Сәбит Мұқановтың Ботагөз романындағы күрделі пысықтауыштар диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ........................................................................ 3
1 Күрделі сөйлем мүшелерінің ғылыми-теориялық сипаты……………….....7
1.1 Тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің зерттелуі...............................7
1.2 Күрделі пысықтауыш сөйлем мүшесінің ғылыми зерттелуі...............17
2. С.Мұқановтың «Ботагөз» романындағы күрделі пысықтауыштар..............27
2.1 Күрделі мезгіл пысықтауыш.................................................... 27
2.2 Күрделі мекен пысықтауыш.....................................................31
2.3 Күрделі амал пысықтауыш.......................................................34
2.4 Күрделі мақсат пысықтауыш..................................................38 2.5 Күрделі себеп пысықтауыш......................................................41
2.6 Күрделі мөлшер пысықтауыш .................................................43
Қорытынды................................................................49
Пайдаланылған әдебиеттер......................................51
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 51 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ........................................................................ 3
1 Күрделі сөйлем мүшелерінің ғылыми-теориялық сипаты……………….....7
1.1 Тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің зерттелуі...............................7
1.2 Күрделі пысықтауыш сөйлем мүшесінің ғылыми зерттелуі...............17
2. С.Мұқановтың «Ботагөз» романындағы күрделі пысықтауыштар..............27
2.1 Күрделі мезгіл пысықтауыш.................................................... 27
2.2 Күрделі мекен пысықтауыш.....................................................31
2.3 Күрделі амал пысықтауыш.......................................................34
2.4 Күрделі мақсат пысықтауыш..................................................38 2.5 Күрделі себеп пысықтауыш......................................................41
2.6 Күрделі мөлшер пысықтауыш .................................................43
Қорытынды................................................................49
Пайдаланылған әдебиеттер......................................51
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Біздің бұл зерттеуіміз С.Мұқановтың «Ботагөз» романындағы
Негізінен, қазақ тілінде күрделену процесі тілдің барлық деңгейінде бар.
Жұмысымыздың ғылыми-методологиялық негізгі ретінде біз жалпы тіл біліміндегі және
Тіліміздегі күрделілік процесі тіл білімінің барлық саласының дамуына,
Күрделі пысықтауыштардың жасалуында сөздердің бір-бірімен тіркесу аясын, олардың мағыналық
Сөз таптарының күрделі түрлерінің барлығ да сөз тіркестерінің күрделі
Сөйлем мүшелері басқа түркі тілдеріне қарағанда, қазақ тілінде көбіне
Зерттеу нысаны. Диплом жұмысы С.Мұқановтың «Ботагөз» романындағы күрделі
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелері
- қазақ тіл біліміндегі күрделі пысықтауыштардың зерттелу тарихына шолу
- күрделі пысықтауыштардың мағыналық түрлері арқылы олардың жасалу жолдарын
- күрделі пысықтауыш жасауда әр түрлі сөз таптарын және
- күрделі пысықтауыштардың жасалуында көмекші сөздердің (көмекші есім, көмекші
Зерттеудің дереккөздері. Диплом жұмысын жазу барысында сөйлем мүшелері, оның
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Пысықтауыш бұрын біраз ғылыми еңбектердің
- пысықтауыштың күрделі түрі, оның жасалу жолдары мен өзіндік
- әр түрлі сөз таптары, яғни сын есімді, үстеулі,
- романдағы пысықтауыштың күрделі түрін жасаудағы көмекші сөздердің көмекші
- әрбір сөз табынан жасалған күрделі пысықтауыштардың жасалу жолы
- пысықтауыштың күрделі түрлерін жасауда тұрақты тіркестердің де рөлі
- айтылған мәселелерге қатысты пікірлерді тиянақтай келе, қазіргі С.Мұқановтың
Зерттеу жұмысының теориялық негіздері. Тақырыпты игеру барысында А.Байтұрсынов,
Зерттеудің жұмысының теориялық және практикалық мәні.
Қазақ тіліндегі күрделі пысықтауыштардың мәні мен қолданылу ерекшеліктері және
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- пысықтауыштар құрылысына қарай дара да, күрделі де болып
-әрбір сөз табының күрделі түрлері күрделі пысықтауыш қызметінде жұмсалады;
-күрделі пысықтауыштар функционалдық ерекшелігіне қарай күрделі мезгіл пысықтауыш, күрделі
Зерттеу әдістері. Пысықтауыштың күрделі түрін анықтау мақсатында мынадай әдіс-тәсілдер
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан
1 КҮРДЕЛІ СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің зерттелуі
Пысықтауыштың зерттелу тарихын сөз етпей тұрып, ең алдымен сөйлем
Сөйлем мүшелері (ағылшын тілінде «ferm», французша «fermе», неміс
Сөйлемнің мүшелері бірталай уақыттан бері арнайы зерттеу нысанына айналып
Синтаксистің ең негізгі объектісінің бірі – сөйлем екендігі белгілі.
