмасын мына сызбамен беруге
4кесте
І. А. Синтагмалық қатынас
1) ақылды;
2) үлкен;
3) әдемі т.б.
Б. Парадигмалық қатынас
1) ақылды;
2) кез келген нәрсенің алғашқы бөлігі;
3) жанды денені басқарушы т.б.
ІІ. А. Синтагмалық қызмет
1) себеп бағыныңқылы;
2) мезгіл бағыныңқылы;
3) амал бағыныңқылы т.б. сөйлемдерді жасауға қатысады.
Б. Парадигмалық қызмет
1) сабақтастарды құрмаластырады;
2) сөйлемде пысықтауыш болады;
3) күрделі етістік жасауға қатысады т.б.
Аталған қызметтердің қайнар көзі пысықтауыштық қызмет болып
Бізге лексикалық деривация, яғни жұрнақтар арқылы сөзжасам, флекция,
Қазіргі қазақ тіліндегі жайылма сөйлемдер мен күрделенген сөйлемдер
Тілдің алғашқы даму сатысында тіліміздің бүгінгі қалпында ұшырасатын
1. Аңдар жүр.
2. Қашаған аңдар жүр.
3. Қашаған аңдар жайылып жүр.
4. Қашаған аңдар орманда жайылып жүр.
5. Қашаған аңдар орманда бытырай жайылып жүр.
6. Қашаған аңдар келіп, орманда бытырай жайылып жүр.
7. Қашаған аңдар келіп, кейбіреуі орманда бытырай жайылып
Байқап отырғанымыздай, барлық жеті сөйлемдегі хабар біреуақ, бірдей.
Жоғарыдағы мысалдарда көрсетілген ең соңғы жетінші сөйлем күрделенудің
Баяндауыш мүшенің де кеңею шегі мұнымен бітпейді. Бүгінгі
Бұдан байқайтынымыз, құрмалас сөйлемдер міндетті түрде жекежеке жай
Синтаксисте дәлелденген теория бойынша гипотаксис (сабақтаса байланысу) паратаксистен
Құрмалас сөйлемнің пайда болуы мен дамып қалыптасуының бірінші
Фонеманың басқа бір фонемалармен тіркесімінен сөздің пайда болатыны
Ғалым Ғ.Мұсабаев пікіріне сүйенсек, жалпы түркі халқының бабасы
Сушы тілей(ді) қаң
Бұғы тағы ау даң!.
Қала берді, А. Байтұрсынұлының сөйлемдердің құрмаласуын сыйыса және
Жоғарыда айтқанымыздай, адамзаттың пікір алысуына дәнекер болған сөйлемнің
А. Байтұрсынұлы меңзеген сыйысулы құрмаластар қолданыста жиі кездеседі.
Тағы да баса айтарымыз сол, екі есім сөзден
Құрмалас сөйлемдердің сыйысулы жолмен берілуі С.Аманжолұлы тарапынан көтерілгенімен,
С.Аманжолұлы "құрмаласты сыйыстыру жалпы сөйлемнің мәнін бұзбайтынын" дұрыс
Құрмалас сөйлемнің даму жолын көрсетуде тілші ғалымдар А.П.Рифтиннің
2тарау
Абайдың қара сөздеріндегі көсемшенің синтаксистік қызметі
2.1 Көсемшелердің пысықтауыштық қызметі
Әрбір сөз табының негізгі синтаксистік қызметі бар да,
Осы қызметтердің ішінде ең алдымен көсемшенің пысықтауыштық қызметіне
Пысықтауыштың жалпы сипаты туралы көптеген ғалымдарымыз өз еңбектерінде
Осынау сөйлем мүшелерін ғылыми талдау жасаған ғалымдардың ішінен
Сөйлем мүшелерін топтастыруда А.Байтұрсыновтың жүйелеуіне өзіндік сын айтады.
Жалпы автор пысықтауыш болатын, бүгін кеше сияқты сөздерді
Қ.Жұбанов пен С.Аманжоловтың сөйлем мүшесі туралы жіктеуі ғылыми
С.Аманжолов алғашқы топтауын өзі қаншалықты батыл айтқанымен (оны
Сөйлем мүшелерін топтастыруда Х.Басымовтың бірнеше мақаласы жарық көрді.
Сөйлем мүшелері туралы біраз мағлұматты М.Балақаев еңбектерінен аламыз.
