TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Мазмұны

Кіріспе....................................................................3-6

1 Есімше тұлғаларының грамматикалық қызметі.................... 7-14

1.1 Есімшелердің қалыптасу тарихы.............................. 14-24

1.2 Есімшелердің етістіктерше жұмсалу қызметі................................ 25-27

1.2 Есімшелердің есімдерше жұмсалу қызметі.................................... 27-31

2 Есімшелердің құрмалас сөйлемдер жасаудағы қызметі......... 34-40

2.1 Есімшелердің мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасауға қатысуы..... 40-46

2.2 Есімшелердің себеп бағыныңқылы сөйлем жасауы...................... 46-50

2.3 Есімшелер арқылы жасалған салыстырмалы сабақтастар............ 51-54

2.4 Есімшелер арқылы жасалған қарсылықты бағыныңқылы сөйлемдер...............................................

54-60

Қорытынды ……………………………………………………….

61-64

Пайдаланған әдебиеттер..........................................

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 65 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны

Кіріспе....................................................................3-6

1 Есімше тұлғаларының грамматикалық қызметі.................... 7-14

1.1 Есімшелердің қалыптасу тарихы.............................. 14-24

1.2 Есімшелердің етістіктерше жұмсалу қызметі................................ 25-27

1.2 Есімшелердің есімдерше жұмсалу қызметі.................................... 27-31

2 Есімшелердің құрмалас сөйлемдер жасаудағы қызметі......... 34-40

2.1 Есімшелердің мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасауға қатысуы..... 40-46

2.2 Есімшелердің себеп бағыныңқылы сөйлем жасауы...................... 46-50

2.3 Есімшелер арқылы жасалған салыстырмалы сабақтастар............ 51-54

2.4 Есімшелер арқылы жасалған қарсылықты бағыныңқылы сөйлемдер...............................................

54-60

Қорытынды ……………………………………………………….

61-64

Пайдаланған әдебиеттер..........................................

65-66

Кіріспе

Қазір дәстүрлі тіл білімінде нақты тақырыптарды зерттеу нысаны ету
Есімшелер – есімдер мен етістіктің қасиетін бірдей иеленген тілдік
Есімшелер көсемше тұлғаларының қалыптасуына негіз болған тіл жүйесіндегі көп
Есімшелердің табиғаты өте күрделі болғандықтан, оған тілші ғалымдар тарапынан
Қазақ тілінде есімшелер сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқарады. Олардың
Есімшелердің тіл жүйесіндегі ондаған жұмсалымы бір-бірімен тармақтық және тізбектік
Есімшелерді етістіктерше және есімдерше жұмсалуы деп жіктеуге болады. Олардың
Есімшелердің есімдерше қызмет етуінің өзі бірнеше жұмсалымдық-парадигмалық сатыдан тұрады.
Есімше тұлғалары арнайы қарастырылмаса да, оның күрделі құрылымдар жасау
Етістік мәселесі сөз болған барлық еңбектерде есімшелер туралы айтылмай
1. Көсемше – етістіктің бір түрі ретінде жанама қимылды
2. Ал есімшелердің тіл жүйесіндегі жұмсалымы көсемшелердікінен өзгеше. Етістіктің
Диплом жұмысының өзектілігі. Жүйе ішіндегі тілдік элементтің деңгейлік орнын
Диплом жұмысының нысаны ретінде қазақ тілі жүйесіндегі есімшелердің жұмсалуы
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты
Осы мақсатты шешу үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:

есімшелердің қазақ тіл біліміндегі зерттелу тарихын жүйелеп, пікір қайшылықтарын
есімшелердің тілдік бірлік болып қалыптасуының тарихын көрсету;

есімше жұрнақтарының көсемше тұлғаларының қалыптасуына әсері барын дәлелдеу;

есімшелердің морфология деңгейіндегі қызметі мен синтаксис деңгейіндегі қызметінің байланысын
есімшелер арқылы жасалған құрмалас сөйлемдерге талдау жасау.

Диплом жұмысының ғылыми тұжырымы:

есімшелер көпқызметті жұрнақ болып саналады; етістіктерше де, есімдерше де
есімшелердің әр деңгейдегі жұмсалу өрісі өзара парадигмалық және синтагмалық
есімшелер көсемше тұлғаларының қалыптасуына негіз болған тіл жүйесінде көнеден
есімшелер сабақтас сөйлем жасайтын өзге тәсілдерге (көсемше, шартты рай)
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
1 Есімше тұлғаларының грамматикалық қызметі

Етістіктің ерекше бір түріне жататын функционалдық тілдік бірлік ол
Лингвистикалық сөздіктерде есімшеге берілген анықтамаларға көңіл аударайық: «Есімше (Perticipium)
Есімшеге қатысты бір анықтама: «Есімше – синтаксистің ерекше түрі.
Есімше туралы Дионистийдің грамматикасында сөз болады [4, 296 б.].
А.Салқынбайдың лингвистикалық сөздігінде есімше былайша сипатталған: «Есімше – есім
Ғ.Қалиев шығарған іргелі лингвистикалық сөздікте есімшеге берілген анықтама жоғарыдағылардан
Байқап отырғанымыздай, қазақ тіл біліміне қатысты негізгі деген 4-5
Есімшелер – есімдер мен етістіктің қасиетін бірдей иеленген тілдік
Есімшелер деңгейлік грамматикада біршама қарастырылған. Мәселен, Т.Ерғалиевтің «Қазақ тіліндегі
Есімше тұлғалары арнайы қарастырылмаса да, оның күрделі құрылымдар жасау
Етістік мәселесі сөз болған барлық еңбектерде есімшелер туралы айтылмай
1. Көсемше – етістіктің бір түрі ретінде жанама қимылды
2. Ал есімшелердің тіл жүйесіндегі жұмсалымы көсемшелердікінен өзгеше. Етістіктің
Салттылық, сабақтылық – таза етістікке тән категория. Қазақ тіліндегі
Есімше -ған (-ген, -қан,-кен), -ар (-ер, -р, -с), -атын
Есімше жұрнақтарының қызметі өзі жалғанған етістіктің негізгі мағынасын өзгертпей,
Есімше жіктеледі, бірақ жіктелудің үлгілерінің ішінде етістіктерше емес, есімдерше
Қазақ тілінде жіктелудің бес үлгісі бар. Бірдей үлгіде жіктелетін
1-кесте. Көсемшелердің жұмсалу әдісі