Белгілі ғалым Р.Әмірдің сөзімен айтқанда: «Сонымен, пікірдің құрамына сай
Сөйлем мүшелері деп аталған синтаксистік категория өзінің грамматикалық мағынасымен
Сөздің синтаксистік қызметі көп жағдайда өзі тіркесетін сөздің лексика-грамматикалық
Сөйлем мүшесі міндетін лексикалық толық мағынасы бар жеке сөздер
Сөйлем мүшелері жайында орыс ғалымы В.В.Виноградов былай анықтама береді:
Ал А.А.Потебняның пікірі бойынша, әрбір сөйлем мүшесі белгілі бір
Қазақ тілі білімінде сөйлем мүшелері жайлы нақты, оң әрі
С.Аманжолов та сөйлем мүшелерін анықтауда мынандай пікір айтады: «Сөйлем
[7,94 б.].
Сондай-ақ Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев т.б. ғалымдар да сөйлем мүшелері жайлы
Сөйлем мүшелері туралы елеулі еңбек жазған бірден-бір ғалым -
Сөйлем мүшелері жөнінде көзқарасын батыл білдіріп, синтаксис саласында салмақты
Сөйлем мүшелері жасалу құрылысына қарай дара және күрделі болып
Тұрлаулы мүшелер бәрімізге белгілі бастауыш және баяндауыш деп аталған.
Сөйлемнің негізін тұрлаулы мүшелер (бас мүшелер) құрайды. Ал тұрлаусыз
Тіл білімінде сөз таптары бұрын қалыптасты ма, әлде сөйлем
Сөйлем мүшелерінде бір сөз тұрған орнына, басқа бір сөздермен
Сонымен, жалпы алғанда, белгілі бір сөз таптары әуел бастан-ақ
Сөйлем мүшесі дегенде ең алдымен, оның негізгі белгілерін анықтап
Сөйлем мүшесі болу үшін сөздер бір- біріне қатысты болуы
Сөздің өзі сөйлем мүшесі болған кезінде мынадай жайттарға ұшырайды:
а) негізгі сөз, туынды сөз, біріккен сөз, қос сөз
ә) сөздің дербес мағынасы бары да, дербес мағынасы жоғы
б) сөйлем мүшесі қызметінде тұрақты тіркестер де қатыса алады;
г) сөйлем мүшесі ретінде жеке дыбыстар қатыса алады;
Ендеше, сөз сөйлем мүшесі жасаудың ең басты шарты болады.
2. Сөздер сөйлем мүшесі қызметінде дара да , күрделі
Ал сөздердің күрделі түрлерінің өзі екіге бөлінеді:
а ) дербес мағынасы бар сөздердің өзара қатысы;
ә) дербес мағыналы сөз бен көмекші сөздер түйдектеліп немесе
3. Сөздер сөйлемге енгенде грамматикалық мағына білдіруі тиіс.
4. Сөздер сөйлем мүшесі болған кезеде белгілі бір
5. Сөйлем сөйлем мүшесі қызметінде өзара байланысқа енуі керек
Сөйлем мүшесі болу үшін осы негізгі шарттар негізінде мынадай
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелеріне келетін болсақ, сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері тұрлаулы
Жалпы тюркологиялық және қазақ тілі білімінде жай сөйлем синтаксисі,
Түрік тілдерінде бірқатар ғалымдар тұрлаусыз мүшелерді нысанға алып, өз
В.И.Вербицкийдің редакторлығымен жарық көрген «Грамматика Алтайского языка» еңбегінде тұрлаусыз
Сондай-ақ көрнекті тюрколог ғалымдар Н.К.Баскаков, И.Я.Батманов, В.Н.Богородицкий, Н.П.Дыренкова, А.П.Поцелуевский,
Ғалым И.Я.Батманов «Краткое введение в изучение языка» деген еңбегінде
М.З.Закиев те сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп бөліп, тұрлаулы
Қазақ тілінде тұрлаусыз мүшелер жайында көптеген еңбектердің жарыққа шығуына
Сөйлем мүшелеріне байланысты, оның ішінде тұрлаусыз сөйлем мүшелеріне қатысты
Профессор Қ.Жұбанов тұрлаусыз мүшелерді біріктіріп, оларға Айқындауыш деген
Отызыншы жылдары С.Аманжоловтың сөйлем мүшелеріне байланысты мақалалары мен «Қазақ
Сөйлем мүшелерінің кейбір түрлеріне қатысты С.Жиенбаев, Х.Басымов, Ә.Ермеков, Ш.Сарыбаев
Солардың ішінде Ш.Сарыбаев «Халық мұғалімі» журналында жарық көрген «Пысықтауыш
М.Балақаев «Қазіргі қазақ тілінің» синтаксистік оқулығында: «Сөздер сөз тіркесінің
Сондай-ақ тұрлаусыз мүшелер жайлы профессор М.Томанов 1967 жылғы академиялық
Р.Әмір «Жай сөйлем синтаксисі» еңбегінде тұрлаусыз сөйлем мүшелерін анықтауыш,
Сөз етіп отырған тақырыпта М.Серғалиев, Ш.Бектұровпен бірігіп жазған еңбекте
Тұрлаусыз мүшелер, олардың теориялық мәселелері бойынша Т.Сайрамбаев біраз еңбектенді.
