TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz

КІРІСПЕ 3

І ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН АЙЫРМАСЫ 6

1.1 Сөйлем мүшесі, оның негізгі белгілері 6

1.2 Сөз табының сөйлем мүшелеріне қатысы 9

1.3 Сөйлем мүшелерінің зерттелуі 11

ІІ ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ: ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН АЙЫРМАСЫ 21

2.1 Толықтауыш, оның түрлері, жасалу жолдары 21

2.3 Пысықтауыш оның түрлері 25

2.4. Толықтауыш пен пысықтауышты ажырату 30

2.5.Толықтауыш пен пысықтауыштың ара жігін айыру туралы кейінгі көзқарастар 32

ҚОРЫТЫНДЫ 48

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 51

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Тілтану

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

І ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН АЙЫРМАСЫ
1.1 Сөйлем мүшесі, оның негізгі белгілері 6

1.2 Сөз табының сөйлем мүшелеріне қатысы 9

1.3 Сөйлем мүшелерінің зерттелуі 11

ІІ ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ:
2.1 Толықтауыш, оның түрлері, жасалу жолдары 21

2.3 Пысықтауыш оның түрлері 25

2.4. Толықтауыш пен пысықтауышты ажырату 30

2.5.Толықтауыш пен пысықтауыштың ара жігін айыру туралы кейінгі көзқарастар
ҚОРЫТЫНДЫ 48

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 51

КІРІСПЕ

Қазақ тілі бөлімінде сөйлем мүшелері айтарлықтай зерттелді. Бұл жөнінде
Пысықтауыш пен толықтауыштың айырмасы мен ұқсастығы жайында қазақ тіл
1. Барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы сөздер заттық мағынаны
2. Барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы сөздер мейлі шылаулы
Осыған қарап біз өз қал-қадырымызша баламалы пікір алуандығына арқау
Толықтауыш пен пысықтауышты талдау үстінде дәстүрлі құрылымдылық әдістен гөрі
Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытындыдан тұрады.

Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбымыздың теориялық, методикалық тұрғыдан зәрулігі, осы
Негізгі бөлім екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда қазақ тіл
Екінші тарауда толықтауыш пен пысықтауышқа арнайы тоқталдық. Ол туралы
Бір қарағанда, бірінші тарау мен екінші тарау жарыспалы күйде
Қорытынды бөлімде толықтауыш пен пысықтауышты айырудың критерийлері берілді.

І ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН АЙЫРМАСЫ

1.1 Сөйлем мүшесі, оның негізгі белгілері

Сөйлемнің өзі екі жақты қарастырылатыны белгілі;

А) Cөйлемнің құрылысы, айтылу мақсаты және оған қатысатын мүшелердің
Б) Сөйлемді құрайтын элементтері немесе сөйлемге қатысты сөздердің сөйлем
Сөйлемге қатысты осы екі мәселенің әрқайсысының өзіндік зерттелу обьектілері
«Сөйлемнің мүшелері сөйлемнің ішкі бөліктері, сөздер сөйлемнің ішкі бөліктері,
Сөйлем сөзсіз құралуы мүмкін емес. Міне сол сөйлемдегі құрайтын
Жалпы сөйлем мүшелері туралы бірнеше анықтама бар;

«Сөйлемдегі сөзді сөйлем мүшесі дейміз».

«Сөйлемде қанша сөз болса, солардың барлығы соншалық сөйлем мүшесі
«Сөйлемдегі мағыналы сөзді сөйлем мүшесі дейміз».

«Сөйлемдегі әр түрлі сұрауға жауап берген сөзді сөйлем мүшесі
Сөйлем мүшелері туралы кейінгі кездегі авторлардың пікірлері.

