Интервал мен қимылдың қайта қайталануы жағдаятының түрлері
Интервал ұғымы бүтіндей бір осы жағдаяттың семантикалық құрылымына еніп кетеді: 1) үзілген және қайта қалпына келген жағдаятындағы іс-әрекеттер; 2) қайта қайталанылатын іс-әрекеттер; 3) мультипликативті іс-әрекет; 4) дистрибутивті іс-әрекет; 5) итеративті іс-әрекет. Аты аталған жағдаяттардың бірінші және екінші түріне мысал ретінде: 1) Таңертеңгі шайда кездескен Ырғызбайдың мол сақалды, көп сөзді мылжыңдары түстікке де қайта оралған (М.Әуезов). Мұнда қимылдың интервалы ішкі фактор есебінде көрініс береді, созылыңқылықтың белгілі бір бөлшегі іспетті қимылдың өзін сипаттамайды. Ал қимылдың сипатын білдіру мақсатында мұндағы интервал тек қана қайта қайталанылатын және тездік қимыл-әрекеттерге ғана тән жұмсалады. Осы тездік қимылды білдіретін жағдаятқа жоғарыда көрсетілген соңғы үш жағдаят кіреді. Қайта қайталанылатын қимылдың семантикалық түрлерін жіктеуде В.С.Храковский аз еңбек сіңірген жоқ [73, 25].
а) Қимылдың мультипликативті қайта қайталануы
Қазақ тілінің функционалды грамматикасында бұл жағдаят көпактілі амал-тәсілмен беріледі. В.С.Храковский мультипликативтілікті мысалмен көрсетіп: Ол түнімен жөтеліп шықты; Бұл шал терезені бірнеше рет тоқылдатты – екі мысалдың да өздеріне тиісті семантикалық ерекшеліктерін атап көрсетті: 1) белгілі бір оқиғаға қатысушылардың тепе-теңдігі; 2)сан-мөлшерлік мағынаның көрініс беруі. Ең маңызды көрініс ретінде екінші ерекшелік басты орын алады. Осы көрсетілген микрожағдаяттар уақыттың үздіксіз созылыңқы қалпында мультипликативті түрде орын алады [73, 33].
М.А. Шелякин: көпактілі етістіктер шексіз қайталанылатын жеке актілер мен кванттарды білдіреді дейді [68, 194]. Бұл дегеніміз қимылдың интервал ұғымының көпактілі ұғымына қарағанда еркін түрде қолданылуы деген сөз.
ә) Қимылдың дистрибутивті қайталануы
Қайталанылатын жағдаяттар саны жағынан анық еместігі және қайталанылатын жиынтыққа енетін әрбір жағдаятқа қатысушының біреу болуы дискретті қайталануға тән семантикалық ерекшелік болып табылады: Ақбалаға үйленердің алдында бір жыл бойы жылқышы жігіт келуін жиілетті. Әсіресе, ел қораға кіргесін ай сайын, апта сайын ат сабылтып келіп тұратынды шығарды (Ә. Нұрпейісов). Қимылды жүзеге асыратын бір ғана субъкт – жылқышы жігіт. А.В.Исаченко мынандай қорытындыға келеді: «дистрибутивті қайталануда интервал ұғымы актуалды қолданылады, онда басқа іс-әрекеттердің топтамасы беріледі, ал интервалдың қорытынды топтамасының берілмеуі әбден мүмкін» [74, 85].
Итеративтіліктің мультипликативті және дистрибутивті қайталаулардағы негізгі ерекшелігі политемпоралдылықта жатыр, жалпы өтетін қимыл-әрекет шексіз қайталанумен анықталады, бұл жағдаятта интервал ерекше бір ұғымда, қимылды арнайы түрде сипаттауда қолданылады. Жағдаяттың өн бойында, яғни басынан аяғына дейін интервал ұғымы бөліп-жарып алуға келмейтін семантикалық сыңары ретінде жұмсалады. Л.М. Рощина өз еңбегінде «белгілі бір шақтағы, кеңістіктегі жүйелі/жүйесіз іс-әрекеттердің аспектуалды мағына білдіруімен тілдің әртүрлі деңгейіндегі амал-тәсілдер арқылы шексіз әрі узуалды қайталауларды анықтауға болады» — дейді [75, 54-55]. Дәл осы итеративті қайталаудағы интервал ұғымы дәлме-дәлдікті қарастырады, яғни жинақы іс-әрекеттер (мультипликативті) мен шексіз іс-әрекеттердің (дистрибутивті – қайта қайталанатын іс-әрекеттер) арасындағы интервал ұғымын білдіреді.