Әр тұрлаусыз мүшені, оның түрлерін жеке өз алдына дербес
Орыс тіл білімінде сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін зерттеуде Н.И.Греч, А.Х.Востоков,
Алайда сөйлемнің «тұрлаусыз мүшелер» жөніндегі түсінік түрлі лингвистикалық
Ф.И.Буслаев тұрлаусыз мүшелерді екі түрлі көзқараста, яғни синтаксистік қолданысына
А.А.Потебня мағынасы бойынша классификациялау әдісіне үзілді-кесілді қарсы шыға
Ф.Ф.Фортунатов өз еңбегінде бастауыш пен баяндауыш грамматикалық сөйлемді білдіреді,
Тұрлаусыз мүшелер жөніндегі мәселелер бойынша А.А.Шахматов та кезінде еңбек
А.А.Шахматовтан кейін тұрлаусыз мүшелер жайында журналдарға мақалалар көптеп жариялана
Сонымен сөйлем мүшелері, оның ішінде тұрлаусыз сөйлем мүшелері тіл
Күрделі пысықтауыш сөйлем мүшесінің ғылыми зерттелуі
Жалпы тюркологиялық және қазақ тіл білімінде жай сөйлем
Мұның өзі сөйлем мүшелерінің егжей-тегжейлі түрде білуге, оның
Алайда, жалпы тюркологиялық және қазақ тіл білімінде, ең алдымен
Жалпы сөйлем мүшелерінің лингвистикалық атауларының қалыптасуы туралы Қ. Мұсабаев
Тұрлаусыз мүшелердің сөйлем мүшесі ретінде өзіндік қалыптасу дәуірі бар.
Сол сияқты пысықтауыш қызметінде жұмсалатын басқа да сөз таптары
Тұрлаусыз мүшелер өзара формальдық жағынан ұқсас болғанымен, әрқайсысы жеке
Әрине, бұған қарап автор пысықтауышты сөйлем мүшесі деп танымаған
Толықтауыш, анықтауыш сияқты пысықтауыш та сөйлемде белгілі дәрежеде арнайы
Жалпы орыс тілінде және кейбір тюркологиялық еңбектерде пысықтауыш пен
Әрбір сөз табына қатысы үлкен ерекшеліктердің бірі - оның
Лингвистикалық әдебиеттерде әрбір сөз табының морфологиялық өзгерістері, олардың мағыналпарының
Әрине бұндай өзгерістер тек пысықтауыш деп аталатын сөйлем мүшесінде
Орыс тілі дамуындағы осындай өзгерістер жайлы орыс тілі маманы
Осы пікірді В.Н.Мигирин де қолдайды. Олай болса тек сөз
Тюркологияда Н.К.Дмитриев, М.Балақаев, А.Н.Кононов, Е.И.Убрятова пысықтауышты арнайы сөйлем мүшесі
Г.Д.Санжеев, А.П.Поцелуевский, Н.П.Дыренковалар пысықтауыш болатын сөз таптарын түгел талдамайды.
