Қазақ тіліндегі болымсыз мағынаны зерртеу диплом жұмысы
Жоспар www.topreferat.com.kz
Кіріспе
Қазақ тіліндегі болымсыз мағынаның зерттелуі
Болымсыз мағынаның эмоционалды-экспрессивті сипаты және оның берілу жолдары:
а) эмоция, экспрессия ұғымы
ә) болымсыз мағынаның эмоционалдық, экспрессивтік сипаты
б) болымсыз мағынаның реңкі және оның берілу жолдары.
Қорытынды
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 38 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Жоспар
Кіріспе
Қазақ тіліндегі болымсыз мағынаның зерттелуі
Болымсыз мағынаның эмоционалды-экспрессивті сипаты және оның берілу жолдары:
а) эмоция, экспрессия ұғымы
ә) болымсыз мағынаның эмоционалдық, экспрессивтік сипаты
б) болымсыз мағынаның реңкі және оның берілу жолдары.
Қорытынды
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Қай тілде болмасын болымдылық мағына және оған керісінше айтылатын
Етістіктің болымсыздықты білдіретін арнайы грамматикалық көрсеткіші бар. Бірақ солай
Жұмыстың мақсаты:
Етістіктің болымсыз мағынасының эмоционалды-экспрессивтік мәнінің қазақ тілінде берілу жүйесін
Жұмыстың міндеттері:
етістіктің болымсыз мағынасы және оның берілу жолдарымен танысу;
эмоция, экспрессия ұғымына түсінік беру;
көркем шығарма тіліндегі болымсыз мағынаның экспрессивтілігін білдіретін тәсілдерді анықтау
I. Қазақ тіліндегі болымсыз мағынаның зерттелуі
Қазақ тіл білімінде сөздің болымсыздық мағынасы, оның берілу жолдары
Болымсыз ұғымның болымсыз сөйлем мағынасына сай келетіндігі және оның
Болымды, болымсыз сөйлем туралы М.Балақаевтың «Қазіргі қазақ тілі»оқулығында «Болымды,
Қазақ және орыс тілдеріндегі болымсыз сөйлем туралы М. Жукенованың
Есім сөздердегі болымсыздық туралы Н.Сауранбаев былай дейді: «Есім сөздердегі
Сондай-ақ «Қазіргі қазақ тілі» атты бірінші ғылыми грамматикада етістіктің
1967 жылғы «Қазақ тілі грамматикасында» есімдерге бұл қарама-қарсы екі
Болымсыз есімдіктердің болымсыз мағына беруге қатысы олардың тарихы жөнінде
Етістіктің болымсыздық түрі туралы мәлімет И.Мамановтың еңбегінде толығырақ берілген.
1)Етістіктің болымсыздық қосымшасы күрделі етістіктің алдыңғы сыңарының құрамында келу
2)Көмекші етістікке болымсыздық қосымша жалғану арқылы немесе жоқ сөзімен
3)Күрделі етістіктің құрамындағы екі сыңары да -ма/ме қосымшасы арқылы
Ғалым сонымен қатар өз еңбегінде: «Етістіктің болымсыздық түрін білдіретін
Сөз таптарының ішінде сын есімде де болымсыз мағына бар,
Ғалымдардың көрсетуінше сын есімнің болымсыздық мағынасы емес көмекші етістігі
Мысалы, биік емес, сары емес, терең емес т.б.
Емес көмекші етістігі өзі тіркесетін сөзге болымсыз мағына үстейді,
Осы мысалдарда емес грамматикалық көрсеткіші сан есім, сын есім
Бұл мысалдардан емес көмекші етістігінің негізгі сөз таптарының бәрінде
Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық – болымсыздық категория проф. Т.
2) емес көмекші етістігі зат атауына тіркесіп, оған болымсыз
Болымсыздықтың мағыналық құрамының әр алуан екендігі ғылымда анықталған, яғни
Ал проф. Т. Әбдіғалиева болымсыздықты жалпы болымсыздық және жеке
ІІ Болымсыз мағынаның эмоционалды-экспрессивті сипаты және оның берілу жолдары
а) Эмоция, экспрессия ұғымы туралы
Болымсыздық мағынаның эмоционалды-экспрессивті сипатын түсіну үшін, алдымен эмоция, экспрессия
«Эмоция» - толқыту (волновать) деген мағынаны білдіретін латын сөзінен
Эмоция туралы пікір ертеден-ақ қалыптаса бастаған. Ғалымдар эмоция сөзінің
Енді эмоция туралы беріліп жүрген анықтамалардың кейбіреулеріне тоқталып көрелік.