Алдағы уақытта интервал ұғымын талдауда және оны көрсететін амал-тәсілдерді итеративті жағдаятта кездесетін мысалдардан анықтай аламыз. Ол үшін жеке-жеке қайталанылатын іс-әрекеттер арасындағы интервал ерекше және айқын емес деп екіге бөлу арқылы анықталатындығын және ерекше интервал екі түрлі тәсілмен берілетіндігін 1) жүйелі/жүйесіз және 2) жекелік/жалпылық баса айта кету керек. Осы екі тілдік белгіні қайта қайталанылатын іс-әрекеттерде (шақтық бейлокалдылықта) кеңінен талданады және жекелік/жалпылық пен жекелік/жалпылық интервалдарын бөліп жарып алуға келмейді. Алдағы уақытта қайта қайталаудың объективті/субъективті болып бөлінетін іс-әрекеттерін қарастырамыз.
Нақтылы өтіп жатқан оқиғадан жалпылана өтіп жатқан оқиғаға қарай бет алу диалогқа құрылған мәтіндерде үлкен орын алады. Айтушы адам мұндай жағдайда диалогтағы сөйлеушімен біріге келе, өзінің тарапынан келісушілік таныта отырып, мәтінді өзі қорытындылайды. Мына төмендегі мәтіннен сөйлеуші арқылы ілгеріде айтылған мүмкіндіктерді іштей байланыстыра отырып анықтайық.
− Рас, көргендеріңді, жақын маңыңды айтшы. Осы тұста да індет пен қаза бар ма?
− Бар, сол! Бар болғанда жиілеп барады.
− Кімдер, қане! Кім ауырды, кім өлді?
− Керейбайды білуші ме едің? Ең әуелі соның кәрі шешесі өлді. Одан келе Садық шал қаза болды.
Төл сөзде жалпыланған сөйленім екінші репликаға, яғни екінші адамға жауап қайтаруда мазмұн межесі қызметін атқарады. Ал инициалды реплика жалпылама мағынаны білдіре тұра іс-әрекеттің жүзеге асуын, ары қарай өрістей түсуін қадағалайды:
Базаралы ащы ойын таратты:
− Белгілі ғой… Жаңылдың жаңағы сөзі аурудың себебін де, тосып тапқан кезегін де ашып отыр. Қай қамауға түспеген Дәркембай еді. Бірақ адам темір емес қой. Көңіл қайратты болғанмен, көне шекпен етке лыпа бола ма? Өр кеудесін имеймін дегенмен, қара дауыл қоя ма? Айдалада, омбы қарда, қиян елсізде бір қора қасқыр қамаса, адам құр қол болған шағында, жаяу қалған халінде: жақсы болды не, мінезі болды не, қымбат керек болды не, оның – бәрінің көмегі бола ма? Сондай кәрілік, жоқшылық, әлсіздік лыпасыз жүдеулік, аштық деген сияқты қамаған қасқыр көп қой. Бәрінің жиылып кеп тұсап жыққанын көрмейсің бе? – деді (М.Әуезов).
Осы мысалдардан байқайтынымыз, шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категориясы міндетті түрде етістік формаларымен, лексикалық ұғымдағы субъектімен және онық грамматикалық сипатымен анықталатындығы. Узуалдылықтың лексикалық мәнде қолданылуы:
− Есімде, Мағышым! Оқымаған қазақта көңілі даңғыл, тілі жүйрік бір жан болар деген ем. Оны қалай еске алдың?
− Сол айтып еді ғой сізге… Өлеңін әкеп берген ем! «Нелер жылаған, зарлағанды өзі уатқан аға, әке емес пе еді?… Оның қайғысына сол жұрты қоса қамығады… Қасынан табылады. Ерінен айырылса да, елінен айырылу жоқ!… — дейді Мағыш (М.Әуезов)».
Осы узуалдылық сонымен қоса арнайы кілт көзі болып танылатын үстеулерді пайдалана отырып; өзінің потенциалдық мүмкіндігін нығайта түседі:
− Жаңа ғана жайын біліп шықтым. Анау сүйген балаң Әбіштің, санадан сарғайған жары, қайғылы Мағыш, қазір үзілгелі жатыр! Сені «Соңғы демім үзілерде бір көріп, ырза қош айтсам» деп арман етті. Кешегі Әбіштің аруағын ұмытпасаң ба? Бұ да балаң еді. Қош айтпай кетесің бе? – дегенде, Абай шұғыл өзгеріп, алдыңғы байлауынан амалсыз айнып қалды.
