М.Балақаев және сөз тіркесі диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
КІРІСПЕ 3
1 М.Балақаев сөз тіркесін зерттеуші 11
1.1 М.Балақаевтың өмірі мен творчествосы 11
1.2 М.Балақаевтың сөз тіркесіне қатысты еңбектері 15
1.3. 1949 жылғы мектеп грамматикасы 17
2. М.Балақаев сөз тіркестері, ондағы көтерген мәселелер 27
2.1 Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің теориялық мәселесі 27
2.2. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің негізгі мәселелері 44
2.3 М.Балақаев – изафеттік құрылысты зерттеуші 56
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 65
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Тілтану
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 М.Балақаев сөз тіркесін зерттеуші 11
1.1 М.Балақаевтың өмірі мен творчествосы 11
1.2 М.Балақаевтың сөз тіркесіне қатысты еңбектері 15
1.3. 1949 жылғы мектеп грамматикасы 17
2. М.Балақаев сөз тіркестері, ондағы көтерген мәселелер 27
2.1 Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің теориялық мәселесі 27
2.2. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің негізгі мәселелері 44
2.3 М.Балақаев – изафеттік құрылысты зерттеуші 56
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 65
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: М.Балақаев және сөз тіркесі
Жұмыстың көлемі: 65 бет
Жұмыстың негізгі мақсаты: М.Балақаевтың сөз тіркесіне қатысты еңбектерін талдай
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі негізгі тарау, қорытынды,
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде сөз тіркесі, оның қалыптасуы мен
І тарауында М.Балақанвтың өмірі мен творчествосына шолу жасай отырып,
ІІ тарауда М.Балақаевтың сөз тіркестері жайлы кітаптары мен зерттеу
Қорытындыда 1,2 тарауда айтылған негізгі мәселелер сараланып, сөз
КІРІСПЕ
Тіл білімінде синтаксистің зерттеу объектісін нақтылауда әлі де түрлі
Қазақ тіл білімінде осы тәріздес қағидалар соңғы зерттеулерден бой
Қазақ тіл білімінде көп жылдар бойы сөз тіркесі сөйлемнен
Ал тюркологияда сөз тіркесі синтаксисін зерттеу орыс тіл біліміндегі
А.П.Поцелуевскийдің де сөз тіркесін зертетуінде орыс тілінің әсері байқалады.
Қазақ тіл білімінде сөз тіркесі проблемасы елуінші жылдан бастап,
Алғаш қазақ тіл білімінде сөз тіркесі синтаксисін ғылыми тұрғыда
Қазақ тіл біліміндегі сөз тіркесі синтаксисі де бірден қалыптасқан
Ал осы ілімде жалғастырушы, сөз тіркесіне зерттеу жұмысын арнаған
Зерттеуші ғалым, профессор М.Балақаев – қазақ тілі, тіпті, түркологияда
Осы сияқты сөз тіркесі ол кезде сөйлемдегі сөздердің байланысы
Қазақ тілінде сөз тіркестері арнайы түрде тек 1930 жылдардан
Сөз тіркесі туралы мағлұмат мектеп грамматикасында 1939 жылдары беріле
Қазақ тілі синтаксисі туралы арнайы зерттеу жүргізген ғалым С.Аманжоловтың
1939 жылы Н.Сауранбаев С.Аманжоловпен бірігіп жазған грамматикасында және «Қазақ
Отандық тіл ғылымында сөз тіркесі синтаксисі мәселесі жөнінде М.К.Дмитриев,
Профессор М.Балақаев «Основные типы словосочетаний в казахском языкең деген
М.Балақаев сөз тіркестерін жалпы есімді, етістікті деп екіге бөліп,
Автор бұл еңбегінде сөз тіркестерінің байланысу формалары мен амалдарын,
А.М.Пешковский: «Тіліміздегі кез келген екі сөз қатар тұруы арқылы
Сөз тіркестерінің негізгі белгілерінің бірі – байланысу формалары десек,
Жалпы түркі тілдеріндегі еңбектерде де байланысу формаларын бөлуде түрліше
Байланысу формалары жайлы сөз еткенде алдымен әрбір тілдің өзіндік
Сөз тіркестерінің негізгі объектілерінің бірі – байланысу амалдары мен
Кейбір ғалымдар сөз тіркесінің байланысуы туралы айтқанда, сөз тіркесінің
Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері жайлы пікірлердің әртүрлі болуының өзі
Сөз бен сөзді өзара тіркестіріп, белгілі бір грамматикалық мағына
Жалпы алғанда сөз тіркестері туралы еңбек жазған Р.Әміров, Т.Сайрамбаев,
Аталмыш жұмыста сөз тіркесі туралы жалпы түркі тілдерінде, оның
1 М.Балақаев сөз тіркесін зерттеуші
1.1 М.Балақаевтың өмірі мен творчествосы
Қазақ тіл білімінің ғылым ретінде зерттелуі 30-жылдардан басталды десек,
Балақаев Мәулен Балақайұлы 1907 жылы қараша айының жетісі күні
1929 жылы педагогикалық техникумды бітірген соң ол халық ағарту
Аспирантурада оқи жүре сол қаладағы Шығыстану институты жанындағы редакторлар
Күллі тюркология ғылымының майталмандары академик Н.Н.Самойловичтің, профессор С.Е.Маловтың, профессор
1937-1941 жылдар аралығында Алматыдағы журналистика институтында кафедра меңгерушісі, Шетел
Балақаев 1967 жылы орыс тілінде жарық көрген қазақ тілінің
Балақаев зерттеулерінің аясы кең. Әсіресе сөз тіркесі мен жай
Сонымен қатар М.Балақаев тілдің өзге салаларына да қалам тартты.
«Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері» деген монографиясында «тіл ұстартып, өнер
Қазақ лексикографиясына сіңірген еңбегі өз алдына бір төбе. Мәселен,
Профессор М.Балақаев – тамаша ұстаз. Ол кісі Еңбек Қызыл
1.2 М.Балақаевтың сөз тіркесіне қатысты еңбектері
Қазақ тілі жай сөйлем синтаксисін тануда М.Балақаев зертетулерінің орны
Балақаев М.Б. Қазақ тіліндегі изафеттік құрылыс. Халық мұғалімі, 1946,
Балақаев М.Б. Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. Орта мектептің VІ-VІІ
Балакаев М.Б. Основные вопросы синтаксиса простого предложения в современном
Балақаев М.Б. Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің кейбір мәселелері. -Қазақ
Балакаев М.Б. Типы именных словосочетаний в казахском языке. –Вопросы
Балакаев М.Б. Основные типы словосочетаний в казахском языке. Алма-Ата,
Балакаев М.Б. Глагольные словосочетания с послеложными именами. –Уч.зап.Каз.гос.ун-та (язык
Балакаев М.Б. Современный казахский язык. Синтаксис словосочетания и простого
Балакаев М.Б. О комбинированном управлении прямого дополнения и казахском
Балакаев М.Б., Қордабаев Т.Р. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1971.
Балақаев М.Б. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, Ана тілі, 1992.
Балақаев М.Б., Сайрамбаев Т.С. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1996.
1.3. 1949 жылғы мектеп грамматикасы
Қазақ тіл біліміндегі проблемалық мәселелерлің бірі – сөз тіркесінің
Қазақ тіліндегі сөздер толып жатқан лексикалық топтарға бөлінеді. Сөздердің
Тіл білімінің осы тәрізді құбылыстарды айқындауға тиіс бір саласы
Сөз тіркесі деген терминнің өзі тіркес сөздер, сөздердің тіркесі,
Қазақ тіл біліміндегі сөз тіркесінің даму жолы да бірден
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев сияқты қазақ тіл білімінің негізін
М.Балақаев қазіргі қазақ тіл біліміндегі сөз тіркесіне қатысты жаңа
Профессор М.Балақаев сөз тіркесінің сыңарларының бірі бағыныңқы, бірі басыңқы
Автор 1949 жылғы мектеп грамматикасында сөйлемдегі сөздер – өзара
Өнер алды – қызыл тіл,
Тіл де жүйрік, ол – дүлдүл (Ж.)
Бұл сөйлемдегі сөздер өзара мағыналық байланыста айтылған. Ол үшін
Сөйлемдегі сөздер жалғаулық арқылы да байланысатынын айтып, мысал келтіру
Яғни, осындай әр түрлі амалдармен байланысатын сөйлемдегі сөздердің бірі
Сабақтаса байланысқан сөздердің қайсысы бағындырып, қайсысы бағынып тұратынын сұрақ
Осындай басқа сөздердің жетегінде айтылатын мүшелер бағыныңқы болады да,
Басқа сөзді бағындырып тұратын сөйлем мүшелерінің өзі басқа бір
Жаздың салқын желі майда ағаштарды қозғап тұр.