«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» «Эмоция-адамның ішкі жан дүниесіндегі күйініш-сүйініш
Қарапайым түрде айтсақ, эмоция дегеніміз адам жанының шындық өмірге
А. Нұрмұқанов «Сөз және шеберлік» атты еңбегінде эмоционалды сөзіне
Эмоциялық реңк интонация арқылы да беріледі, яғни «интонация жазғанда
Ал ағылшынның ұлы драматургы Бернард Шоу «Ия» деп айтудың
Экспрессия-латын сөзі, орысшасы - выразительность (мәнерлілік). «Қазақ тілінің түсіндірме
Ғалым Ф. Мусабекова «Сөздердің стильдік реңктерімен қоса эмоционалдық-экспрессивтік бояулары
Ал «Қазақ тілінің стилистикасы» атты оқулықта экспрессивтік термині қолданылған.
Сондай-ақ ғалымдар эмоционалды, экспрессивті мағынаның түрлілігін бір ауыздан қостап,
Н.А.Лукьянова «Экспрессивная лексика разговорного употребления» деген еңбегінде экспрессивті сөздер
1) названия чувств, эмоции, переживаний, чувств которые определяются как
2)слова, объективирующие оценку (хороший, хорошо, плохой, плохо, добрый, злой,
3) слова интенсивны (усилители), обозначающие высокую (очень высокую, наивысшую)
Ал қазақ тіліндегі реңк мәнді туынды зат есімдердің мағыналық
Жағымды мағыналы эмоционалды мәндегі туынды сөздерді өз ішінен:
а) құрмет мәнді туынды сөздер;
ә) сый, ізет мәнді туынды сөздер;
б) жақсы көру мәндегі туынды сөздер;
в) еркелету мәндегі туынды сөздер деп төрт топқа бөлсе,
а) менсінбеу мәндегі туынды сөздер;
ә) мазақтау, келемеж мәндегі туынды сөздер;
б) жинақтау мәндегі туынды сөдер;
в) кем санау, шенеу мәндегі туынды сөздер деп бөлген.
Сөйтіп, бұдан қоғамда бір-бірімен тығыз қарым қатынаста өмір сүретін
Сөйлеушіге де, тыңдаушыға да бірдей түсінікті болғанда сөз қатынас
Әр ұрпақ өз дәуірінде болып жатқан қоғамдық табиғи құбылыстарды,
Бұл айтылғандардан тілдегі эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің арасына теңдік белгісін
Тілдегі эмоционалдық элементтер адам сезімін білдіру үшін қызмет
ә) Болымсыз мағынаның эмоционалды- экспрессивтілік сипаты
Жалпы тіл білімінде болымсыздық мағына эмоционалды- экспрессивті сипатта қолданыла
Мұндай пікір талас болымсыздықтың лингвистикалық табиғатын түрліше түсінуден, логикалық
Болымсыздықтағы эмоционалды-экпрессивтілік мағына туралы ғалымдар еңбектерінде азды-көпті айтылған пікірлер
Алдыңа келіп тұрмын деп,
Ар-намысымды қашырман,
Бұлтқа жетпей шорт сынған,
Айта келген сөзім бар,
Не қылсаң да жасырман.
(Махамбет)
Өлеңім-оқ, ол алдымда
Мен де жаудан шегінбен.
(Жамбыл)
Бұл экспрессивті білдірудің синтаксистік тәсілі,-дейді М.Балақаев.