М.Балақаев «Сөйлемде грамматикалық мағынаға ие болып, синтаксистік қызмет атқарып
О.Күлкенова «Сөйлем ішінде басқа сөздермен синтаксистік қатынасқа түсіп, бір
Р.Әміров «Сөйлем мүшелері – сөйлем құрауда қалыптасқан қатынастың компоненті.
Негізінен осы тұжырымға байланысты Т.Сайрамбаев мынадай тұжырымға4 ерекше тоқталып
1.Сөйлемде қанша сөз болса, сонша сөйлем мүшесі болады;

2.Сөйлемдегі мағыналы сөз сөйлем мүшесі болады;

3.Сөз тіркесі де сөйлем мүшесі болады;

Алғашқы ережелер бойынша ол осы еңбегінде былай дейді: «Сөйлем
Сонымен қатар сөйлем ішінде келетін оқшау сөздер, айқындауыштардың дербес
Және де қаратпа, қыстырма, одағай, қосарлы, қосалқы және оңашаланған
Бұдан басқа сөйлем ішінде көмекші сөздер тобының бар екендігін,
«Осы сөздер (көмекші сөздер) өз алдына тұрып еш уақытта
Автор енді бір мәселе бойынша: «Кейбір ережелерде әр түрлі
1. Сөйлемдегі негізгі мағыналы сөздер дара күйінде тұрып белгілі
2. Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі де белгілі
Сөздердің сөйлем мүшесі болу үшін мынадай мәселелерді атап өтеді:

1.Сөйлем мүшесі болу үшін сөздер бір-бірімен қатысты болуы керек.

2.Сөздер сөйлем мүшесі қызметінде дара да, күрделі де күйінде
3.Сөздер сөйлемге енгенде грамматикалық мағына беруі тиіс.

4.Сөздер сөйлем мүшесі болған кезде белгілі бір сұрауға жауап
5.Сөздер сөйлем мүшесі қызметінде өзара байланысқа енуі тиіс, -
1.2 Сөз табының сөйлем мүшелеріне қатысы

Т.Сайрамбаев сөйлемді құрайтын элементтер мен сөйлем мүшелері негізінен біріңғай
1.Негізгі сөз таптарының сөйлем мүшесі болуы.

2.Негізгі сөздер мен көмекші сөздердің түйдектелуі арқылы сөйлем мүшесі
3.Негізгі сөздер шартты райлы болса, етістігінің тіркесі арқылы болған
4.Тұрақты тіркесті сөйлем мүшелері.

5.Бір сөздің қайталануы арқылы сөйлем мүшесі болуы.

6.Сөйлемнің де сөйлем мүшесі болуы.

7.Қысқарған сөзді сөйлем мүшелері.

8.Жеке дыбысты сөйлем мүшелері.

Сөз таптарының сөйлем мүшелеріне ұқсамайтын қасиеттерінің бірі әрбір сөз
Т.Қордабаев ¤зінің «Тілдік структуралық элементтері» деген еңбегінде сөз табы
Сөйлем мүшесі, сөз табы дейтініміз де лексикалық тұлғалар, сөздер
Бір сөздің өзінде лексикалық теорема, грамматикалық, әрі сөйлем
Сөз табының лексикалық мағынасы бойынша сөйлем мүшесі болатын әрбір
Жалпы алғанда, сөз таптары сөйлем мүшесі болған кезде лексикалық
Бұған қарағанда әр түрлі мағыналық топта жұмсалатын сөз таптары
1.3 Сөйлем мүшелерінің зерттелуі

Қазақ тілін зерттеуде орыс тіл білімінің үлгілік жолы болғандығын
І. Ломоносов кезеңі. Бұл 1755 жылы Ломоносовтың «Российская грамматика»
ІІ. Н.Греч пен А.Востоковтың синтаксистік құбылыстарды әр түрлі лингвистикалық
ІІІ. Бұл кезең –орыс тілі синтаксисі тарихында Ф.И.Буслаевтың «Опыт
Орыс тілі білімінде ревалюцияға дейінгі кезде синтаксис мәселелері Ломоносовтың
«Бастауыш пен баяндауыш жеке сөздерден жасалуы мүмкін» - дейді,
ХІХ ғасырдың басында Н.Язвицский өзінің «Все общая грамматикасында»1 кез–келген
Ал Я.Г.Якоб өзінің «Курс философий для гимназий Российской империй»
ХІХ ғасырдың 20-50 жж. бұл мәселе кеңінен сөз болған
Н.И.Греч үшін сөйлем мүшесі мен сөз табы бір-біріне сәйкес
Сонымен қатар автор: «Анықтауыш пен толықтауыш бірдей
ХІХ ғасырдың 20-30 жж. орыс тілі синтаксисі тарихына А.К.Востоковтың
А.К.Востоков өзінің «Русская грамматика» еңбегінде сөйлем тек қана екі
Және де ол өз грамматикасында бастауыш пен баяндауыштан өзге
Яғни сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы ілімінің логикалық бағыты А.К.Востоков
Оларда «дополнение», «определение» деген терминдердің қолданылғанын, ал пысықтауыш ретінде
ХІХ ғасырдың 50 ж. аяғына қарай Ф.И.Буслаевтың «Опыт
Сонымен қатар Ф.И.Буслаевтың ілімі бойынша логикалық тұрғыдан сөйлем
Ф.И.Буслаев тұрлаусыз мүшелерді екі түрлі қатынаста қарастырады:

1.Синтаксистік қолданысына қарай;

2.Мағынасына қарай;

А.А.Дмитревский осы ғасырдың 60-70 жж. еңбектерінде: «бастауыш тек
Ал М.Великанов2 бастауыш пен баяндауыштың дамуына, өрбуіне қызмет ететін
А.А.Потебня «Из записок по русской грамматики» деген еңбегінде3 А.А.Дмитриевскийдің
Ф.И.Буслаевтың сөйлем мүшелері туралы ілімін оның сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін
А.А.Потебняныңң ұғымынша, сөйлем мүшелері мен сөз табы үнемі қозғалыста
А.А.Потебняның талантты шәкірттерінің бірі А.А.Попов сөйлемнің генезисі туралы мәселеде
А.А.Потебня тілдің тарихи дамуында екі мүшелі сөйлемді тілдік норма
А.В.Попов өзінің «Синтаксические исследования» деген еңбегінде бірінші рет «Сөйлемнің
А.В.Поповтың тарихи генетикалық тұрғыдан қарастырған бұл зерттеуі А.А.Потебня, Ф.Ф.Фортунантов,
Кейінгі жылдардағы орыс тіл білімі синтаксисін зерттеулердің бірі А.Н.Пешковский
Ал қазіргі орта мектептерде, жоғарғы мектептерде сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін
1.1922–40 жылдар арасындағы ғылыми айтыс.

2.1940 жылғы оқулық, ғылыми еңбектер бағытындағы айтыс.

3.1950 жылдан кейінгі әр түрлі бағыттағы еңбек.

Бірақ, сол сөйлем мүшелерінің анықтамасына келгенде ғалымдар арасында түрліше
Сөйлем мүшелерінің өзіндік қасиетін айқындауда 1940 жылға дейінгі және
Бұл кездегі еңбектерде сөйлем мүшелері тек жасалу жағынан ғана
Сөйлем мүшелері туралы арнайы тоқталған ғалым А.Байтұрсынов. Автордың 1924
Онда ол сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп екіге бөледі.
а) бас мүше;

ә) баяншы мүше;

Ал автор тұрлаусыз мүшелерді үшке бөліп қарастырған Қ.Жұбанов, С.Аманжоловтар
Сөйлем мүшелеріне ғылыми талдау жасаған ғалымдардың ішінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
Автор: сөйлем түгел бір ойды білдіреді. Түгел
Қ.Жұбанов өзінің «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» деген кітабында сөйлем
Автор сөйлем мүшелерінің саны оның атаулары туралы осы еңбегінде
Ол жалғаулы айқындауышты толықтауыш жалғаусыз айқындауышты анықтауыш дейді.

“Сөйлемдегі бастауыш пен баяндауыштан өзге жалғаусыз сөздің бәрі анықтауыш
“Жақып ұзақ сөйледі. Дәуіттің, Қасымның жаман жағын түгел ашып
Яғни, Қ.Жұбанов сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері туралы өзінен бұрынғы авторларды
Автор: «Жаңа грамматикалық жаңалықтар жайынан» еңбегінде пысықтауыш болатын кеше,
Қазақ тілінің сөйлем мүшелерін топтастыру туралы С.Аманжоловта арнайы тоқталған.
а) тұрлаусыз сөйлем мүшелерінің көптігіне;

ә) анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыштың сұраулары мен анықтамаларының арасына келуіне;

б) оларды бір–бірінен айыруда ғылыми негіздердің жоқ екндігіне байланысты
Ал 1939 жылы мектепке арнап жазылған “Қазақ тілінің
Сөйтіп автордың сөйлем мүшелерін топтастыруда екі түрлі көзқарасын байқауға
С.Аманжолов өзінің “Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы” еңбегінде
Автор осы еңбегінде сөйлем мүшелерін біз тек мағынасына байланыстырып
а) Отпен ойнама – күйесің,

Сумен ойнама – батарсың.