Жұмсалу өрісіне қарай Күрделі етістік жасау Пысықтауыш болу
Шаққа қатысына қарай

жіктелетіндер -а; -п -а; -п -п -а; -п -а;
жіктелмейтіндер -ғалы -ғалы

-ғанша

-мастан

-ысымен

-майынша - -ғалы

-ғанша

-мастан

-ысымен

-майынша -ғалы

-ғанша

-мастан

-ысымен

Есімшелер де бірдей үлгімен жіктелгенімен әр шақты білдіріп отырады.
Жоғарыдағы кестеде көрсетілген көсемшелердің жіктелмейтін түрлеріне морфологиялық талдау жасау
-ғанша (есімше + қызметтік (функциялық) жұрнақ)

-мастан (болымсыз етіс + есімше + шығыс септік)

-ысымен (қимыл есім + тәу. ІІІ жағы + көмектес
-майынша (болымсыз етістік + көсемше + дәнекер + қызметтік
Есімшелер есім сөздермен бірдей үлгіде жіктеледі де, үшінші жақта
Қазақ тілінде есімшелер сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқарады. Есімшелердің
2-кесте. Есімшелердің сөйлемдегі қызметі

Сөйлемдегі қызметі

Тұлғалануы Сөйлемдегі орны

Бастауыш

атау, (жай, тәуелді, көпше) ілік

Зат есімнің орнында келгенде

Анықтауыш

атау, ілік

Анықталушы сөздің алдында

Баяндауыш

атау, жіктік

Сөйлемнің соңында

Толықтауыш

Септеулі

Меңгерген сөздің алдында

Пысықтауыш

жатыс, барыс, шығыс септік, демеулікті, туынды, атау

(-дай, -дей)

Байланысқан сөзінің, етістіктің алдында

Сөздердің сөйлемдегі орын тәртібі олардың қандай сөйлем мүшесі екендігін
Қазақ тілінің морфологиялық жүйесі күрделі, көрсеткіштерге өте бай. Десек
Морфологиялық көрсеткіші бар тілдік тұлғаларға сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі
Есімшенің -ған (-ген, -қан, -кен), -ар (-ер, -р, -с),
3-кесте. Көсемшенің жіктелуі

Шаққа қатысына қарай Жіктелетіндер Жіктелмейтіндер

Жұмсалу өрісіне қарай -а, -е, -п -ғалы, -ғанша, -ғандай,-мастан,-ысымен,
Күрделі етістік жасау + –

Пысықтауыш болу + +

Бірыңғай баяндауыш жасау + –

Күрделенген сөйлем жасау + +

Құрмалас сөйлем жасау + +

Байқап отырғанымыздай, бір категория жұрнақтарының жұмсалыну ерекшеліктері әр түрлі.
Тіл жүйесінде парадигмалық және синтагмалық қатынас болатындығы белгілі. Танылған
Есімшелердің қалыптасу тарихы

Қазіргі қазақ тілінде есімшелердің -ған (-ген,-қан, -кен), -ар (-ер,
Есімше тұлғаларының Орхон Енисей жазбаларында кездесетіндігін көп зерттеушілер байқаған.
Қазақ тілінің грамматикасын бірінші рет тәртіптеген белгілі тюрколог (бірінші
1) Өткен шақтық есімшелер: оларға «-ған, -ген» аффикстері арқылы
2) Келер шақтық есімшелер: оларға «-ар, -ер, -р»
Есімшелердің осы шағы туралы ол кісі жазбайды. Мұнымен қатар,
Автор мұнда қазақ тілі есімшелерінің шағы бойынша бөлінуін дұрыс
Түрік тілдерінің тұңғыш грамматикасының бірі - «Общая грамматика турецко-татарского
-Мыш тұлғасы -ған тұлғасына қарағанда көнелеу болып табылады. Орта
Тіле йоқ дұр – дигеним,

Жалған сөзни білмәди

Көзи йоқ дигәним,

Намахра мыш көрмәди (Бақырғани)

Мұндай қатар қолданыстар Бақырғани шығармаларымен қатар Навои және Яссауи
Есімшенің -ған (-ген, -қан, -кен) жұрнақтары түрінде түбірге жалғанатын
Бірдей тұлғада келген есімше жұрнақтары мен сөз тудырушы жұрнақтардың
Түбір 3. Модификациялық

Негізгі түбір 4. Функциялы [17,
Ы.Мамановтың көрсетуіндегі функциялық жұрнақтар өзара синтагма түзе алмайды. Яғни
Есімшелер функциялық жұрнақ болғандықтан, шаққа қатысты түркітанушылар еңбегінде айтылған
Ескі түркі әдебиеті жазу нұсқаларында -ар, -ер аффикстерінің синонимдері
Сібір тайпаларының тілін зерттеген Д.Г.Тумашева -ған тұлғасының үш парадигмалық
алған – сың алған – сыс

алған –
-ған, -ген тұлғасы туралы А.Н.Баскаковтың пікірі мынадай: «Форма на
-ған, -ген қосымшасы М.Қашғари сөздігінде де көрсетілген [21, 63
-ған, -ген формасынан өзгерген, яғни көнеленген кейбір элементтерді алғанда,
Көне түркі тілінде -дұқ, -мыш, -ған тұлғалары негізінен
Рабғұзи хикаясының нақты нұсқасындағы материалдарға қарағанда, XIV–XV ғасырлардағы түркі
Юлда бу нәмәни, алып барған кіши Мұхаммед бән Әбубәкирге
Ол туани ултургән, Мурат қабилалық ерди (Ол түйені өлтірген
Бұл мысалдардағы белгіленген сөздер – -ған формалы
Ал -мыш формасының қызметіне келсек, ол мына сияқты:

Ол әни ұмытыш.