Орыс тілі және роман-герман тілдерінде 5-8 сөйлем мүшелері
1. Кейбір тілші ғалымдар осы күнгі сөйлем мүшелерін
2. Ғалымдардың екінші бір тобы жалпы қазіргі қолданып
3. Ғалымдардың үшінші бір тобы сөйлемнің тұрлаулы мүшелерін
Осылардың ішіндегі жалпы сөйлем мүшелерін алып тастау немесе
Жалпы тіл білімінде сөйлем мүшелерін айқындауда мына принциптер
Сөйлемде етістіктен болған мүшемен байланысты болып, етістік мағыналы
Пысықтауыштар қалай? қайтіп? қашан? қайда? қайдан? қанша? не
Пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер – көсемше, үстеулер, үстеу
Көсемше мағынасы мен атқаратын қызметі жағынан етістік пен
Абайдың қарасөздерінде көсемшелер пысықтауыштың мынадай мағыналық түрлерін жасауға
Амал пысықтауыш
Жалпы біз пысықтауыш туралы көптеген мәліметке ие болдық.
Амал пысықтауыштар деп – іс-әрекеттің, қимыл-қозғалыстың жүзеге асу
Істің істелу тәсілін (тәсілдік амал)
Істің сапалық белгісін (сапалық амал) білдіретін амал пысықтауыштар.
Соның ішінде көсемше арқылы жасалған амал пысықтауыштарға тоқталып
1) ып, іп, п тұлғасы: Сонда мен ойлаушы
Көсемше тұлғалы етістік (қызық көріп, қуанып, боқтап, рақаттанып,
Бірнеше көсемше қатар келуі арқылы күрделі пысықтауыш жасайды.
Көсемшелер амал пысықтауыш қызметінде келгенде қимылқозғалыстың жүзеге асу
Мақсат пысықтауыш
Іс әрекеттің не үшін, қандай талапқа лайық істелетінін,
Көсемшелердің ішінде мақсат пысықтауыш жасайтын жұрнақтар бар. Олар
1) етістіктер көсемшенің ғалы, гелі, қалы, келі тұлғасында
Мысалы: Екінші – бұзақылар біреудің ойында жоқ пәлені
2) қалау, бұйрық рай тұлғалы етістіктерден кейін де
Көсемшелер пысықтауыштың басқа да мағыналық түрлерін жасауға қатысады.
Пысықтауыштар мен бағыныңқылардың генетикалық жақындықтарына дәлел бола алатын
Пысықтауыш қызметінде өзінің табиғаты жағынан ылайықты, арнай жұмсалатын
Интернатта оқып жүр, талай қазақ баласы (Абай). Бұдан
Синтаксистік деривация тұрғысынан алғанда көсемшеден жасалған пысықтауыштардың сөйлемнің
2.2 Көсемшелердің күрделі етістік жасауы
Етістік басқа сөз топтарынан, есімдерден етіс, рай,
Етістік түбірлері деп бір
Кел, жу, ой, көр, біл, т.б. бір буындылар
Көсемшенің жанама қимылды білдіріп, негізгі етістіктің алдынан тіркесуі
Көсемшенің осы қызметіне байланысты оның сөйлем мен сөйлемді
Көсемше формалы етістік жіктік жалғаусыз (атау тұлғада, формада)
Құрамы үш сөзден құралған күрделі етістіктің алдыңғы екеуі
Сондайақ көсемше тұлғалы (а, е, й және ып,
2.3 Көсемшелердің баяндауыштық қызметі
Предикаттық ісәрекетті, сапаны білдіретін сөйлем мүшесін баяндауыш деп
Әрбір сөйлем мүшелерінің жасалуында белгілі бір сөз таптарының
Етістік басқа сөз таптарына қарағанда ең күрделі сөз
Етістіктер дара күйінде бұйрық рай, шартты рай, көсемше,
Осылардың ішінде біздің ерекше тоқталып өтетініміз, көсемшелердің баяндауыштық
Көсемше баяндауыш қызметінде сол қалпында тек сабақтас құрмалас
Өзімізге мелім құрмалас сөйлем баяндауышының тиянақсыз тұлғада көрінуі
Ғ. Бегалиев аңғартқандай, "Көсемшелердің дара кұйінде баяндауыш болып
Есімшенің де байланыстырушылық қызметі басым. Дей тұрғанмен,
Сайып келгенде, аралас құрмалас сөйлем құрамында құрмалас сөйлем
Ал көсемшелер жай сөйлемнің баяндауышы болуының өзіндік ерекшеліктері
Қазақ тілінде бірнеше етістіктің түйдекті топ құрып, баяндауыш
Осындай көсемше мен көмекші етістіктердің түйдектелуі арқылы жасалған
Ал: Әке балаға қимайтұғын малыңды кірелеп, сол айдап
Қимылдың түрлі кезеңдерін білдіруге көмекші етістіктердің қатысын жоғарыда
2.4 Көсемшелердің бірыңғай баяндауыш жасауы
Сөйлемде синтаксистік қызметі бірдей, көбінесе өзара тұлғалас сөйлем
Бірыңғай мүшелер көбінесе тұлғалас болатындықтан, қазақ тілінде оларды
Осындай бірыңғай мүшелерді салаластыра байланыстырып тұратын амалдарға интонация
Баяндауыштар бірыңғай болғанда, олардың бәрі бірдей болғанмен, көп
Бірыңғай баяндауыштың бәрі бірдей бір бастауышқа бағынады. Бірыңғай
Етістік бірыңғай баяндауыштар қимылдың бірінен соң бірі болып
Бірыңғай баяндауыштарда көмекші етістік оларға ортақ болуы мүмкін.