Ілгерідегі еңбектерде сөйлемдегі сөздердің байланысу сипаты ретінде қиысу, меңгеру,
Қиысу,
матсау,
меңгеру,
қабысу,
жанасу.
І. Қабысу. Сөйлемдегі бірқатар бағыныңқы мүшелер ешқандай жалғаусыз айтылып,
Бағыныңқы мүшелердің бағынатын сөздермен ешбір жалғаусыз қатар айтылу арқылы
Қабыса байланысатын сөйлем мүшелерін автор үшке бөледі. Олар мыналар:
ІІ. Жанасу. Сөйлемде бірқатар қабыса байланысатын сөздер бағынатын сөздердің
Ондай бағыныңқы мүшелердің өзі қатысты сөзімен жақын да, қашық
Жанаса байланысатын сөйлем мүшесі – мезгіл, көсемше тұлғалы қимыл
ІІІ. Меңгеру. Тұрлаусыз мүшелердің бірқатары барыс, шығыс, жатыс, табыс,
Бағыныңқы мүшенің белгілі септік жалғауда тұру арқылы басыңқы мүшемен
Кейде септік жалғаудағы сөздер кейін, соң, шейін, көре, таман
ІУ. Матасу. Ілік жалғаудағы сөздер тәуелдік жалғаудағы сөздермен байланысты
Менің жолдасым бар.
Менің жолдасымның кітабы бар.
Менің жолдасымның кітабының мұқабасы бар.
Мұндағы «барң дегенмен басқа сөздер бір-біріне бағынады, бірін-бірі жетектейді.
Ондай, сөйлемде ілік және тәуелдік жалғаудағы сөздердің өзара байланысуын
Матаса байланысатын сөздердің алдыңғылары соңғыларына бағынып, анықтап тұрады да,
Мектептің директорының орынбасары сыйлық алды
V. Қиысу. Сөйлемде бастауыш болған сөздің ыңғайына еріп оның
Мұндағы бастауыштар қай жақта айтылса, оның баяндауыштары да сол
Осындай, бастауыштың жақтық, жіктік, көптік мағынасына сәйкестене баяндауыштың да
Біз ірі-ірі табыстарға жеттік деген сөйлемдегі бастауыш – біз.
Біз ірі-ірі табыстарға жеттік.
Сіз ірі-ірі табыстарға жеттіңіз.
Мен ірі-ірі табыстарға жеттім.
М.Балақаев еңбегінде ең алдымен сөз тіркесі сөйлем құрылысының бір
2. М.Балақаев сөз тіркестері, ондағы көтерген мәселелер
2.1 Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің теориялық мәселесі
М.Балақаев сөз тіркесінің теориялық мәселесіне мына еңбегінде кеңінен тоқталады
Енді осы еңбекке тоқталатын болсақ, бұл профессор М.Балақаевтың Советтік
Яғни, қазақ тілінде ерекше көңіл бөлуді қажет ететін грамматика
Түрік тілдері үшін, оның ішінде қазақ тілі үшін, сөз
Синтаксистік байланыста айтылып, мағыналық топ болыпа тұратын сөз тіркестері
біріншіден, тұрған орнына қарап байланысқан сөз тіркесін ритмикалық бірлігіне,
екіншіден, екі сөзді қатар қою арқылы синтаксистік байланыстағы сөз
Сөз тіркесінің құрамын М.Балақаев былай түсіндіреді: Әр сөйлемдегі сөз
2. – газетке жаздым;
3. – кеше жаздым;
4. – мақала жаздым.
Яғни, бір сөз тіркесінің құрнамында, осындай, кем дегенде екі
Көп құрамды сөйлемдердегі сөз тіркестерінің әр компоненті яғни әр
2 – құлын шауып ала жөнелді,
3 – шауып ала жөнелді.