Түрлі гүлләраталмыш.

Бу ұлуғйерни кім тоқтатмыш.

Ол хатунның ерини Ғали үлтірміш

Мұндағы белгіленген -мыш формалы есімшелер баяндауыш қызметінде тұр.

Енді қазақ тілінің материалына келсек, ондағы ауыз әдебиетінің көрсететін
Мысалы: а) Қарсы келген қабақтан

Буырыл қарғып жөнеледі (Қобланды батыр жырынан).

ә) Барған жерің Балқаш тау,

О да біздің көрген тау (мәтел).

Бұл фактілер есімшелік -қан формасының сипат мағыналы элемент екенін,
В.М. Насиловтың көрсетуінше, -мыш, -миш тұлғалары көне ұйғыр тілінде
-мыш формалы есімше қазақ тілінің ауыз әдебиетінде де, жазба
Сөйтіп, бұл фактілер бойынша тоқтамға келіп өткенде, түркі тілдерінің
М.А.Ахметов -мыш тұлғасының орхон енисей ескерткіштерінде кездесетіндігін айтқан болатын.
Біз жоғарыда -мыш, -міш қосымшасының тарихы туралы пікір айтқан
Қарақалпақ тілі түркі тілдеріндегі қыпшақ тобына жатады. Осы топтағы
-мыс, -міс, -мыш, -миш қосымшасы есімшенің бір түрі ретінде
Есімшенің -мыш тұлғасы туралы алғаш пікірді Казем-Бектің «Общая грамматика
а) -аған,-еген формасы (қашаған, жүреген);

ә) -ғалақ, -гелек, -қалақ, -келек формасы (ұшқалақ, жанғалақ);

б) –шақ,-шек формасы (еріншек, сүріншек).

в) -ғыш,-гіш, қыш,-кіш формасы (оқығыш, білгіш т.т.).

Бұлардың бір кезде есімшелік форма түрінде жұмсалып, қазіргі қазақ
Есімшелер туралы өткен ғасырдың 30 жылдарынан бастап жарық көрген
Түркі тілдеріне қатысты зерттеу еңбектері мен жазба ескерткіштерінде келтірілген
-мыш, -міш

-ған, -ген

-атын, -етін

-ар, -ер

-мас, -мес

-асы, -есі

-дашы,-деші

-мақ, -мек

-ушы, -уші

-ажаң, -ежең.

Осылардың ішінен қазақ тілінде сақталғаны: -ған, -ген; -атын, -етін;
Қазіргі қазақ тілінде -ған тұлғасына қарағанда пассив қолданылатын
-атын, -етін, -итын тұлғасы. Бұл қосымша үш элементтен құралған.
-а + тұрған құрылымы қазақ тілінде де сирек болса
Ол келгенше мен кино көре тұрғанмен. Ол кіріп шыққанша,
-ар, -ер қосымшасы чуваш тілінен өзге барлық түркі тілдірінде
қазақ, өзбек, қарақалпақ – келер шақ

азербайжан, түркімен – келер, осы шақ.

В.В.Радловтың айтуынша олардың кейде келер, кейде осы шақта қолданылуы
-мас, -мес қосымшасы көне түркі тілдерінен бері қолданылып келе
-мақ, -мек қосымшасының түпнегізі қимыл есімі болуы керек. А.Байтұрсынұлы
А.Н.Кононов -мақ, -мек қосымшасын екі элементке бөледі: -ма қимыл
-ушы, -уші қосымшасын Ы.Маманов есімшенің қатарында қарайды [17, 116
Сонымен қазақ тіліндегі есімше тұлғалары түгелдей септеледі және жіктеледі.
Есімшелердің шаққа қатысы олардың жіктеліп қолданылуынан келіп шығады.
Өткен шақ есімше -ған (-ген, -қан, -кен); -атын (-етін).

Келер шақ есімше -ар (-ер,-р); -мақ (-мек).

А.Ысқақов -атын (-етін) тұлғаларының осы шақ жасай алатындығын ескертеді
Қорытындылай келгенде, түркі тілдері есімшелері басқа етістік категориядан предикаттық
1.2 Есімшелердің етістіктерше жұмсалу қызметі

Есімшелер етістіктің де есімдердің де қасиетін бойына сақтаған функциялық
Есімше тұлғасындағы етістік өзінің амал-әрекетін, қимылдық мағыналарын сақтайды.

Есімше тұлғалы етістік өзінің салт-сабақтылық қасиетін жоғалтпайды.

Есімше қосымшалары етістіктің болымды, болымсыз түріне қосылып, сол болымды,
Есімшелерде шақтық мағына олардың негізгі мағынасы болып саналады.