(Немен ойнама ? – отпен, сумен);

ә) Мен келешекке сеніммен қараған адамды сүюші едім. (Ә.Әбішев)
(Қалай қараған адамды? – сеніммен қараған адамды) “немен?” сұрауы
Автор: сырт жағынан қарағанда, екеуінің де көмектес болғанымен бірінің
С. Аманжолов алғашқы топтауын батыл айтқанымен бәрібір соңында сөйлем
Өзге ғалымдар да (Қ.Басымов, І.Бәйтенов, Ә.Ермеков, М.Балақаев) сөйлем мүшелері
Х.Басымов өзге ғалымдарға қарағанда тұрлаусыз мүшелерді қазіргіше анықтауыш, толықтауыш,
І.Бәйтенов та өз еңбегінде сөйлемнің мүшелері туралы арнайы тоқталғанымен,
Сөйлем мүшелері туралы мәліметті М.Балақаев еңбектерінде кездестіреміз. Автор
Сонымен автор сөйлем мүшелерінің тұрлаулы (бастауыш, баяндауыш) және тұрлаусыз
Ал Т.Р.Қордабаев өзінің «Тілдің структуралық элементтері» деген еңбегінде сөздің
Ал сөйлемдегі сөздерді мүшеге бөлу қандай негізден тұрғандығы туралы:
Олардың байланысы сан қилы болу мүмкін ,бірақ тіл солардың
Ал баяндауыштын белгінің, процестің затқа, құбылысқа жартылай тәуелділігін көрсеткені,
Ал анықтауыштың белгінің затқа тәуелді қатынасының көрсеткіші, толықтауыштың
Т.Қордабаевтың пікірінше бастауыш пен баяндауышсыз сөйлем жоқ. Сөйлем болу
Ал кейде тұрлаусыз мүше толымсыз сөйлем болып келетіні
ІІ ТАРАУ ТОЛЫҚТАУЫШ ПЕН ПЫСЫҚТАУЫШ:
2.1 Толықтауыш, оның түрлері, жасалу жолдары

Жай сөйлемді жайылмаға айналдырып, оның іргесін әрі қарай
Салыстырыңыз :Үйге мені шақырды -Үйге мен шақырдым.

Сонда, толықтауыштың синтаксистік единицалардың, атап айтқанда сөйлемнің актуальді
Толықтауыштар мағынасына, тұлғасына қарай тура толықтауыш, жанама толықтауыш болып
Табыс септігінде жұмсалатын сөйлем мүшесі тура толықтауыш деп аталады.
Тура толықтауыштың қандай жағдайда жалғаулы, жалғаусыз болып қолданылатыны туралы
2.2 а) Жалғаулы болып жұмсалатын жайттар:

1.Тура толықтауыш өзі қатысты сөзден (көбінесе сабақты етістіктен) қашықтап
2.Экспрессивті мағынада жұмсалатын күрделі не қосарлы етістіктің жетегінде айтылатын
Бұл сөйлемдердегі тура толықтауышты жалғаусыз айтуға болмайды.

Мынадай синтаксистік жағдайларда әрқашан жалғаулы болып айтылады:

1.Сөйлемде тура толықтауыш болған сөзге не онымен байланысты сабақты
2.Бір етістікке бағынған бірыңғай тура толықтауыш мен, бен, пен
3.Тура толықтауыш қызметіндегі зат есімдер сай-сай, тау-тау, ауыл-ауыл сияқты
а/ Сай-сайды жағалап ілгері жүрдік.

ә/ Ол тау-тауды кезіп жүр.

4.Тура толықтауыш болатын зат есімнің мағынасы етістіктің лексикалық мағынасымен
а/ Балалар үйді басына көтерді.

5.Алдында мынадай айқындауыш бар зат есімдер тура толықтауыш қызметінде
а/ мына, ана, осы, бұл, анау, мынау сілтеу есімдіктері
ә/ Есік алдында жатқан итті көрмеппін.