Ал О.Толегенов өз еңбегінде болымсыздықтағы эмоционалды-экспрессивті мағынаға тоқтала келіп,болымсыз
1) Баяндауышы болымсыз тұлғалы сөйлемдерде бастауыш немесе белгілі бір
2) Болымсыз сөйлемдерде қандай да болмасын екі мүше қарсылықты
3) Болымсыз тұлғалы баяндауыш не оның негізгі компоненті да
4) Баяндауышы болымсыз тұлғалы сөйлемдер кейде жоқ модальдік сөзінің
Профессор А.Ысқақов түгіл демеулігін зат есім, сын есім, сан
б) Болымсыздық мағынаның эмоционалды- экспрессивті реңкі және оның берілу
Болымсыз мағынаның экспрессивтілігінің даусыз мәселе екендігі жоғарыдағы шолудан анық
Қазақ тілі болымсыз мағынаның грамматикалық және лексикалық көрсеткіштеріне қандай
Қазақ тіліндегі болымсыздықтың экспрессивтілік реңкі мына тәсілдер арқылы беріледі:
1) лексикалық,
2) аналитикалық,
3) интонация.
Енді осылардың әрқайсысына жеке -жеке тоқталайық.
а) Болымсыздықтың экспрессивті-эмоционалды мағынасының лексикалық тәсілмен берілуі
.Болымсыздықтың экспрессивті-эмоционалды мағынасының лексикалық тәсілмен де жасалатындығы жиі кездеседі.
Оларға болымсыз есімдіктерді: түк, дәңеңе, еш, ешбір, ешкім, ештеңе,
Осы көмекшілер арқылы болымсыздықтың эмоционалды-экспрессивті мағынасының жасалуына жеке-жеке тоқталайық.
Түк есімдігі арқылы болымсыздықтың эмоционалды-экспрессивті мағыналарының берілуі. Мысалы: Есірік
Тәңірберген болыс ағасының түк әрекет істемей қойғанына ыза
Бұл сөйлем де негізінен тұтас алғанда болымды. Белгілі бір
Түк сөзінің эмоциялық реңк көрсетуде рөлі зор. Түк есімдігі
Түк сөзінің өзіне тән ерекшелігі ол болымды етістіктермен тіркеспейді.
Қарсы шапқан жауды көрсе де, түк айылын жимаған күйі
Тәңірберген үй ішіндегі ыңғайсыздықтың жөнін байқаса да, түк білмеген
Осы сөйлемдерде түк сөзі өзінен кейінгі сөзбен барыс, көмектес
Урядник түкке түсінбей аң-таң. Түкті де көрген жоқ.
Бұл сөйлемдерде түк сөзіне барыс, табыс септік жалғаулары жалғанған.
Сонымен қатар түк сөзі тәуелденеді.
Бұның ойлап шығарған түгі жоқ.
Жоғарыда қосымша қосылмаған түк сөзін сөйлемнен алып тастағанымен, сөйлемнің
Енді ешкім болымсыздық есімдігіне тоқталайық.
Бұл есімдік негізінен заттық яғни субстантивтік ұғымды білдіреді. Бұл
Енді өзіміз қарастырған «Қан мен тер» романында ешкім есімдігі
Мысалы, Ешкіммен амандаспады. Қашан жүретінін ешкім білмеді. Ол кезде
Осы сөйлемдерде ешкім болымсыздық есімдігі амандаспады, білмеді деген болымсыздық
Енді мына сөйлемдерді алып қаралық:
Тәңірбергенге барып қайтқанын ешкімге айтпады. Артынан қуғыншы шықпасын білген
Бұл сөйлемдерде ешкім болымсыздық есімдігі жоқ, емес сөздерімен қатар
Ешкім болымсыз есімдігі де септеледі. Мысалы: Өзіңнің де ешкімге
Бұл сөйлемдерде ешкім сөзі барыс, ілік, табыс, шығыс, көмектес
Оның күтетін ешкімі жоқ. Білетін ешкімім жоқ.
Бұл сөйлемдерде ешкім есімдігі тәуелдік формасында тұр.
Ештеңе болымсыздық есімдігі де заттық ұғымды білдіреді. Енді ештеңе
Бұл сөйлемде болымсыздық есімдігі болымсыз баяндауыштар арқылы берілген етістіктің
Келісті ештеңе болып жатқан жоқ. Ақбала ештеңе көрген емес.
Бұл сөйлемдерде де болымсыздық есімдіктері күшейту мәнін үстеп тұр.
Ештеңе сөзі де заттық ұғымды білдіретін болғандықтан тәуелденеді,
Ешқандай болымсыздық есімдігі де болымсыздық етістігіне эмоционалды мағына
Мысалы: Есбол қария ертеден бері ешқандай дыбыс шығармай отырған.