Етіс қосымшаларынан кейін қосылған есімшелер оларға шақтық мағына қосады,
Сөйлемнің баяндауыш қызметінде қолданылған есімше формалары етістік сөйлем құрамындағы
Етістіктің көсемше формасы сияқты бірнеше аналитикалық формалардың қалыптасуына жағдайлар
Есімшелер сан есімдерше жұмсалғанда да өздері анықтаған сөздің қалыптық
Етістіктің функционалды-семантикалық категорияларының ішінде жақтың алатын орны ерекше. Есімше
4-кесте. Есімшелердің жіктелуі

Есімше

Етістіктерше жұмсалуы Есімдерше жұмсалуы

1 2

1. Есімше тұлғалы етістік барлық есімше қолданысында да әрекетті
2. Етістіктер есімше жалғанса да салттық, сабақтылық қасиетін жоғалтпайды.
Салт етістіктер: кел – мен келмеспін, тұр – осында
3. Болымсыз етістікке жалғанғанда, болымсыздық мағына сақталады: барма-бармаған, жүрме-жүрмеген
4. Баяндауыш болып қолданылғанда шақты білдіретін негізгі тілдік элемент
Сен барарсың (болжамды келер шақ), Ол баратын (дағдылы өткен
5. Есімше тұлғалары етіс қосымшаларының мағынасына әсер етпейді, тек
6. Бірнеше аналитикалық форманттар жасауға қатысады. 1. Тілде сын
2. Есімдерше түрленеді, септеледі тәуелденеді, көптеледі, жіктеледі

оқығанға, оқығаным, оқығандар, оқығанмын және т.б.

3. Заттанып, зат есім қызметінде қолданылып сөйлемнің барлық мүшесі
4. Болымсыздық мағынаны есім сөздер сияқты жоқ, емес сөздері
Байқап отырғанымыздай есімшелердің етістіктерше жұмсалу өрісі кеңірек.

Етістіктің сабақтылық-салттық категориясының мәні оның біріншіден семантикалық сипаты, екіншіден,
Есімшелерге үйреншікті сипат болып қалыптасқан субстантивтік (әрекетті істеушінің аты
Осы айтылған қасиетіне қарай, есімше формалары өткен шақ есімше,
Етістіктің болымсыздық (болымды-болымсыздық) категориясы -ма, -ме, -ба, -бе,
1.3 Есімшелердің есімдерше жұмсалу қызметі

«Жұмсалу мүмкіндігі» тіркесін жиі қолдануымыздың мәні мынада: бұл термин
Осыған байланысты есімшелердің есімдер сияқты жұмсалуының сыры есімше тұлғаларының
Осындағы келтірілген етістіктен туынды сын есім туғызатын жұрнақтардың кейбіреуімен
Б.Қ.Омар -аған -еген жұрнағын етістіктен сын есім тудыратын өнімсіз
Сонымен есімшенің есімдерше жұмсалуының өзі бірнеше кезеңдерден тұратын парадигмалық
5-кесте. Есімшенің парадигмасы

1 Етістік мағынасында жұмсалуы Жігіт оқыған

2 Сын есімше жұмсалуы Оқыған жігіт

3 Заттанып, зат есімше жұмсалуы Оқығандар келді

4 Барлық сөйлем мүшесінің қызметін атқару Зат есімше түрленеді

Есімшелердің құрмалас сөйлем жасаудағы қызметінің кестедегі төртінші тармақ арасында
Морфологиялық құрылымы өзгеше тілдердің жүйесі де өзгеше болатындығы белгілі.
Сөйлемдердің құрылымдық типтеріне қатысты қолданылатын терминдердің өзінде ерекшеліктен гөрі
Н.Сауранбаевтың айтуынша еуропа тілдерінде, соның ішінде орыс тілінде анықтауыш
Есімшелердің атау күйінде зат мағыналы сөзді анықтап тұруы оның
Мен кітапханадан алып оқыған кітап.

Мұндай кезде есімше өз субъектісін анықтаса, онда ол өзіне
Жеке сөйлемдердің анықтауыш болуы мен етістік баяндауыштың, етістік пысықтауыштық
Н.Сауранбаев бұл сөйлемнің дұрысы анықтауыш қатынасқа құрылғандағысы дейді [39,
Есімшелердің есімдерге ұқсас қызметінің өзі бірнешеу. Олар біріншіден, есімше
Қорыта келгенде, есімше жұрнақтары тілімізде бірнеше қызметте жұмсалады. Есімшелер
Есімшелер көсемше тұлғаларының қалыптасуына негіз болған тіл жүйесіндегі көп
Есімшелердің табиғаты өте күрделі болғандықтан, оған тілші ғалымдар тарапынан
Қазақ тілінде есімшелер сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқарады. Олардың
2 Есімшелердің құрмалас сөйлем жасаудағы қызметі

Қазіргі қазақ тілінде бағыныңқы сөйлем жасауға көсемше жұрнақтарымен бірге
Шартты рай жұрнағы да бағыныңқы сөйлем жасағанда жіктік жалғауын
Көсемше, есімше жұрнақтары бағыныңқы сөйлем жасауда шартты рай жұрнағы
6-кесте. Құрмалас сөйлем жасаудың үш тәсілі

№ Сабақтас сөйлем түрлері Көсемше Есімше Шартты рай

1 Шартты + – +

2 Қарсылықты + + +

3 Мезгіл + + +

4 Себеп + + –

5 Амал + – –

6 Мақсат + – –

7 Салыстырмалы – + +

8 Үлестес + – +

9 Түсіндірмелі – – +

Кестеден ең жұмсалымды тұлға көсемше екендігін байқаймыз. Кей ғалымдар
Сонымен, көсемшелер бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болған кезде басқа бір
Қазақтың ауыз әдебиеті мен ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы ақындар жырларында өткен
Жау қамалап жеткен соң,

Атынан қару кеткен соң,

Базарбайдың Төлеген

Тәңірге қылды наланы («Қыз Жібек»).

Доңғалақ арба жүре алмас,

Қос арысы сынған соң.

Жігіт жақсы бола алмас,

Алғаны жаман болған соң («Бұқар жырау»).