Бұл сияқты ертеректе айтылған пікірлер соңғы кезде шыққан кейбір
Бертагаев Т.А. сөйлем мүшелері туралы айта келіп: «Обстоятельство и
Қазақ тілі туралы еңбектерде пысықтауыш туралы түрліше көзқарастар айтылып
С.Аманжолов «Сөйлем мүшелерін топтастыру» деген мақаласында сол уақытқа дейінгі
1. Сынды анықтауыш
2. Деректі анықтауыш
3. Мекенді анықтауыш
4. Мезгіл анықтауыш
5. Себеп анықтауыш
6. Есепті анықтауыш
7. Мақсатты анықтауыш
сияқты 7 түрге бөледі де, толықтауыш және пысықтауыш деген
С.Аманжоловтың бұл талдауынан көрініп отырғандай, пысықтауыш қызметіндегі сөздер мен
Алайда, автор бұл сөйлем мүшелері туралы жаңа жобасының
Қазақ тіліндегі сөйлем мүшелері туралы құнды пікірлер айтқан кісі
Автордың пысықтауыш жөніндегі бұл пікірі күні бүгінге дейін өзіндік
1940 жылға дейінгі жазылған еңбектерде пысықтауыш бірде басқа сөйлем
Ал 1940 жылдан кейінгі жеке мақалалар, мектеп педучилище немесе
Пысықтауыш туралы мағлұматты профессор М.Балақаевтың еңбектерінде алуға болады. Автор
Сол сияқты автор барыс, жатыс, шығыс және көмектес жалғаулы
Пысықтауыш туралы 1967 жылы шыққан академиялық грамматиканың синтаксис бөлімінде
Қазіргі тілдегі үстеулер толып жатқан мағыналық топтарға сараланады. Бұл
Пысықтауыш болатын сөздердің үлкен бір тобы - есімдер. Есімдердің
Дегенмен, бұл еңбектерде пысықтауыштардың жасалу жолдары, әсіресе, есімдердің
Есімдер пысықтауыштың барлық түрі ретінде жұмсала береді. Мұндай
Сөйлем мүшелеріне, оның ішінде тұрлаусыз сөйлем мүшелеріне қатысты қазақ
Қазақ тіл біліміндегі зерттеулердің жаңа бағыттары, көптеген тілдік құбылыстардың
— күрделі пысықтауыштар кем
— олардың өзара тығыз мағыналық бірлікте келуі;
— олардың бір ритмикалық топ құрап, сөйлем ішінде
олардың барлығы бір ғана сұраққа жауап беруі;
күрделі пысықтауыштардың етістік баяндауышқа және басқа да сөз таптарымен
күрделі пысықтауыштың түрлерін айқындауда басты белгінің бірі — семантикалық
Күрделі пысықтауыштар түркі тіл білімінде де зерттелді. Түркі
Күрделі пысықтауыштардың зерттелуін сөз еткенде, орыс тіл білімі ғалымдарының
Қазақ тіл білімі ғалымдары күрделі пысықтауыштардың жасалуындағы қазақ
Олар сөйлем мүшелері, оның жасалуы сөз таптарының негізінде сөз
Сонымен, күрделі пысықтауышта барлық сөз таптары қатысады. Негізгі сөз
2 С.МҰҚАНОВТЫҢ «БОТАГӨЗ» РОМАНЫНДАҒЫ КҮРДЕЛІ ПЫСЫҚТАУЫШТАР
2.1. Күрделі мезгіл пысықтауыш
Мезгіл пысықтауыш мүше етістіктің шақтық мағынасына мезгілдік мағына үстеп,
1. Үстеулердің күрделі мезгіл пысықтауыш қызметінде жұмсалуы
а) Мезгіл үстеулер қосарланып келіп, конкретсіз мезгіл-мерзімді білдіретін күрделі
ә) Мезгіл үстеулердің мағынасын конкреттеп, дәлелдеудің, сөйтіп, бір айқын
2. Зат есімдердің күрделі мезгіл пысықтауыш қызметінде жұмсалуы
Күрделі мезгіл пысықтауыш қызметінде жиі кездесетін сөздер – зат
а) Сын есім мен зат есімнің тіркесуі арқылы жасалады.
ә) Сан есім мен зат есімнің тіркесі арқылы жасалады.
б) есімдік пен зат есімнің тіркесі арқылы жасалады. Мысалы:
г) Үстеу мен зат есімнің тіркесі арқылы жасалады. Мысалы:
ғ) Есімше мен зат есімнің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы:
д) зат есімдер қосарланып та, пысықтауыш қызметінде жұмсалады. Мысалы:
3. Сан есімнің күрделі пысықтауыш қызметінде жұмсалуы
а) Сан есім мен мезгілді білдіретін секунд, минут, күн,
4. Етістіктердің күрделі мезгіл пысықтауыш қызметінде жұмсалуы
Күрделі мезгіл пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздердің бір тобы –
а) Жатыс септікте – ған, -ар, -ер тұлғалы есімшелер
ә) –ғалы, -гелі, -е, -й тұлғалы көсемшелер де сөйлем
5. Әртүрлі сөз таптары тіркесінің күрделі мезгіл пысықтауыш қызметінде
Күрделі мезгіл пысықтауыш қызметінде түрлі бірнеше сөз таптары өзара
а) Есімдік, сан есім, зат есім, үстеу сөз таптарының
б) Сан есім, зат есім, етістіктердің түйдекті тіркесі
в) Кейде осындай күрделі түйдектелген тіркестерге көмекші есім, шылау
6. Әртүрлі сөз таптары тіркесінің күрделі мезгіл пысықтауыш қызметінде
Күрделі мезгіл пысықтауыш болатын сөздердің үлкен бір тобы –
1) Күрделі мезгіл пысықтауыш болатын көмекші есімді түйдекті тіркестер,
а) Зат есімдер, сын есімдерге септеулік шылаулардың түйдектелуі арқылы
мұндай көмекші есімді түйдекті тіркестердің бірінші сыңары болып күй-қалыпты,
2) Негізгі сөздермен кейін, бері, бұрын, соң, сайын шылауларының
а) Мезгіл мағыналы және құбылыс пен процесті білдіретін зат
ә) Есімдіктерге септеулік шылаулардың тіркесуі арқылы да жасалады. Мысалы:
б) –ған есімшелері, -у тұлғалы қимыл есімдеріне септеулік шылаулардың
7. Тұрақты тіркестер түйдектеліп келіп күрделі пысықтауыш қызметінде тілімізде
2.2. Күрделі мекен пысықтауыш
Күрделі мекен пысықтауыштар іс-қимылдың болу орнын, бағытталған мекенін, жерін,
Үстеулердің мекен пысықтауыштың қызметінде жұмсалуы.