– Сорлы бар ма еді? Менен де сорлы бар ма еді?- деді. (М.Әуезов). Бұл диалогтың негізгі кілті жинақы-узуалдылықта жатыр. Оны білдіретін лексикалық амал-тәсілдер − жаңа ғана, кешегі, қазір сияқты үстеулер. Жинақылық жағдаяты етістік арқылы ғана жасалмайды, нақты қайталауды білдіретін етістік формасы арқылы таңбаланса, узуалдылық осы сөз табын қолдана отырып, онымен қоса керекті бір лексемаларды (азамат, қадір-қасиет, малшы-итаршы, адамшылық қып-қызыл зорлық, күнәкар, азаматтың қара тырнағын сындырғанша) пайдалана отырып, сөйлеуші адамның немесе іс-әрекетті жасаушы адамның мінез-құлқына сай анықтайды.
– Азамат екенсің Иса! Қадір-қасиетіңді жаңа таныдым ғой.
− Малшы болса да итаршы бомаған кедей жақсы! Адамшылық еттің ғой! -деді. Иса әлі ашулы болатын. Қысқа ғана жауап қатты:
− Сол жауыз айтақтайды деп ит болушы ма ем! Қылып тұрғаны қып-қызыл зорлық және мені күнәкар етпек. Әбдідегі азаматтың қара тырнағын сындырғанша, өзім өлсемші!- деп жүре берді (М.Әуезов). Бұл мәтіндегі оқиға-құбылыстардың нақты өту барысымен қоса жалпылық мағына басым тұр. Себебі узуалды шақтық локалдылығы нақты іс-әрекет + нақты субъект және жалпыланған іс-әрекет + топталған немесе жалпыланған субъекті бірге қосақтала қатар жүріп отырады. Бұл белгі – осы узуалдылыққа тән құбылыс.
Сапалық сипатқа (качественный) қарай түрленуде етістік формалары пайдаланылады [76, 39]. Арнайыланған сапалылықты білдіретін тілік құрылымның мән-мағынасын аша түсейік:
− Кетпейсің еліңнен, бауыр жұртыңнан! Айналайын Абай аға! Кетер болсаң, мені буындырып, атыңның тұяғына бастырып, өлтіріп кет! – деп айғайлап жіберді. Енді Ысқақ та келіп, жаяу күйде Абайдың атының сулығынан алып тұрған еді. «Сабыр қыл, Абай!» — деп ол шын қысылып, күйзелген кісінің үнімен сөйледі (М.Әуезов).
Бұл мәтін нақты өтіп жатқан оқиға барысын қайғылы бір мұңлы өмір көрінісін көз алдымызға елестетеді. Бірінші сөйлеуші адам еліңнен, бауыр жұртыңнан; мені буындырып, атыңның тұяғына бастырып, өлтіріп кет сияқты тіркестерді пайдалана отырып, әрі келер шақтық, әрі осы шақтық қызмет көрсетіп тұр. Етістік формаларын пайдалана отырып, тұрмыстық-сапалылық сипаттағы қызметті атқарып тұр. Сөйлеуші айтайын деген ойын нақты эпизодтардан бастайды, содан тыңдаушы жалпылыққа қарай бұрып әкетеді. Қазақ тілінде нақтылықтан ұдайылыққа, жалпылыққа қарай ауысатын сөйлемдерді байқауға болады:
− Абай мырза, өзіңіз дәм татпадығыз ғой. Тым құрыса мына наннан алсаңдаршы! Нан иман демеп пе еді? – деп әзілдей сөйлеп еді. Абай күліп жіберді:
− Апыр-ай, «нан иман» дедің, Бегеш ә? «Естімеген елде көп, есек мінген сартта көп!» деген осы екен-ау. Нан иман болғанда, нан көп жерде иман да көп қой! Онда тегі мұсылман баласының іздеп жүрген иманының көбі, сорлы Ресейдің наны көп мұжығында екен ғой!-деп қарқылдап күлісіп қалды (М.Әуезов). Салыстырмалы түрде мына бір мысалды қарастырайық.
Абай Әбішке:
(А)1– Жаңағы иман якини, иман тақлиды сияқты қазақ тілін сындыратын сөздер кейде менің жазатын сөзім мен жырыма да кіреді.
(Ә)1– Сіздің тыңдаушы, оқушыңыз көпшілігі түсінбейді ғой.
(А)2– Олар керегінше түсінер, бірақ мен бүгін өзім жағаласып отырған мынау топқа айтар сөзімді бұлардың өзінің тілімен айтпасыма болмайды.