Қазіргі әдеби тілімізде өткен шақтық есімшенің жай сөйлемдерді құрмаластыру
Өткен шақтық есімше бағыныңқы компонент баяндауышы функциясында төмендегідей формаларда
Есімшелер және көсемшелер арқылы жасалған бағыныңқы сөйлемдер шартты рай
Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлем жөнінде арнайы еңбек жазғандардың
Сонымен есімше, көсемше және шартты рай тұлғаларының бағыныңқы сөйлем
1. Шартты рай жіктік жалғауын жалғап тиянақты тұлғада тұрса
2. Көсемше тұлғалары жіктік жалғауларын жалғап тиянақтаса, онда құрмалас
3. Есімше тұлғаларының өзі табиғатынан тиянақты. Олар көсемшелер сияқты
Түркітануда, оның ішінде қазақ тіл білімінде осының айналасында-ақ қайшы
Түркітанушылардың көбі өз еңбектерінде салалас сөйлемдерден гөрі сабақтас сөйлемдерді
Қ.Есенов қазақ тіл білімінде есімшелі конструкциялы сөйлемдердің сабақтас құрмаластағы
Барыс септігіндегі есімшелер, ілік, табыс септігіндегі есімшелер сияқты өздері
Қ.Есенов Құнанбай күлгенге үй ішіндегі қалың әйелдердің бәрі
Т.Қордабаев есімшелер арқылы сабақтасқан сөйлемдердің 12 түрін көрсетсе, Қ.Есенов
Б.Қапалбеков есімше арқылы мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасаудың 5 тәсілін
Есімше тәсілдердің ішінде тілімізде жатыс септікті жолы жиі қолданылады
Грамматикалық мағыналары жағынан бір-біріне ұқсас келе бермейтін бұл жұрнақтардың
Т.Қордабаев есімшенің қатысы бар барлық тәсілдерді сол жұрнақтардың сабақтас
7-кесте. Есімшенің сабақтас сөйлем жасауы

Есімшенің сабақтас сөйлем жасауы

Т.Қордабаев Қ.Есенов

1 2

1. Өткен шақ есімше жатыс жалғаулы тұлғада тұрады: Біздің
2. Өткен шақ есімше көмектес септікте тұрып бағыныңқы сөйлемнің
-ған формантты есімшемен келген синтаксистік компоненттердің өзіндік дербес бастауышы
3. Өткен шақ есімше -ша, -ше тұлғасын жалғап бағыныңқының
4. Атау кейде шығыс жалғаулы өткен шақтық есімше соң
соң Ерназар ел жинап той қылды (Ер Төстік). Автор
7. Барыс жалғаулы өткен шақ есімше дейін, шейін шылауларына
8. Шығыс жалғаулы өткен шақ есімше бері шылауымен тіркесіп
9. Барыс жалғауы өткен шақ есімше шақта, кезде, уақытта,
10. Өткен шақ есімше –дай, -дей

жұрнақты тұлғада айтылып, бағыныңқының баяндауышы болады: Осылай сонау жайлаудан
сөйлемді жасауға қатынасып, амалдық мәнде жұмсалады - деп бұл
11. Өткен шақ есімшенің шығыс жалғаулы түрі гөрі шылауына
12. Өткен шақ есімше –дақ, -тан,- дек –тен қосымшасы
Қаламыз курорт болғандықтан, онда өнеркәсіп орындары жоққа тән (А.Бекбосынов).

Есімше, көсемше және шартты рай тұлғалары арқылы сабақтасқан бағыныңқылар
2.1 Есімшелердің мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасауға қатысуы

Мезгіл бағыныңқылы сөйлемдер синтетикалық және аналитика-синтетикалық тәсілдер арқылы жасалады.
Есімше тұлғаларының ішінен мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасауға -ған түрі
Есімшелер мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасау үшін жатыс жалғауында, -ша,
Қазақ тілінде мезгіл сөзімен байланысты айтылатын құрмаластың үш түрі
Алдыңғы екі сөйлемді (мезгілдес салалас, мезгілдес сабақтас) жасалу тәсілдерін
Көсемшелер арқылы байланысып, сабақтас болып тұрған құрмаласты салаласқа айналдыра
Ал үшінші мезгіл бағыныңқылы сөйлемді салаласты жасайтын тәсілдермен өзгертуге
Бұл бағыныңқы сөйлемдердің төмендегі мезгілдес салаластан айырмасы – бағыныңқы
Мезгіл бағыныңқылы сөйлемнің құрамында мезгіл мәндес сөздер қолданылады, мәселен,
Қазіргі қазақ тілінде мезгіл бағыныңқылы сөйлемді жасайтын, қажетінше бірінің
1. Есімшенің -ған түрі жатыс септік тұлғасында тұрып мезгіл
2. Есімшенің -ар, -ер формантты түрі де жатыс формасында
Қазақ тілінде мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасауға -ған, -ар тұлғалары
3. Атау тұлғасында тұрған есімшелер кезде, шақта, соң, сайын
Т.Қордабаев атау тұлғасы -ған есімшесіне мезгіл мәнді сөз тіркесіп
Мезгілдес салалас, мезгілдес (Қ.Есеновше – үлестес) сабақтас және мезгіл
Егер құрмаластың сыңарлары арасында болатын мағыналық қатынастарды зерттеу нысаны
Сонымен мезгілдес салалас сөйлемдегі күй-жай бір мезгілде немесе белгілі
Бір мезгілдес сөйлемдер: Күн сайын таңертеңгі шай үстінде газет
Әр мезгілдес сөйлемдер: Күн батыс беттегі қара дөңге кеткен
Ахмет Байтұрсынұлы құрмалас сөйлемдердің арасында болатын әр мезгілдес қатынастарды
Мезгілдес бағыныңқылы сөйлемдерді біз қарастырып отырған есімше тұлғалары да
Қазіргі қазақ тілінде кейбір мамандар көсемше деп жүрген есімшенің
Қазіргі қазақ тілінде көсемше сөзінің -ше бөлігі тұлғас үш
Көсемшелердің есімшелердің негізінде пайда болғандығын түркітанудағы көп ғалымдар мойындайтындарын
Сөзжасам саласын зерттеуші мамандар бұл жұрнақтың осы деңгейдегі 4
1-тип: зат есім -ша (-ше): құсша, адамша, батырша;