2.2 ә/ Жанама толықтауыштар деп барыс, жатыс, шығыс, көмектес
Жанама толықтауыштар тура толықтауыштардай, сабақты етістіктермен ғана тығыз байланысты
Жанама толықтауыштың мағыналары:

Жанама толықтауыштар әр түрлі септік жалғауында, әр түрлі тіркестер
1.Барыс септігіндегі жанама толықтауыштар негізінде, қимыл процесінің кімге, неге
а)Материалдық тегін білдіретін толықтауыштар;

1.Өнер білім бар жұрттар,

Тастан сарай салғызды.

2. Сүттен ақ, судан таза, біреуден артық, біреуден кем.

ә/ қимыл процесінің заттық арнасы болатын толықтауыштар:

1. Қара көзден нұр тайса, бір көруге зар болар.

2. Ол қолымнан тартты. Бұл хабарды газеттен оқыдым.

3. Көмектес септігіндегі жанама толықтауыштар:

а/ Бірлестік және ортақтастық.

1. Жоқ, ол да құлаған самолётпен бірге түскен көрінеді.

2. Раушан Күләшпен сүйісіп амандасты.

ә/ Құралдық:

Атты қамшымен айдап, жеммен айда.

б/ Материалдық- заттық:

1. Үйдің қабырғасын балшықпен сыладым.

2/ Терезені таза шүберекпен сүрттім.

4. Жатыс септігіндегі жанама толықтауыштар кімде? неде? деген сұрауларға
Мысалы: Жылқыда өт жоқ, өсер малда өлім жоқ.

Барыс, шығыс, жатыс, көмектес жалғауында айтылатын сөздер сөйлемде кейде
2.2. б/ Толықтауыш болатын сөз таптары

1. Барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғауындағы зат
Жұмсақ вагондардағы жолаушылар орындарынан тұрып төсек-орындарын жинастырып жатыр.

2. Заттық ұғымда қолданылатын сын, сан есімдер, есімдік, етістіктің
а/ Оның қуанышы, бақыты өзіне қайтты.

ә/ Ыстығы мен суығына бірдей төздірген игілікті еңбек.

б/ Бестен үшті алса екі қалады.

3. Зат есім, есімдік, тұйық райлы етістік сөздері туралы,
Мысалы: Екеуі совхозды суландыру жөнінде бірсыпыра кеңесті.

2.3 Пысықтауыш оның түрлері

Сөйлемде етістіктен болған мүшемен байланысты болып, етістік мағыналы қимылдық
Пысықтауыштар қалай ? қайтіп? қашан? қайда? қайдан? қанша? не
Пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер үстеулер, үстеу мәндес есімдер, саналық
Пысықтауыш мағынасына қарай төмендегі топтарға бөлінеді:

а) Мезгіл пысықтауыш деп етістіктің шақтық мағынасына мезгілдік мағына
а) Үстеулер: Ертеңінде таңертең тұтқын есігі ашылды.

ә) Зат есімдердің ішінде мезгіл пысықтауыш қызметінде
Қараңғы түнде тау қалғып.

Осы сияқты жас, өмір, дөнен, құнан... зат есімдер
1.Жасымда ғылым бар деп ескермедім ...

2.Өмірімде кісіге жалынып көрмегенде, енді саған
б) Сілтеу есімдіктеріне –ша, -ше жұрнағы жалғанып, қашан сөзіне
в) Сөз тіркестері.

Үстеу мен үстеу /бүгін кешке, тапа тал түсте/.

Шақтық мағынадағы зат есімнің алдында сілтеу есімдіктері келсе: сол
Септеулі, атау тұлғадағы есімдер кейін, соң, дейін, бері, бойы…
Ә) Мекен пысықтауыш қимылдың, іс-әрекеттің болу орнын, бет алысын
Мекен пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер, негізінде, мекендік үстеулер /жоғары,
Мекендік үстеулер түбір күйінде де жатыс, шығыс жалғаулы формаларда
Жоғарыдағы үстеулердің бірсыпырасы –/ы/ рақ, -ірек жұрнақтары жалғанып мекен
Көлемдік мағынадағы жатыс септікті зат есімдер сілтеу есімдіктері: Осында
Барыс, шығыс, көмектес септікті зат есімдер: Мен өзенге келдім.
Сілтеу есімдіктері мен жақын, алыс жер, жақ, маң сияқты
Арты, алды, асты, үсті… көмекші есімдермен тіркесе айтылатын зат
Көлемдік мекендік мағынасындағы есімдер: Ол табанда ақшасын өндіріп алды.