(Ә)2 – Қазақ тірлігінде бұлардың қандай орын, салмағы бар.
(А)3– Жоқ, Әбіш, сен бұл тұста ұшқары айтасың. Олар аз болғанымен әсері мол, кесірі көп жұрт. (М.Әуезов). (Ә)1 пунктіндегі сөйлем нақтылыққа құрылған әрі бір ғана қимылдың жүзеге асып тұрғанын көреміз. Сөйлеуші адам өзінің бағытын (ойын) дәлелдей түседі және тыңдаушысын жалпылыққа яғни (А)2 пунктінде айтылған ойға қарай алып келеді.
− Қартқожа бар ма? Шық бері!
− Уа, мен мұнда!
− Дереу киін! Міне, жылқы келіп қалды! Қолыңа түскен атты мін де жүр! Сойыл тауып ал!
− Немене, жаным? Қайда барамыз?
− Соң білерсің!
Бұл диалогта узуалдылықтан гөрі нақтылық басым түседі. Нақтылықта эксплицинттіліктің көрініп тұруы мүмкін, әрі тыңдаушы мен сөйлеушінің арасында келіспеушілік, дөрекілік орын алып тұруы да мүмкін. Бұл жағдайдағы келіспеушіліктен гөрі түсінбеушілікті аңғаруға болады.
Жүніс бастаған топ қатарынан қатты қорланып, күйініп күйзелген сөздер естілді. «Не деген иттер, жыртқыштар еді!»
− Өңшең қанқұйлы кімді аяйды!
− Өзгеге қастық етсе де, Абайға қайтып беті шыдады екен, бетсіздердің!
− Жер өртегені, ел шапқаны, керуен талағаны аз боп па еді, өңшең ұры! Ендігі қалғаны Абай ма еді жалғыз? Жалғыз бір, жалқы ғана жақсы жан! – дескен үндерге қоса тағы бір бурыл сақалды жемшік өзінің оқшау ойын айтты.
− Ұлық не қарады? Абай орыстың өнерін жақтайды, оны ұлық неге жақтамайды, неге сақтамайды?!
Осы диалогқа құрылған мәтінде сөйлеуші мен тыңдаушы ғана емес, бірнеше субъектінің ұлықты жамандауда, Абайды жақтауда ызалылықпен, долылықпен ұлылыққа қарата, әрі бір-бірінің ойын білдіру мақсатында айтылған бұл сөйленімдер әрі жалпы осы шақты, өткен шақты, келер шақты бірдей қамтып отыр және ұдайылық жағдаятын анық түрде көрсетіп тұр. Бірнеше адамның сан түрлі қимыл-әрекеті қимылдың қайталануын бірнеше объектіге тәуелді түрде айқындап отыр.
Қимылдың шартты қайталануы нақты, анық облигаторлі түрде беріледі. Яғни құрамындағы бағыныңқылы құрмалас сөйлемдерде қимылдың қайталануы шартты түрде өтеді [77, 274]. Сөйлемдердің әрқайсысы жүйелі/жүйесіз, жиі қайталанылатын/ жиі емес болып бөлінеді де араларындағы байланыс пен өзара шарттастық іс-әрекеттері басты орын алады. Көріп отырғанымыздай, бұл қайталанудың берілу жолдары бағыныңқылы құрмалас сөйлемдерде өтеді, басты (негізгі) белгісі шақ формасы мен шарттылықты білдіретін егер, онда, сияқты көмекші сөздер. Шартты қайталау өзінің ішінде ішкі және сыртқы шарттылық болып бөлінеді, құрмалас сөйлемнің ішіндегі негізгі сөйлем шарттылық таныта отырып, іс-әрекетті жасайтын субъектіні немесе басқа бір субъектіні анықтай алады. Мысалы: (а) Дәрмен көп тұмарлар тігіп жіберіпті. Сол тұмардың бәрі жетер ме екен Мәкенге, егер аман-есен жетер болса, не сыр барын елер ме екен асық жар! Ол тұмарларда қапалы көңіл құмарлары тізіліп жазылғанын сезер ме екен! (М.Әуезов); (ә) Енді әзіл әңгімге кірісе бергенде, ауыз үйдің есігі шалқасынан ашылды (М.Әуезов). (а) сөйленімде бірінші жай сөйлемдегі де екінші жай сөйлемдегі де іс-әрекет бір субъектіге бағытталған. (ә) сөйленімде бірінші бағыныңқы сыңарындағы іс-әрекетті атқарушы субъекті біреу, ал екінші басыңқы сыңарындағы іс-әрекетті жүзеге асыратын субъекті жоқ оның орнына объекті қызмет атқарып тұр.