2-тип: сын есім -ша (-ше): ескіше, жаңаша, басқаша

3-тип: есімдік -ша (-ше): менше, бізше, сенше;

4-тип: тәуелдік формалы зат есім -ша (-ше): көзіңше, көзінше,
Бұл жерде -ша (-ше) жұрнағы арқылы жасалған 4 сөзжасамдық
2-сөзжасамдық тип – қимыл-әрекеттің тәсілін білдіреді. Мысалы, ескіше ойлайсың,
3-сөзжасамдық тип – пікірдің, іс-әрекеттің кімге қатысты екенін білдіреді.
4-сөзжасамдық тип – қимыл-әрекеттің сөйлеушіге тікелей қатысын білдіреді. Мысалы,
Сонымен мезгіл бағыныңқылы сөйлем жасаудың барған кезде → барғанда
Құрмалас сөйлемдердің сыңарлары арасында себептік қатынас болатындығы белгілі. Оның
Себеп бағыныңқылы сөйлем басыңқыдағы оқиғаның (салдарлық) себебін білдіріп, дағдылы
Стильдік мақсаттарға орай сөйлемнің мынадай синонимдік нұсқалары болуы мүмкін:
Байқап отырғанымыздай мұнда бір мағынаны берудегі етістіктің екі жұрнағының
4. Кейін, бері, былай демеулері шығыс септікті есімшені
Сабақтас сөйлемдердің арасындағы мезгілдестік қатынастың әртүрлі болып келуіне, оны
Мезгілдік қатынастарды жеке алып қарастырудың нәтижесінде оның табиғатына терең
2.2 Есімшелердің себеп бағыныңқылы сөйлем жасауы

Қазіргі қазақ тілінде бағыныңқы сөйлемдердің Т.Қордабаев еңбектері бойынша жеті
Мұндағы алдыңғы сөйлем себеп бағыныңқы. Ал оның себеп бағыныңқы
Себеп бағыныңқылы сөйлемдер себеп пен салдардың көрінісі болса, сол
Синтаксисте дәлелденген теория бойынша гипотаксис (сабақтаса байланысу) паратаксистен (салаласа
Себеп бағыныңқылы сөйлемдердің дамып қалыптасуын мезгіл бағыныңқлардағы ішкі мағыналық
Ғалымдар көсемше тұлғаларының бағыныңқы сөйлем жасау қызметін қарастыра отырып
Екі сыңардан құралған себеп пен салдардың қатынасы тілімізде әртүрлі
Қаншама бірдей формамен жасалса да мезгіл, амал т.б. бағыныңқылар
Компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан алғанда, себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлем
Құрмалас сөйлемдердің сыңарлары арасында себептілік қатынас, жоғарыда көрсетілгендей, әртүрлі
Құрмалас сөйлемдерде себептік компонент құрылымдық жағынан синтетикалық тәсілмен -ғандықтан;
Әлемдегі болып жататын себеп пен салдардың қатынасы адамдардың пайымдауы
Себеп бағыныңқылы сабақтастар мынадай тәсілдер арқылы байланысады:

1. Бағыныңқы компонент -дықтан, -діктен қосымшалы есімшеге аяқталады. Бұл
Себеп бағыныңқылы сөйлемдер есімшенің шығыс септік тұлғасында жұмсалуы. Қ.Есеновтің
2. Бағыныңқы компонент соң шылаулы өткен шақтық есімшеге аяқталады:
Себеп бағыныңқылы сабақтастар синтетикалық және аналитика-синтетикалық тәсілмен жасалады. Аналитика-синтетикалық
3. Бағыныңқы компонент -ып, -іп, -п, -а, -е, -й
Себеп бағыныңқылы сөйлемдер әрекет иесіне қатысты бірнеше түрлерге бөлінеді.
Қазақ тіліндегі себеп бағыныңқылы сөйлемдер синтетикалық тәсілмен де, аналитика-синтетикалық
Себеп бағыныңқылы сабақтастарды жасаудың негізгі төл тәсілі – шығыс
Синтаксис маманы себеп бағыныңқылы сөйлем жасаудың үш тәсілін көрсетеді:
2.3 Есімшелер арқылы жасалған салыстырмалы сабақтастар

Күрделі салыстырудың ішкі құрылысы ой барысында әрдайым екі жақты
Компоненттерінде баяндалатын іс-әрекет, жай-күй бір-біріне салғастыру, теңдестіру түрінде айтылатын
А.Байтұрсынұлынан кейін салыстырмалы бағыныңқы сөйлемдер жайын сөз еткен Қ.Жұбанов
Қазіргі қазақ тілінде салыстырмалы құрмаластар -ғандай тұлғасымен бірге шартты
1939 жылы С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың бірігіп оқулығында [39] салыстырмалы
Салыстырудың негізі объектілердің қатысына байланысты болады. Біздіңше, ол объектілерге
С.Аманжолов Н.Сауранбаевпен бірігіп жазған оқулығындағы пікірінен (салыстырмалы сабақтасқа қатысты)
Қырқыншы жылдары салыстырмалы құрмалас сөйлем мәселесін сөз еткен ғалымдардың
Қ.Аманжолов Э.Хасеновпен бірігіп мектеп оқушыларына арнап жазған оқулықтарында салыстырмалы
М.П.Мелиоранский, Е.И.Архангельскийлерден бергі ұлттық ғылымның негізін салушы А.Байтұрсынұлы Қ.Жұбанов
Қазіргі қазақ тіліндегі салыстырмалы сабақтасты арнайы қарастырған ғалымдардың қатарында
Ф.Ахметжанова салыстырмалы сабақтасты тиянақсыз компоненті басыңқы компонент пысықтап толықтырушы
«Салыстыруға түсетін заттар (бастауыш сөздер) болуы керек емес, тек
Алдымда асқар тау боп сен тұрасың (М.Ш.). Қосылды тағдырым,
Т.Қордабаевтың көрсетуінше, салыстырмалы сөйлемдер төмендегідей тәсілдер арқылы жасалады: шартты
Ал С.М.Ибрагимовтың «Кісі қалай жүрсе, көлеңке солай жүреді» деген
1. Шартты рай формалы етістікке аяқталған бағыныңқы компонент құрамында
2. Салыстырмалы бағыныңқылы сабақтас сөйлем, сондай-ақ бағыныңқы компоненттің баяндауышы
Осы мағыналық қатынасты арнайы зерттеген З.Жұмәділова Салыстырмалы сабақтастардың жасалу
Корреляттық жұптасуымен қатынасқа түсетін салыстырмалы сабақтас;