Мекен пысықтауыш қызметінде қолданылатын арнаулы сөздер – мекен үстеулері.
Зат есімдердің күрделі мекен пысықтауыш қызметінде жұмсалуы.
А) Біріккен, жалқы зат есімдер барыс, жатыс, шығыс, көмектес
Барыс жалғаулы есімдер істің, қимылдың бағытталған не тірелер мекенін
Ә) Зат есімдер қосарланып келіп те күрделі пысықтауыш қызметінде
Б) Сілтеу есімдіктеріне алыс, жақын, жер, жақ, маң сияқты
3. Көмекші сөздердің күрделі мекен пысықтауыш қызметінде жұмсалуы.
Күрделі мекен пысықтауыш қызметіне қарай, таман шылауларымен және алды,
А) Зат есімдерге көмекші есімдердің түйдектелуі арқылы жасалады. Мысалы:
Ә) Есімдікке көмекші есімдердің түйдектелуі арқылы жұмсалады.
Көмекші есімді түйдекті тіркестер бұл қызметте шығыс, жатыс, барыс,
Б) Зат есімдерге шылаулардың тіресуі арқылы жасалады. Мысалы: Асқар
В) Зат есімдер мен көмекші есімдерге қарай шылауының тіркесуі
Г) Есімдікке шылаулардың тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: Содан кейін
Сонымен, көмекші сөзді түйдекті тіркестердің мекен пысықтауыш болуы, олардың
4. Әр түрлі сөз таптары тіркесінің күрделі мекен пысықтауыш
А) Есімдік, үстеу, зат есімдердің түрлі грамматикалық тұлғада түйдектелуі
Ә) Кейде түйдекті есім сөз тіркестеріне көмекші сөздердің тіркесуі
5. Тұрақты тіркестер де түйдектеліп келіп, күрделі мекен пысықтауыш
Мысалы: Жақсы көретін Айбаланы Балтабек жұмыс арасында ойға-қырға сүйреді,
Сонымен, күрделі мекен пысықтауыштың жасалуында барлық сөз таптары қатыспайтынын
2.3. Күрделі амал пысықтауыш
Пысықтауыштың бұл күрделі түрі істің, қимыл-әрекеттің сапасы мен белгісін,
Күрделі тәсілдік амал пысықтауыш болатын сөздер – үстеулер, еліктеуіш
Үстеулердің күрделі тәсілдік амал пысықтауыш қызметінде жұмсалуы.
А) Сын-қимыл үстеулері қосарланып келіп, күрделі амал пысықтауыш жасайды.
Ә) Үстеу мен көсемшенің өзара түйдектелген тіркесі арқылы жасалады.
Б) Сын есім мен туынды үстеудің түйдектелуі арқылы күрделі
2. Еліктеуіштердің күрделі тәсілдік амал пысықтауыш қызметінде жүмсалуы.
Бұл қызметте ең жиі жұмсалатындар – еліктеуіш сөздер. Еліктеуіш
А) Еліктеуіш сөздер қосарланып келіп, күрделі амал пысықтауышын жасайды.
3. Етістіктердің күрделі тәсілдік амал пысықтауыш қызметінде жұмсалуы.