в) Қимылдың ішкі жүйесін білдіретін жағдаят.
Бұл жағдаятты анықтайтын негізгі тілдік белгілер мыналар: негізгі және шарттасқан іс-әрекеттерді жүзеге асыратын субъектілердің ұқсастығы, сонымен қоса негізгі қимыл шарттастықты білдірушінің ізімен жүзеге асады. Ал осы бір-бірімен байланысты шарттас іс-әрекеттерді, кванторлы сөздерді мына сөйлемдерден байқаймыз: Енді бір азғантай аял болса, бұлар да тегіс атқа мініп алатын сияқты (М.Әуезов). Яғни, әуелі жақсы қазақ болып алмай, жақсы орыс та бола алмайсың, яки әуелі жақсы азамат болып, өз ортаңа, халқыңа адамшылық танытпасаң өзге елдің адамы болып та жарытпайсың деген сөз (М.Әуезов). Қимылдың сыртқы жүйесін жасайтын субъектінің ұқсастығы ішкі жүйені білдіретін жағдаятқа қарағанда өзгеше, мұнда қимылдың өзі себеп болады немесе оны жүзеге асыратын субъекті сырттан байқалып тұрады: Құрсаған бұлт ашылмай, Аспанның жүзі көгермес.Үрпейген жүрек басылмай, Талапты көңіл елермес (А.Құнанбаев). (көсемшелі шартты бағыныңқы сөйлем). Ішкі шақтық жүйені білдіретін жағдаятпен салыстырсақ, бұл жағдаяттағы іс-әрекеттердің шарттастығы басқа сипатта екендігін көреміз. Шарттылық дәрежесі төменірек, анық көрсетілмейді. Панасыздықты кемпір шеше, қартайған әкелерінің зарымен өлшесек, мүмкін сондағы патшалықпен, мәңгілік жауыздықпен жағаласқандардың бәрінің де істеріне күдік айтуға болар еді (М.Әуезов). Бұл жердегі өлшесек дегендегі -се шарттылықты білдіріп тұрған жұрнақ екі іс-әрекет арасында шарттылық мағынадан гөрі неғайбыл, мүмкіндік мағына басымырақ екенін аңғаруға болады, ол әрине мүмкін модалдігі арқылы анықталып тұр. Ал екі іс-әрекет арасындағы интервал көп кезеңді емес аз мөлшердегі уақытты алып тұр. Бұл жердегі перифериялық ұғымды жоғары дәрежедегі интенсивті шарттылық іс-әрекеттен танимыз [78, 196]. Бір мезгілдік ішкі/сыртқы жағдаяттар ілгеріде сөз болған жағдаяттардан айырмашылығы мезгілді белгілі бір мезетті білдіретін лексемалардың қатысуында. Ал бұл лексемалар бір мезгілдес ұғымды білдіреді. Келтірілген мәтіннің құрамындағы іс-әрекеттің екеуі де аяқталмаған күйінде қалады, әрі белгілі бір мезгілді білдіріп тұрады. Бірін-бірі сүйгендігі сондай, егер аз уақыт көрмесе, ынтық болып өле жаздаушы еді. Мұнда белгілі бір мезгілді білдіріп тұрған тілдік көрсеткіш – аз уақыт тіркесі. Енді керек болды… Ерғали ел тізгінен айырылмаймын десе, осылармен ыңғайласып отырып істеуі керек. Бұл сөйлемдегі қимылдың қайталануы шарттылық мағынамен беріліп тұр. Құрамындағы сөйлемдердің әрқайсысында бір мезгілдес ішкі/сыртқы жағдаят үстем алып тұр.
Қимылдың қайта қайталануының мазмұндық типтерін анықтауда оның нақты немесе жалпы шақтылыққа қатысы, сонымен бірге басқа да аспектуалды сипаттамасымен тікелей немесе жанама байланысты болып келетін белгілері негізге алынады. Қайталану – аспектуалділік ұғымының аясына енетін қимылдың уақыт бойындағы өту сипатының ерекше түрі және шақтық бейлокалдылық ұғымын білдіретін мағыналық топ [79, 79]. Сонымен, қазақ тілінде кез келген сөйленіммен білдірілетін қимылдың қайталануы әр түрлі белгілердің өзара әрекеттестігін көрсететін көпқырлы сипаттамаға ие болып келеді.