Коррелятсыз есім баяндауышпен «болса» көмекші сөзінің қолданылуы;

Етістік баяндауыштардың шартты рай тұлғасы арқылы беріледі;

Тиянақсыз баяндауыш есімше негізді көсемшенің -ғандай форманты арқылы жасалады;

Бағыныңқы компоненттегі сөз бен басыңқы компоненттегі сөз салыстырыла айтылады;
6. Тиянақсыз баяндауыш көсемшенің -п тұлғасы арқылы беріледі;

7. Тиянақсыз баяндауыш етістік немесе есім сөздермен келіп, оған
Көрсетілген тәсілдердің өнімділігі тілімізде әртүрлі болып келеді. Оның себебін
2.4 Есімшелер арқылы жасалған қарсылықты бағыныңқылы сөйлемдер

Сыңарларының мағыналық қатынастары жағынан алғанда қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем
Сабақтаса және салаласа құрмаласқан сөйлемдер әр уақытта бір мағынаны
Тілде 100 пайыз бірін-бірі қайталайтын екі элемент болмайтындығы белгілі.
Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем төмендегідей тәсілдер арқылы жасалады:

1. Бағыныңқылы сыңары көмектес тұлғалы және шығыс тұлғалы есімшеге
2. Бағыныңқы сыңары шартты рай етістігіне аяқталады. Бұндай құрылымдарда
Шартты рай жұрнақтары арқылы жасалған қарсылықты бағыныңқылардың табиғатын А.Байтұрсынұлының
Қарсылықты бағыныңқының зерттелу тарихына тоқталатын болсақ, А.Байтұрсынұлы сабақтастың бұл
А.Байтұрсынұлы күрделі құрылымдар туралы «Тіл құралында» ғана емес, «Әдебиет
Байқап отырғанымыздай, сыңарлары қарсы мағынада келетін құрмаластарға Ақаң екі
Қарсылықты сабақтастардың жасалу жолын кейін әр ғалым түрліше көрсетеді.
Т.Қордабаев шартты рай арқылы жасалған тәсілдің өзін екіге бөліп
Т.Қордабаев есімше тұлғалары арқылы жасалған қарсылықты бағыныңқыларды да
2(4). Бағыныңқы компонент көмектес жалғаулы есімшеге аяқталады. Мысалы, Қыс
Т.Қордабаев қарсылықты бағыныңқылы сөйлемді жасаудың бесінші тәсілі ретінде көсемше
Синтаксиске арналған еңбектерде -п формантты көсемшенің қарсылықты бағыныңқылы сабақтас
Осы уақытқа шейін -п формалы көсемшенің қарсылықты бағыныңқылы жасауының
Қарсылықты бағыныңқылы сөйлемдер мағыналық қарым-қатынасына қарай өз ішінде реалды
Қарсылықты бағыныңқылы сөйлемдер шартты, мезгіл, амал, себеп бағыныңқылар сияқты
Қарсылықты бағыныңқылардың жасалу тәсілін Қ.Есенов үшке (шартты рай, есімше,
Қарсылықты бағыныңқының төл тәсілі әрине есімше арқылы құрмаласқандағылары екендігі
Теле-радио хабарларында -п формалы көсемшемен келетін күн бұлттанып, жаңбыр
Бұл сөйлемдерді салаласпен ғана емес, бағыныңқының өзіндік төл тәсілдерімен
Көсемшенің -п тұлғасы арқылы жасалған қарсы бағыныңқылы сабақтастар тілімізде
Қарама-қарсылық – диалектиканың негізгі заңдарының бірі. Адам өзін қоршаған
Қарсылықты бағыныңқылы сабақтастар көбіне осы және өткен шақтарда айтылады.
Қарсылықты бағыныңқы сөйлемдердің сыңарларының арасындағы мағыналық қатынастар бір-біріне қарама-қарсы
Есімше негізді көсемшенің жұмсалымды-мағыналық түрінен -ғанша, -генше және -мастан:

Қорқып бұғып өлгенше,

Тайсалмай тауға шығып өл (Мақал)

Жаманмен ауыл болғанша

Жақсымен қауым бол (Мақал)

Мұхамеджан жайланып болмастан, Көкбай соқтыға сөйледі (М.Әуезов). Оралбай
Келтірілген соңғы мысал күмәнділеу. Десекте, алдыңғы мысалдардан -ғанша, -мастан
Қарсылықты бағыныңқыларды жасаудың тәсілдеріне біз мыналарды жатқызамыз: -са, да,
Есімше жұрнақтары арқылы сабақтастардың сыңарлары арасында себеп, мезгіл, қарсылықты,
Есімше жұрнақтарының сабақтас сөйлем жасаудағы жұмсалысында өзге екі тәсілге
Әрбір сабақтастың меншікті жасалу тәсілі болады. Ал оны жасаушы
Қорытынды