Мұнда іс-әрекеттің қимылдық тәсілін білдіретін күрделі амал пысықтауыштар, көбінесе
А) Көсемшелер қосарланып келіп, күрдеі амал пысықтауышын жасайды. Мысалы:
Ә) Күрделі көсемше тұлғалы етістіктер түйдектеліп келіп те күрделі
Б) Зат есімдерге көсемшелер түйдектеліп күрделі амал пысықтауышы қызметінде
В) Сын есімдерге көсемше түйдектеліп, түйдекті тіркес құрап, күрделі
Г) Сан есімге көсемшенің тіркесуі арқылы күрделі амал пысықтауышы
Д) Есімдікке көсемшенің тіркесуі арқылы да жасалады. Мысалы: Қолына
Е) Еліктеуіш сөздерге көсемшелер тіркесіп, тұтас тіркес күйінде күрделі
Ж) Үстеуге көсемшенің тіркесуі арқылы да жасалады. Мысалы: Сондықтан
4. Көмекші етістіктердің күрделі амал пысықтауыш қызметінде жұмсалуы.
А) Зат есімдер мен көмекші етістіктердің түйдекті тіркесі арқылы
Ә) Сын есім мен көмекші етістіктің тіркесі арқылы жасалады.
В) Сан есім мен көмекші етістіктің тіркесі арқылы жасалады.
Г) Етістік пен көмекші етістіктің тіркесі арқылы жаслады. Мысалы:
Д) Еліктеуіш сөз бен көмекші етістік арқылы жасалады. Мысалы:
Е) Одағай мен көмекші етістік арқылы жаслады. Мысалы: Шеткерек
5. Модаль сөздердің тіркесуі арқылы жаслауы.
Кейде сөйлем құрамында тәрізді, сияқты, сықылды модаль сөздергінің есімдермен
А) Зат есімдерге сияқты, тәрізді, секілді, сықылды модаль сөздердің
Ә) Сын есімдерге модаль сөздердің түйдектелуі арқылы жасалады. Мысалы:
Б) Есімдікке модаль сөздің түйдектелуі арқылы жасалады. Мысалы: Бұл
Д) Етістік пен модаль сөздің түйдектелуі арқылы жасалады. Мысалы:
Г) Зат есімдер мен шылаудың түйдекті тіркестері тұтас күйінде
Амал пысықтауыштың екінші түрі – сапалық амал пысықтауыш.
Сапалы амал пысықтауыш қимылдың сапасын білдіреді. Күрделі сапалық амал
Сын есімдердің күрделі сапалық амал пысықтауыш қызметінде жұмсалуы.
Іс-қимылдың сапасын, белгісін білдіріп, амал пысықтауыш қызметінде жиі жұмсалатын
А) Күрделі сын есімдер түйдектеліп күрделі амал пысықтауыш
Ә) Зат есімдер мен сын есімдердің түйдекті тіркесі іс-қимылдың
Б) Үстеу мен сын есімдердің түйдекті тіркесі арқылы да
2. Тұрақты тіркестер арқылы жасалады.
Мысалы: Екеуі қараңғы көшемен құлағын тігіп келе жатыр еді,
Сонымен, күрделі амал пысықтауыш қызметінде үстеу, етістік, еліктеуіш сөздер,
2.4. Күрделі мақсат пысықтауыш
Күрделі мақсат пысықтауыш іс-қимылдың арналған мақсатын, көздеген нысанасын білдіреді.
Етістіктердің күрделі мақсат пысықтауыш қызметінде жұмсалуы.
А) Мақсат пысықтауыш қызметін атқаратындар – -ғалы, -гелі тұлғалы
Б) –а, -е, -й және –п тұлғалы көсемшелер мақсат
В) Мұндай реттерде бұл көсемшелерге қатысты сөздер тек қана
Г) Қимыл есімдері мақсатымен, ниетімен сөздерімен тіркесіп келіп те
Д) Зат есім мен –у тұлғалы есімнің барыс септігінде
Е) Зат есім мен етістіктің тіркесіне көмекші етістіктердің түйдектелуі
Ж) Сын есім мен етістіктің тіркесіне көмекші етістіктердің тіркесуі
З) Есімдіктер мен бол көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалады.
Көмекші сөздердің күрделі мақсат пысықтауыш қызметінде жұмсалуы.
А) Есімдер үшін шылауымен түйдектеліп келіп, мақсаттық мін туғыщады.
Ә) Қимыл есімдеріне үшін шылауының түйдектелуі арқылы да жасалады.
Б) Зат есімдер мен етістіктердің түйдектелген тіркесіне үшін шылауының
В) Есімдік пен үшін шылауының тіркесуі арқылы жаслады. Мысалы:
Г) Сан есім мен үшін шылауының тіркесуі арқылы жасалады.
Сонымен, күрделі мақсат пысықтауыш қызметінде, көбіне, етістіктердің тіркесі және
2.5. Күрделі себеп пысықтауыш
Пысықтауыштың енді бір тобы – іс-қимылдың болу себебін, не
а) Көсемше мен шығыс септік тұлғасындағы –ған тұлғалы есімшелердің
ә) Кейде мұндай күрделі тіркестерге зат есімдер түйдектеле жұмсалады.