Мысалдағы алғашқы мағыналық топты білдіретін «қасқа құлынң деген сөз
Сабақтасқан синтаксистік тізбек. Сабақтаса байланысқан сөз тіркестері – синтаксистік
Ондай сөз тіркестерінің құрамына жеке мүшелік қызмет атқаратын –
Синтаксистік тізбекті сөз тіркесінің құрамындағы әр сөз табының қандай-қандай
Сөйлем мүшелері
Бастауыш Баяндауыш Толықтауыш Анықтауыш Пысықтауыш
1-сыңары 2-сыңары 1-сыңары 2-сыңары 1-сыңары 2-сыңары 1-сыңары 2-сыңары 1-сыңары
Зат есім + + - + + + -
Сын есім + - - + + - -
Есімдік + - - + + - - -
Етістік + - - + + + -
Үстеу + - - - - - - -
Еліктеуіш сөздер - - - - - - -
Сабақтасқан синтаксистік тізбек – негізінде, өзара мүшелік қатынаста айтылатын
Бастауыш пен баяндауыш тізбегі;
Анықтауыш пен анықталушы сөздер тізбегі;
Толықтауыш пен толықтанатын сөздер тізбегі;
Пысықтауыш пен пысықталатын сөздер тізбегі.
Мұндай синтаксистік тізбектегі сөздер сол қалпында бөлек-бөлек топ болумен
Сабақтасқан синтаксистік тізбектегі мүшелердің құрамы, осылай, әртүрлі болып түрленіп
Келесі түрі синтаксистік түйдек. Лексика-семантикалық топ болып, сөйлемнің бір
Күрделі етістіктер тобы;
Есім мен көмекші етістіктердің тобы;
Орнықты тіркестер тобы.
Бұлардың әрқайсысына бөлек-бөлек тоқталады.
Күрделі етістіктер тобынан болған синтаксистік түйдек. Қазақ тілінде басқа
Есім мен көмекші етістіктерден болған синтаксистік түйдек. Бұған: жұмыс
Күрделі есімдер тобынан болған сөз тіркестерінің бірнеше түрін көрсетеді:
а) Бірін-бірі меңгерген есімдер тобы. Олардың алдыңғы сөздері ІІІ-жақтық
ә) Күрделі есімдер тобы. Бұл синтаксистік түйдектің екінші түріне
Барыс жалғауындағы есімдерді керек ететін шылау сөздер мыналар: жуық,
Шығыс жалғаудағы есімдерді керек ететін шылау сөздер: кері, басқа,
Ілік септеудегі есімдермен байланыста айтылатын көмекші есімдер: қасы,
Автор бұлардан басқа бірге, қатар деген шылаулар көмектес жалғаудағы
б) Бұлардан басқа күрделі сын, сан есімдер де синтаксистік
Орнықты сөз тіркесінен болған синтаксистік түйдек. Қазақ тілінде, басқа
Орнықты сөз тіркестері түйдегі жазылмайтын тұйықталған топ болып ауыспалы
Аталған еңбегінде автор орнықты сөз тіркесінен болған синтаксистік түйдектің
1) Идиомалық тізбектер: қабырғамен кеңесу (ойлан), қой аузынан шөп
2) Фразалық түйдектер. Фразалық түйдек дегеніміз – тұрақты сөз
Түптеп келгенде, бұл еңбегі арқылы сөз тіркестері және сөз
М.Балақаевтың көтерген келесі бір негізгі тақырыбы Сөйлемдегі сөздердің тіркесу
Автор бұнда тіркесу тәсіліне кеңінен тоқталып, байланысу формаларын атап
Сөздердің тіркесу тәсілдері дегеніміз – сөз бен сөзді байланыстыруға
Сөйлемдегі сөздердің өзара тіркесінің тәсілдеріне аналитикалық тәсіл мен синтетикалық
Сөз тіркесіндегі сөздердің қосымшалар арқылы байланысуын синтетикалық байланыс, қосымшаларсыз,
Аналитикалық байланыс
Аналитикалық байланыс қазақ тілінің барлық салаларында пайдаланылады десек те
1) Интонация. Тілдік материал негізінде айтылатын ойымыз түсінікті болу
Қазақ тілінде ритмикалық та сөз тіркесінің бәрінде бола бермейді,
Көп құрамды жайылма сөйлемдер интонация, мағына жағынан біртұтас болғанмен,
«Синтагмаң дегенмен «сөз тіркесің бір емес. Олар айтылу жағынан
Осындай, сөйлемнің дауыс ырғағы арқылы жік-жікке бөлінуі олардың өзара
М.Балақаев осы тұста қазақ тілінің синтаксистік қызметін айқындауға ерекше
Сөйлемдегі көп сөздің басым мағынада жұмсау үшін сол сөздің
Дауыс ырғағы (интонация) сөйлемдегі сөздер белгілі орында тұру арқылы
2) Сөздердің орын тәртібі:
Сөз бен сөзді байланыстыратын синтаксистік тәсілдің бірі – сөздердің
Қазақ тілінде сөз бен сөздің нөлдік тұлғада қосақталып келуі
Бастауш пен баяндауыштық, анықтауыштық, пысықтауыштық, толықтауыштық топтардағы сөйлем мүшелерінің
Жалғаулар арқылы байланысқа сөз тіркестерінің орналасу тәртібі де, негізін
3) Сөздердің шылаулар арқылы байланысуы. Грамматикалық қызмет атқаратын аналитикалық
Сөздердің грамматикалық мәнін айқындау үшін, сөз бен сөздің синтаксистік
Бұлардың жоғарыда аталған қызметтерде жұмсалуында толып жатқан ерекшеліктері бар.