Біз диплом жұмысымызда есімшелер арқылы жасалған құрмалас сөйлемдердің табиғатын
Есімшелер – есімдер мен етістіктің қасиетін бірдей иеленген тілдік
Есімшелер көсемше тұлғаларының қалыптасуына негіз болған тіл жүйесіндегі көп
Есімшелердің табиғаты өте күрделі болғандықтан, оған тілші ғалымдар тарапынан
Қазақ тілінде есімшелер сөйлемнің барлық мүшесінің қызметін атқарады. Олардың
Есімшелердің тіл жүйесіндегі ондаған жұмсалымы бір-бірімен тармақтық және тізбектік
Есімшелерді етістіктерше және есімдерше жұмсалуы деп жіктеуге болады. Олардың
Есімшелердің есімдерше қызмет етуінің өзі бірнеше жұмсалымдық-парадигмалық сатыдан тұрады.
Қазақ тілінің тарихында көсемшелердің бүгінгі тіліміздегі бірнеше қызметінің қайсысы
Есімше жұрнақтары арқылы сабақтастардың мезгіл, себеп, салыстырмалы, қарсылықты түрлері
Есімшелердің тілдік бірлік ретіндегі қалыптасуына қатысты жалпы тіл білімі
Есімшелердің морфология деңгейіндегі қызметі мен синтаксис деңгейіндегі қызметінің байланысы
Синтаксис тілдік бірліктердің семантикалық потенциялын толық ашатын орта болып
Есімше жұрнақтары арқылы сабақтастардың мезгіл, себеп, салыстырмалы, қарсылықты түрлері
Бағыныңқы сөйлемдер өзінің атына сай баяндауыштарының тұлғалық және мағыналық
Сабақтас сөйлем жасаудың үшінші тәсілі шартты рай жұрнақтарын жіктелу
Синтаксистің тарихында есімше, көсемше жұрнақтары арқылы жасалған бағыныңқылардың сөйлемдік
Есімшелердің ішінде ең белсенді қолданылатыны -ған тұлғасы. Олар құрмалас
Күрделі құрылымдарды құраушы жай сөйлемдер мен күрделі құрылымдардың сыңарлары
Пайдаланылған әдебиеттер

Байтұрсынұлы А. Тіл тағлымы. –Алматы, 1992. –444 б.

Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы, 1999. –581
Қазақ грамматикасы. –Астана, 2002. –783 б.

Словарь по языкознанию. –Алматы, 1998. –540 б.

Қазақ тілі (энциклопедия). –Алматы, 1998. –508 б.

Салқынбай А. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –Алматы, 1998. –301 б.

Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. –Алматы, 2005.
Қапалбеков Б. Көсемшелердің жұмсалу өрісі. –Алматы, 2006. –161 б.

Ақкөзов Ә. Сапалық сын есімдердің семантикасы. –Алматы, 2005. –166
Фердинанд де Соссюр. Труды по языкознанию. –Москва, 1977. 695
Қапалбеков Б. Көсемше бағыныңқылардың дамып қалыптасуы мен мағыналық түрлері.
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1991. –381 б.

Хасенова А. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты. –Алматы, 1971. –307 б.

Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казах-киргизского языка.Часть І, изд. 1894
Ерғалиев Т. Қазақ тіліндегі есімше категориясы. –Алматы, 1958. –80
Хасенова А. Қазақ тіліндегі туынды түбір етістіктер. –Алматы, 1959.
Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1966. –183 б.

Оразов М. Етістік. –Алматы, 2001. –385 б.

Тумашева Д.Г. Язык сибирских татар. –Казань, 1968. –181 с.

Баскаков Н.А. Очерк грамматики ногайского языка – ногайско-русский словарь.
Қашғари М. Девону луғот-ит турк. –Тошкент, 1970, 1971, 1973.

Ағманов Е. Қазақ тілінің тарихы синтаксисі. –Алматы, 1986. –112
Насилов В.М. Древнерусский язык. –Москва, 1963. –341 с.

Ахметов М.А. Глагол в языке орхоно-енисейских памятников. –Саратов, 1978.
Баязитова Т.С. Говоры татар-кряшен в сравнительном освещений. –Москва,
Махмудова Л.Д. Опыт исследования тюркских диалектов. –Москва, 1984. –180
Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. –Москва –Ленинград, 1948.
Миржанова С.Ф. Южный диалект башкирского языка. –Москва, 1979. –210
Мергенбаев Е., Модаминов А., Хужаниязов Ә. Вопросы синтаксиса словосочетаний
Совет довриди узбек тилиниг тароқшти. –Тошкент. –166 с.

Казем-Бек А. Общая грамматика турецко-татарского языка. 2-ое издание, –Казань,
Сыздықова Р.Ғ. XVIII-XIX ғ. Қазақ әдеби тілінің тарихы.
Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. –Алматы, 1981.
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. 1 том. –Санк-Петербург,
Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. –М-Л., 1960.
Грамматика карачаево-балкарского языка. –Нальчик, 1976. –210 с.

Северотян Э.Ф. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. –Москва,
Омар Б.Қ. Етістік негізді туынды сан есім семантикасы. (Канд.
Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. –Алматы, 1948.
Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі. –Алматы
Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка – М.–Л.,
Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. –Алматы: Білім, 1995.
Байтұрсынұлы А. Ақ жол. –Алматы, 1991. -385 б.

Ахметжанова Ф. Полипредикативные конструкции казахского языка, выражающие сравнения //
Жұмаділова З. Қазіргі қазақ тіліндегі салыстырмалы сабақтас құрмлас сөйлемдер.
Амиров Р. Особенности синтаксиса казахской разговорной речи. –Алматы, 1972.
Есенов Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі шартты және қарсылықты бағыныңқы
Қапалбеков Б. -п формантты көсемшенің құрмалас с