Етістіктен жасалған бірыңғай баяндауыштар өзара көсемше формасы арқылы
Сонымен бұл тұста көсемшелер өзіне тән тағы бір
Көсемше тұлғасы арқылы жалғасқан бірыңғай баяндауыштарды ажыратуда қиындық
Бірыңғай мүшелер өзара қарсылықты қатынасқа түскенде бірақ, алайда
Бірыңғай мүшелер күрделі болып, әрі олардың құрамындағы көмекші
Қорытынды
Біз жұмысымызда көсемшелердің тіл жүйесіндегі жұмсалу өрісін және
Көсемшелердің морфология деңгейіндегі қызметі мен синтаксис деңгейіндегі қызметінің
Синтаксис тілдік бірліктердің семантикалық потенциялын толық ашатын орта
Бағыныңқы сөйлемдер өзінің атына сай баяндауыштарының тұлғалық және
Көсемшелердің ішінде ең белсенді қолданылатыны -ып тұлғасы. Олар
Жалпы алғанда, біздің жұмысымызға арқау болған негізгі мәселелер
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Байтұрсынұлы А. Тіл тағлымы. –Алматы, 1992.
2 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы,
3 Қазақ грамматикасы. –Астана, 2002. –783 б.
4 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – Москва,
5 Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі.
6 Салқынбай А. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –Алматы, 1998.
7 Қапалбеков Б. Көсемшелердің жұмсалу өрісі. –Алматы, 2006.
8 Фердинанд де Соссюр. Труды по языкознанию. –Москва,
9 Қапалбеков Б. Көсемше бағыныңқылардың дамып қалыптасуы мен
10 Курилович Е. Деривация лексическая и деривация синтаксическая
11 Рифтин А.П. О двух путях развития сложного
12 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі.
13 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1991.
14 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі.
15 Сайрамбаев Т. – Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері –
16 Қордабаев Т.Р.-Тілдің структуралық элементтері.-Алматы. 1975-105-бет.
17 Исаев С. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 2007.
18 Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. –Алматы,
19 Төлеуов Ә. Сөз таптары. –Алматы, 1982. –125
20 Оразов М. Етістік. –Алматы, 2001. –387 б.
21 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша
22 Золотова Г.А. Очерк функционального синтаксиса русского языка.
23 Жакупов Ж. Сөйлеу сипаттары. – Қарағанды, 1998.
24 Серғалиев М. Етістікті сөз тіркестерінің синонимиясы. –
25 Ерназарова З.Ш. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің
26 Щерба Л.В. Языковая система и речевая
27 Касевич В.Б. Семантика. Синтаксис. Морфология. – М.:
28 Елікбаев Б.К. Есімді құрмалас сөйлемдер, олардың түрлері,
29Қапалбеков Б. -п формантты көсемшенің құрмалас сөйлем жасаудағы
30 Ерназарова З. Көсемше оралымды сөйлемдегі мезгілдік арақатынас
31 Күзекова З. Қазіргі қазақ тіліндегі мезгіл пысықтауыш.
32 Өмірбеков Р. Қазіргі қазақ тіліндегі есімшелі оралымдар.
33 Мещанинов И.Ш. Глагол (рефераты научно-исследовательских работ 30
3
П
а
р
а
д
и
г
м
а
л
ы
қ
б
а
ғ
ы
т
Синтагмалық бағыт
5
4
3
2
1
Көсемшелердің
пысықтауыштық қызметі
1, 2, 3, 4, 5
1, 2, 3, 4, 5
П
а
р
а
д
и
г
м
а
л
ы
қ
б
а
ғ
ы
т
Синтагмалық бағыт
5
4
3
2
1
Бас
(зат есім)