«Демеулік» деп аталатын шылау сөздер өзі басқа есімдерді меңгеріп
Жалпы алғанда, демеуліктер өздері «меңгеретінң сөздердің және оларға жалғанған
Автор грамматикалық тұлға ретінде сөз тіркестерінің синтаксистік қатынасын білдіретін
Синтетикалық байланыс (Аффиксация)
Қазақ тілінің сөйлем құрылысында сөздердің синтетикалық жолдармен байланысы негізгі
Қазақ тілі синтаксистік қызметі бар қосымшалардың түрі де саны
септік жалғаулар системасы,
тәуелдік жалғаулар системасы,
жіктік – баяндауыштық жалғаулар системасы,
көптік жалғаулар.
Жіктік (баяндауыштық) жалғаулар сөйлемге негіз болатын бастауыш-баяндауыштық сөз тіркесін
мен келдім, мен бақыттымын;
біз келдік, біз бақыттымыз;
сен келдің, сен бақыттысың;
сіз келдіңіз, сіз бақыттысыз,
ол келді, ол бақытты.
І, ІІ, ІІІ – жақтық бұл бастауыш пен баяндауыштық
Септік жалғаулар, негізінде, толықтауыштық, анықтауыштық топтардағы сөз тіркестерін байланыстырады.
Егер септік жалғаудағы сөздерді көмекші есімдер, демеуліктер меңгеріп тұрса,
І ІІ
лекциядан кейін, лекциядан келдім
тауға таман, тауға шықтым,
саған бола саған сенемін
сенен басқа, сенен жасырмаймын.
Бірінші қатардағы синтаксистік түйдектің, жалпы алғанда, мағыналық басым жағы
Тәуелдік жалғаулар. Бұл изафеттік құрылыстағы сөз тіркестерін байланыстырады: менің
Бұл сөз тіркестеріндегі әр сөздің екеуі де жалғаулы: алдыңғылары
Қысқасы, тәуелдік жалғаулар дегеніміз – зат пен заттың меншіктілік
Сондықтан тәуелдік жалғаулары сөз тіркесіндегі екі сөзді өзара байланыстыруда
Автор сөз тіркесінің синтаксистік байланысу формаларын «қиыса байланысқан сөз
2.2. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің негізгі мәселелері
Қазақ тілінің сөз тіркестері жайындағы алғашқы зерттеу мақалалар
Кітаптың кіріспе бөлімінде сөз тіркесі синтаксисінің зерттелу тарихына шолу
Сөз тіркесі, бір жағынан, сөзден өзгеше категория болса, екінші
Сөз тіркесінің сөйлемді құраушы элемент болып қызмет атқаруы алдымен
Сол сияқты, автор сөз тіркесінің күрделі сөздерден, тұтас бір
Кіріспе тараудың аяғында автор сөз тіркесі сөйлем құраушы элементтердің
Кітапта сөз тіркестері екі үлкен топқа бөлініп қаралады. Олар
Еңбектің есімді сөз тіркестері (грамматикалық басым сыңары есімдер) деп
Қазақ тіліндегі есімді сөз тіркестерінің үлкен бір тобы –
Есімді сөз тіркестерінің үшінші тобы – меңгерілетін есімдермен келген
Сөз болып отырған тарауда ерекше назар аударатын нәрсенің бірі
Кітаптың етістікті сөз тіркестері (етістік басыңқы сыңар) деген бөлімінде
Автор қазақ тіліндегі көсемшелердің тіркесін сөз еткенде оның басқа
V тарауда меңгере байланысқан етістікті сөз тіркестерінің жасалу жолдары,
Бұл тарауда автор етістікті сөз тіркестерінің түрлері мен оның
Кітаптың соңғы бөлімі көмекші сөздер (көмекші есімдер мен шылаулар)
Сонымен бірге, еңбекте көңілге түйткіл туғызатын жайлар да бар.