Бірінші сөйлемде ешқандай болымсыздық есімдігі кейіпкердің үн-түнсіз, тыныш отырғанын
Болымсыздықтын экспрессивті-эмоционалды мағынасы болымсыз есімдіктерден басқа сөздер арқылы да
Сөйлемдегі болымсыз мағынаның экспрессивтілігі «мүлде», «тым», «тіпті» сияқты үстеу
Енді мүлде үстеуінің болымсыздық етістігіне беретін эмоциялық мағынасын қарастырайық.
Бұл сөйлемдердегі «жоқ», «жұмысы болмай», «соқпауы» деген болымсыз
Болымсыз мағына кейде бейхабар, хабарсыз (бей,-сыз) сияқты болымсыз мағына
Бұл сөйлемдерде мүлде сөзі бейхабар болымсыздық баяндауышына күшейту мағынасын
Мүлде сөзі-үстеу, сондықтан үстеулерге тән қасиет морфологиялық жағынан түрленбеу
Тіпті үстеу де өзі тіркескен сөзге күшейту мағынасын үстейді.
Енді осы сөйлемдерді талдайық. Бірінші сөйлемде ауыл маңының ажарсыз,
Тіпті сөзі ешқандай жалғаудың түрлерін қабылдамайды, ол өзінен кейінгі
Роман тілінде қолданылған тіпті сөзінің тағы бір ерекшелігі-көбіне тұрақты
-Апырай, тіпті өңінде қан-сөл жоқ. Әңгімеге тіпті зауқы жоқ.
Осы сөйлемдердегі «қан-сөл жоқ, зауқы жоқ, көз салған жоқ,
Бұл мысалдардан тіпті үстеуінің болымсыздыққа беретін эмоционалдық мағынаның ерекше
Тым үстеуі де роман тілінде болымсыздыққа эмоциялық мән қосады
Мысалы, Онсыз да араздыққа бет алып бара жатқан екі
Осы сөйлемдерде кейіпкердің көңіл-күйін анық білдіруде тым құрыса деген
Болымсыздықтың экспрессивті-эмоционалды мағынасы лексикалық тәсілмен жасалуына шылау сөздер де
Да шылауы ыңғайластық жалғаулықтар қатарына жатады, яғни өзара ыңғайласып
Мысалы, Торшолақ балаға әлі тіл қатқан жоқ, түріне қарамады
Бұл сөйлемдерде адам сезімінің ішкі сезімін анығырақ білдіруде да
Кейде да шылауы болымсыздық етістігінің алдынан келіп те, сол
Көңілінде құрттай да реніш қалмапты. Бірақ, бір ғажабы, бір-бірімен
Осы сөйлемдерде да/де/та шылаулары болымсыз етістіктің алдында келген сөздерге
Түгіл шылауына тоқталайық:
Сенің үсіп кеткен балықтарың түгіл,өзімнің балығымды солит етерге де
Бұл сөйлемдерде түгіл демеулік шылауы сөйлемдердегі болымсыздық мағынаға эмоциялық
ә) Болымсыздықтағы эмоционалды-экспрессивті мағынаның аналитикалық тәсіл арқылы берілуі
Аналитикалық тәсіл арқылы экспрессивті мағынаның берілуінде қайталау тәсілі негізгі
Болымсыз формалы баяндауыштардың қайталанып келуі болымсыздықтың эмоционалды берілуіне әсер
Синтетикалық жолмен жасалған баяндауыштың қайталануы.
Синтетикалық және аналитикалық формадағы болымсыз етістіктерден жасалған баяндауыш мүшенің
Аналитикалық формадағы болымсыз етістіктің қайталанып келуі.
Енді осылардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық.
1) синтетикалық жолмен жасалған болымсыз баяндауыштың қайталануы.
Бауырында жатқан баланы әлдекімнен қорғап «бермеймін, бермеймін» деп айқайлап
Төбелеспеңіз...төбелеспеңіз, -деді Маша шырылдап.