б) Сын есімдерге шығыс жалғауы есімшелердің түйдектелуі арқылы жасалады.
Сондай –ақ сын есімдерге деп көмекші етістігінің тіркесуі арқылы
в) Есімше және де көсемше тұлғалы етістіктерге деп
г) Кейде есімдікке деп тұлғалы түйдекті етістікті тіркестің түйдектелуі
ғ) Кейде көсемшелер де өз айналасындағы сөздермен бірге күрделі
2. Көмекші сөздердің күрделі себеп пысықтауыш қызметінде жұмсалуы.
а) –ған есімшелері себепті, соң көмекші сөздерімен тіркесіп келгенде
ә) Кейде мұндай тіркестердің алдына туынды сын есімдер түйдектеліп,
в) Есімшелерге сайын көмекші сөзінің түйдектелуі арқылы да жасалады.
г) Түрлі тұлғадағы етістіктерге үшін шылауының тіркесуі арқылы да
Сонымен, күрделі себеп пысықтауыштар тілімізде сирек кездеседі. Олар,
2.6. Күрделі мөлшер пысықтауыш
Қазақ тіл білімінде күні бүгінге дейін пысықтауыштың бес түрі
Автор мөлшер пысықтауыштың жасалуын қарастыра келіп, оның есімдерден, етістіктердің
Есім сөз таптарының ішінде күрделі мөлшер пысықтауыш қызметінде жиі
Зат есім, сын есім, есімдіктер дара түріне қарағанда,
Күрделі мөлшер пысықтауыштар өзіне қатысты сөздермен семантикалық бірлікте келіп,
Сонымен, барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері арқылы да әр
C.Мұқанов шығармасындағы күрделі мөлшер пысықтауыштар мынадай түрде жасалады.
1.Үстеулердің күрделі мөлшер пысықтауыш қызметінде жұмсалуы
Үстеулер қомарланып келіп іс-әрекеттің мерзімдік созылуын, мерзімдік жайылуын білдіріп
2. Зат есімдердің күрделі мөлшер пысықтауыш қызметінде жұмсалуы
а) Зат есімдер қосарланып іс-әрекеттің мерзімдік созылуын білдіреді. Мысалы:
ә) Мезгіл үстеуімен мезгіл мәндес зат есімнің тіркесі арқылы
б) Мезгіл үстеуіне сан есім мен мезгіл мәндес зат
3. Сан есімдердің күрделі мөлшер пысықтауыш қызметінде жұмсалуы
Күрделі мөлшер пысықтауыш қызметінде жиі кездесетін сөздер – сан
а) Әдетте мөлшер пысықтауыш таза атау тұлғалы сан есімдерден
ә) Кейде сан есімдер қосарланып келіп, етістік баяндауышпен тіркеседі.Мысалы:
б) Сан есім мен мезгілді білдіретін ай-күн, жыл, апта,
в) Сан есімдерге мөлшер, көлем, арақашықтық мәнді зат есімдер
г) Енді бірде күрделі мөлшер пысықтауыш атау,барыс, шығыс тұлғалы
ғ) Сан есімдерге рет, есе, дүркін, елі сөздерінің түйдектелуі
1. Сын есімдердің күрделі мөлшер пысықтауыш қызметінде жұмсалуы
а) Сын есімдердің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: Бәйгеге жіберілген
2. Есімдіктің күрделі мөлшер пысықтауыш қызметінде жұмсалуы
а) Белгісіздік есімдіктеріне мәрте, қайтара сөздерінің түйдектеліп кұрделі мөлшер
ә) Сұрау есімдіктеріне сын есімнің барыс жалғаулы зат есімнің
б) Сұрау есімдігіне барыс жалғаулы зат есімнің
в) Сұрау есімдігіне мөлшерде, шамада сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады.
3. Етістіктердің күрделі мөлшер пысықтауыш қызметінде жұмсалуы
а)Есімшелерге -ша, -ше жұрнақтарының жалғануы арқылы күрделі мөлшер пысықтауышы
ә) –ып, -іп, -п тұлғалы көсемшелер мен сан есім,
4. Көмекші сөздердің күрделі мөлшер пысықтауыш қызметінде жұмсалуы
Көмекші сөздер жеке тұрып сөйлем мүшесі бола алмайтындығы белгілі,
а)Көмекші есім арқылы:
- Сан есімдерге шақты, жуық шылауларының түйдектелуі арқылы жасалады.
-Сан есімге шамасы сөзінің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: Мадиярдың
-Сан есімдерге рет сөзінің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: Біраз
5.Тұрақты тіркестердің күрделі мөлшер пысықтауыш қызметінде жұмсалуы
Мысалы: Әйелі ет пісірім уақыт аялдады да, ілгері тартты.