Еңбекте зат есіммен тек есімдіктің үш түрі ғана (жалпылау,
Мұнда бірнеше, ешқандай, ешбір деген белгісіздік есімдіктер өздерінен соңғы
Автордың еңбегінде көмекші сөздердің кейбірінің қандай қатынаста жұмсалатындығы да
Кітапта көмекші есімдердің тіркес жасау қабілеті жайындағы пікірлерге тым
Алайда бұл айтылғандар жақсы зерттеудің бағасына нұқсан келтіре алмайды.
Кітап тек жоғары оқу орындарыда қазақ тілінің ғылыми синтаксисін
Соңғы жылдары баспасөз бетінде барыс, жатыс, шығыс және көмектес
Автор 1954 жылғы «Қазіргі қазақ тілің академиялық грамматика, онан
Автор еңбегіндегі әр байланысу формаларының басыңқы сыңарларын жеке-жеке көрсету
Матасудың басыңқы сыңарлары ретінде 1954 жылғы грамматикада зат есім,
– Бұл кім? – дегенде, оған:
– Мен, – деген жауап болса, үйдегі кісі:
– Менің кім? – деп сұрауы мүмкін»/20/.
Осындай жағдайда, тек матаса байланысқан сөз тіркесінде ғана есімдіктің
Автор есімді меңгеру туралы айта келіп, оның басыңқы сыңары
Сонымен есімдік, оның басыңқы сыңарда жұмсалуы матасу, есімді меңгеру
М.Балақаев пен Т.Қордабаевтың «Қазіргі қазақ тілі (Синтаксис)» еңбегінде құрмалас
Атап айтқанда, салалас сөйлем компоненттерінің баяндауыштары тиянақты формада айтылып,
Сонымен М.Балақаев алғашқы сөз тіркесі туралы еңбектерінде сөз тіркесіне
Соңғы еңбектерінде демеулік шылаулар туралы айта келіп, автор оларды
Онда автор демеулер қатысты сөз тіркестерін мағыналық жағынан көлемдік
2.3 М.Балақаев – изафеттік құрылысты зерттеуші
Қазақ тіл білімінде изафеттік тіркесті тұңғыш зерттеген М.Балақаев болатын.
Қабыспалы,
Матаулы
Екі зат есім атау күйінде қатар айтылып қабыса қиысқан,
Екі есім қатар айтылып, алдыңғысы ілік жалғауында, соңғысы тәуелдік
Қабыса байланысқан изафеттік құрылыс матаулыдан бұрын пайда болған болу
Бұл күнде екі заттың қатар айтылуының морфологиялық қызметінен де
Яғни, матаулы изофет ілік, тәуелдік жалғаулар арқылы жасалады деп
темір жол,
ауыл баласы,
ауылдың баласы.
Бұл мысалдарды изафеттік құрылысқа жатқызамыз. Алдыңғы екі мысал қабыспалы,
Қазақ тіліндегі құрылымдардың ғана емес жалпы сөз тіркесінің жүйеленіп
М.Балақаев 1949 жылғы «Қазақ тілі грамматикасында» матаса байланысу формасын
Зат есімдердің есімдермен де, сол сияқты, етістіктермен де сөз
М.Балақаев есімді сөз тіркестерін сөз еткенде зат есімнің басыңқы
Професоор М.Балақев зат есімдердің әр сыңарда жұмсалуын сөз ете
Изафеттік құрылымдарға қатысты пікірлер проф. Р.Әмір мен проф. С.Исаевтың
Ал, қазақ тіл білімінде осы құрылым жайлы тұңғыш зерттеу
Бүгінге дейін басқа тілдерді қойғанда, қазақ тіл білімінің өзіндік
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ тілі жай сөйлем синтаксисін тануда проф. М.Балақаев зерттеулерінің
Қазақ тілінің сөз тіркесі жүйесі проф. М.Балақаевтың зерттеулері арқылы
Жалпы сөз тіркестерін зерттеу тек 1950 жылдардан кейінгі уақытта
Отандық тіл ғылымында сөз тіркесі синтаксисі мәселесі жөнінде Н.К.Дмитриевтің,
Қазақ тіл білімінде сөз тіркесі (сөйлем мүшелерінің байланысы) 1950
Сөздердің байланысы, септікті және шылаулы тіркестер мен анықтауышты конструкциялар
Проф. М.Балақаевтың еңбегі түркі тілдерінде сөз тіркестері туралы –
Негізінде сөз тіркестері туралы жалпы түркі тілдерінде, оның
М.Балақаев сөз тіркестерін жалпы есімді, етістікті етіп екіге бөліп,
Сол сияқты автор бұл еңбегінде сөз тіркестерінің байланысу формалары
Осы күнге дейін және осы кездегі көптеген түркі тіліндегі
Атап айтқанда, ілгерідегі еңбектерде сөйлемдегі сөздердің байланысу сипаты ретінде
Қиысу,
Матасу,
Меңгеру,
Қабысу,
Жанасу.