Халық қоймаса, қоймасын, бұйырса, болыстықты ақтылы ала қойым
Бұл сөйлемдерде болымсыз етістіктен синтетикалық тәсіл арқылы жасалған баяндауыштар
Екінші сөйлемдегі төбелеспеңіз сөзі бір-ақ рет айтылса, сөйлем бұйрық
Кейде мұндай қайталанған етістіктерге демеулік шылаулардың тіркесуі эмоциялық реңкті
2) Синтетикалық және аналитикалық формадағы болымсыз етістіктерден жасалған баяндауыштардың
Айтылмақшы ойдың стильдік талабы мен талғамына қарай күрделі (аналитикалық)
Аналитикалық формалы болымсыздық етістік жоқ, емес көмекші сөздердің аналитикалық
Мысалы, Еламан оның өзіне ақырғанын, әлде өзге біреуден талап
Бірінші сөйлемде – ген жоқ аналитикалық формантымен келмеді деген
Сол сияқты екінші сөйлемдегі үйренген емес аналитикалық формантымен келмейді
Жоқ көмекші сөзі аналитикалық форманттың құрамында ғана емес, өзінше
– Жоқ, тыңдамаймын,- деп өзінен басқаның сөзіне құлақ аспайтын
– Жоқ, жоқ, сені жібермеймін.
– Жоқ, алмаймын тіліңді.
– Жоқ, қалқам, сендер араласпаңдар.
– Жоқ, ол заңға жатпайды.
– Жоқ, апа, дәнеңе қылмайды. Ол күн де жоқ
Бұл сөйлемдерде болымсыз мағына беретін екі сөз бірін-бірі толықтырып
3) Аналитикалық формалы болымсыз етістіктің қайталанып келуі.
Осы қайталанудың өзін іштей бөлуге болады.
а) жоқ және емес көмекші сөздерінің қатар келуі.
Мысалы, Бірақ ол ойынан тез айнып, «жоқ, мүмкін емес.
ә) Жоқ сөзінің қайталануы орнына келуі. Мысалы, Жоқ, жоқ,
Осы сөйлемдерде жоқ және емес сөздерінің қайталанып келуі сөйлемдегі
б) Болымсыздықтағы эмоционалды-экспрессивті мағынаның интонация арқылы берілуі
Сөйлемдегі болымсыздық мағынаның күшейтілуі, экспрессивтілігі кей жағдайларда интонацияға да
Болымсыз формада айтылған сөз стильдік талапқа сай эмфазалық екпінмен
Мысалы,
-Жо-о-оқ, ұрлық емес. Нақақ күйдірме сорлыларды.
Жо-о-оқ, бұл жөнінде әңгіме қозғамаймыз.
Жо-жоқ, үй емес, аурухана екен.
Жо-жоқ, бұл білместік емес.
Егер бұл сөйлемдердегі эмфазалық екпінмен айтылған жо-о-оқ сөзінің орнына
Қорытынды
Қазақ тіліндегі болымсыз мағынаның берілу жүйесіне шолу жасай отыра
Жұмыста экспрессия, эмоция ұғымдарына талдау жасалды, бұл екі сөздің
Дипломдық жұмыста болымсыздық мағынаның эмоционалды-экспрессивті реңкін көркем шығарма тіліндегі
Болымсыздық мағынаның эмоционалды-экспрессивтілігінің лексикалық тәсілмен берілуіне болымсыздық етістіктерінің, үстеулердің,
Сөйтіп, Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романында болымсыз мағынаның эмоционалды-экспрессивтілік
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақ грамматикасы. – Алматы, 1967.
Аманжолов С. Қазақ тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы.
Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. –
Жукенова М. Отрицательные предложение в русском и казахском языках.
Сауранбаев Н. Қазақ тілі. Педучилищеге арналған. – Алматы. 1953.
Ибатов А. Қазақ тілінлдегі есімдіктер. – Алматы, 1961
Қазіргі қазақ тілі. – Алматы. , 1954.
Маманов И. Қазіргі қазақ тілі (етістік). – Алматы, 1966.
Әбдіғалиева Т. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздық категория. Докт. дисс.
Лукьянова Н. А. Экспрессивная лексика разговорного употребление. – М.,
Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. – М., 1966.
Нұрмұханов А. Сөз және шеберлік. Алматы.
Кеңесбаев С., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы,
Мусабекова Ф Қазақ тілінің практикалық стилистикасы. – Алматы, 1982.
Құрманалиева З. Реңк мәнді туынды зат есімдердің мағыналық құрылымы.
Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ
Нұрпейісов Ә. Қан мен тер. – Алматы, 1977.