Сонымен, күрделі мөлшер пысықтауыштар сөйлемде етістікпен қабыса әрі меңгеріле
ҚОРЫТЫНДЫ
Синтаксистегі қазіргі кезде зерттеліп жатқан тың нәрселердің бірі
Пысықтауыштардың әр түрге бөлінуі, біріншіден, сөз тұлғаларының сан алуандылығы
Пысықтауыштың әрбір түрі бір-бірінен мағынасы, грамматикалық жақтан жасалуы, тұлғалары,
Мезгіл
Мекен
Мөлшер
Амал
Себеп
Мақсат.
Осылайша, шығармадағы тілдік деректерді талдау барысында пысықтауыштардың әрбір сыңарларының
Зерттеу нәтижесінде С.Мұқановтың «Ботагөз» шығармасындағы пысықтауыштардың әрбір мағыналық түрлерінің
1) Сөз таптарының барлық түрінен күрделі пысықтауыш жасалады;
2) Шығармада жұмсалған күрделі пысықтауыштар байланысу формасына қарай
3) Күрделі пысықтауыштардың мезгіл, мекен, амал, себеп, мақсат, мөлшер
4) Күрделі пысықтауыш жасауда зат есім, сын есім, сан
5) Бұл сөз таптарының ішінде ең жиі жұмсалатыны –
6) Сондай-ақ күрделі пысықтауыштардың басқа түрлеріне қарағанда, мезгіл және
9) Әрбір сөз табына көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы, сөз
10) Шығармада әр түрлі сөз таптарының мағыналық бірлігі арқылы
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Тіл білімінің сөздігі. Алматы: Ғылым, 1998. – 544
2. Әмір Р.С. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы.- Мектеп, 1983.
3. Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Алматы.- Қазақ университеті,
4. Виноградов В.В. Основные вопросы синтаксиса предложение. Сб. Вопросы
5. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. М.,
6. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. –Алматы, 1982. -446 бет.
7. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша
8. Балақаев М. Қазақ тiлi грамматикасы. – Алматы: Мектеп,
9. Казем-Бек М.А. Общая грамматика турецко-татарского языка. П. 130.
10. Вербицкий В.И. Грамматика алтайского языка. Казань, 1996, 197
11. Батманов И.Я. Краткое введение в изучении киргизского языка.
12. Богородицкий В.А. Общий курс русской грамматики. Изд.5. М.-Л.;
13. Закиев М.З. Синтаксический строй татарского языка. Казань, 1963.
14. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1966.
15. Сарыбаев Ш. Толықтауыш пен пысықтауыш мәселесі // Халық
16. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы.
17. Томанов М. Қазақ тілі грамматикасы. ІІ бөлім. Синтаксис.
18. Сайрамбаев Т., Өмірбекова Р. Анықтауыш, оның кейбір жасалу
19. Буслаев Ф.И. Опыт исторический грамматика русского языка. Ч.
20. Фортунатов Ф.Ф. Сравнительное языковедение. М., Учпедгиз, 1902. –
21. Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. Л., Изд.2. Учпедгиз.
22. Шәукенұлы Қ. Синтаксис. – Алматы: Арыс, 2004.- 248
23. Дмитриев Н.К. Детали простого предложения. –Сб.: Исследования по
24. Кожин А,Н. О границах русской фразеологии. –Физиологические науки.
25. Ағманов Т. Қазақ тiлiнiң тарихи синтаксисi. Алматы,
26. Никитин В.М.Разряды обстоятельство в современном русском языке. –Рязань,1973.
Әбуханов Ғ. Қазақ тiлi. Лексика. Фонетика және морфология
27. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисi. – Алматы:
28. Жүнісбекова К., Оразбаева Ф., Ахметов Ә. Қазіргі қазақ
29. Оразбаева Ф., Сағидолла Г. Қазіргі қазақ тілі. –
30. Қазақ тiлiнiң грамматикасы. Синтаксис. – Алматы: Ғылым,
31. Қалиев Ғ., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілі (лабораториялық
32. Қараев М. Қазақ тілі. – Алматы; Ана тілі,
33. Мұхамеджанова А. Қазіргі қазақ тілі.- Петропавл, 2007, -
34. Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi. Морфология. – Алматы:
35. Сайрамбаев Т. Сөз тiркесi мен жай сөйлем синтаксисi.
36. Сайрамбаев Т. Күрделi сөз тiркесiнiң кейбiр мәселелері. –
37. Сайрамбаев Т. Сөйлемнiң тұрлаулы мүшелерi.- Алматы: Қазақ
38. Сайрамбаев Т. Есім пысықтауыш. –Алматы: Санат, 1976. 48б
39. Серғалиев М. Синтаксис және стилистика. Алматы: Қазақ университеті,
3