Міне, осыдан келіп, қазақ тіл білімінің синтаксис саласы лингвистикалық
М.Балақаев сөз тіркесі синтаксисін синтаксис ғылымының бір саласы ретінде
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Распопов И.П., Ломов А.М. Основы русской грамматики. –Воронеж, 1984.
Шведова Н.Ю. Синтаксических потенциях формы слова // Вопросы языкознания,
Золотова Г.А. Синтаксический словарь. –Москва, 436 с.
Шәукенов Қ.Ш. Синтаксис. –Алматы: Ана тілі, 1996. -208 б.
Поцелуевский А.П. Основы синтаксиса туркменского литературного языка. –Ашхабад: АГПИ,
Бегалиев Г., Сауранбаев Н. Қазақ тілі –Алматы, 1941. -149
Мелиоранский М.П. Краткая грамматика казах-киргизского языка. Часть 2. Синтаксис.
Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном общении. –Москва: Учпедизд.,
Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы:
Оралбаева Н., Мадина Г., Әбілқаев А. Қазақ тілі. –Алматы:
Аманжолов С., Әбілқаев А., Ұйықбаев И. Қазақ тілі грамматикасы.
Әуелбаев Ш., Қабиева Қ. Қазақ тілі. –Алматы: Мектеп, 1969.
Арғынов Х, Қазақ тілі методикасы. Синтаксис, пунктуация. –Алматы: Мектеп,
Виноградов В.В. Вопросы изучения словосочетаний (на материале русского языка)
Қазақ тілі. Энциклопедия. –Алматы: «ІDK-TІPOң редакциялық. Баспа орталығы, 1998.
Ермеков Ә. Дарынды ғалым // Оңтүстік Қазақстан, 1967, №7
Есенов Қ. Ғалым жолы // Қазақстан мұғалімі, 1967, 5
Балақаев М. Зерде баспалдақтары. Өмірбаяндық әңгімелер. –Алматы: Жалын, 1992.
Оразалиева Э. Қазақ тіл біліміндегі сөз тіркесі теориясының қалыптасуы.
Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. –Алматы: Мектеп, 1949.
Балақаев М. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің кейбір мәселелері //
Балақаев М. Қазақ тілі синтаксисінің кейбір мәселелері (И.В.Сталин жолдастың
Виноградов В.В. Понятие синтагмы в синтаксисе русского языка. Вопросы
Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. –Алматы:
Балакаев М. Основные типы словосочетаний в казахском языке. –Алма-Ата:
Маманов Ы., Аралбаев Ж., Құрышжанов Ә. Қазақ әдеби тілінің
Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Ана тілі, 1992.
Балақаев М. Қазақ тіліндегі изафеттік құрылыс // Халық мұғалімі,
Балакаев М. Типы именных словосочетаний в казахском языке //
Балакаев М. Современный казахский язык. Синтаксис словосочетания и простого
Арғынов Х., Томанов М., Ілиясов З. Сөз тіркесі жайлы
Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. –Алматы:
2
Желі
Қозғап тұр
(қандай ағаштарды?)
майда ағаштарды (қозғап тұр)
(қандай жел?)
салқын желі
(ненің желі?)
Жаздың желі
(нелерді қозғап тұр?)
ағаштарды қозғап тұр