Мекендік мағынасындағы сөздер шақтық мағынада жұмсалады: Жақында мен де
б) Мақсат пысықтауыш деп іс-әрекеттің не үшін, қандай талапқа
1.Үстеулер әдейі, жорта, қасақана, бекер, босқа…

2.Зат есім, етістік, көмекші сөздермен тіркесетін басқа есімдер пысықтауыш
а) у қосымшалы қимыл есімдер барыс жалғауында кей, кет,
ә) зат есімдерге – ғалы /гелі, қалы/ келі тұлғалы
б) есімдер үшін шылауымен тіркесіп айтылса /Отан үшін, балалар
в) қалау, бұйрық рай формалы етістіктен кейін деп етістігі
г) барыс жалғаулы есімге бола етістігі көмекші болып келсе
ғ) –ма + с /-ме + с/ тұлғалы есімшеге
2.3. в) Себеп пысықтауыш қимыл процесінің себебін білдіреді. Себеп
Себеп пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөз көбіне өткен шақтық
1.Есімшеге –дық ,-дік жұрнағына –тан ,-тен шығыс
2.Есімшеге тікелей не тәуелдік жалғауынан кейін шығыс септігі
3.Есімшеден соң себепті соң деген шылау сөздер
4.Есімшеге –дық, -дік жұрнағы жалғанған соң тәуелдік жалғауы және
5.Көңілшектік, еріншектік, жалқаулық ...тәрізді абстракт мәнді зат есімдерге тәуелдік
2.3. г) Амал пысықтауыш қимылдың қандай тәсілмен атқарылуын
Амал пысықтауыштар екіге бөлінеді: тәсілдік, сапалық. Тәсілдік амал
Олардың баяндауышқа мағыналық қатысы қимылдық, қарқындық бейнелеуіші болады.

1.Іс-әрекеттің қимылдық тәсілін білдіретін амал пысықтауыштар көбіне етістіктің көсемше
2.Көсемше тұлғалы етістіктер қосарланып қолданылады.

Көре–көре көсем боларсың, сөйлей–сөйлей шешен боларсың.

3.Өткен шақтық есімшеге – ша/ -ше жұрнағы жалғанып, қимылдық
ә) Сапалық амал пысықтауыш қимылдын сапасын білдіреді. Олар
1.Негізгі және туынды сын есімдер етістікке қатысты болғанда пысықтауыш
2.Зат есімге –дай / дей ,-тай /тей жұрнағы жалғанса;

3.-дай /дей жұрнағы есімшеге жалғанса;

4. ша/ше жұрнағы жалғанып, теңеулік сапа мағынасында қолданылады;

5.Сандық ұғымды білдіретін сан есімдер:

Қарға екі шоқып, бір қарайды.

6.Бірақ, едәуір, тәуірірек ..сияқты сөздер.

7.Арқан бойы, бір құлаш, бес шақырым...өлшемдік сапа ретінде
2.4. Толықтауыш пен пысықтауышты ажырату

2.4. Толықтауыш пен пысықтауышты ажырату мәселесі алғаш 1938-39 жылдарда
Профессор С.Аманжолов сөйлем мүшелерін
Ол 1939 жылы «Халық мұғалімі» журналында жарияланған
Септік жалғаулар басқа сұрауларға жауап болып
Әділ Ермеков те бұл жайында осы пікірге әуендес
Ол Қ.Басымовтың ол ауылда істейді деген сөйлемдегі ауылда сөзін
Яғни бұдан үш көзқарас пайда болады:

1.Қайдан? қайда? сұрағына жауап беретін сөздерге екі жақты қарап,
2.Қайда? қайдан? (Басымов, Ермеков) сұрауына жауап болатын сөздерді
3. Қайда? (Ж.Досқараев) сұрағына жауап беретін сөздер толықтауыш болу
Кейінгі біршама пікір білдірушілер де бұл жайында нақты пікір
2.5.Толықтауыш пен пысықтауыштың ара жігін айыру туралы кейінгі көзқарастар

Жанама толықтауыш пен пысықтауыш туралы айтыс екінші рет 1952
М.Балақаев 1950 жылға дейінгі орта мектеп грамматикасында септік жалғауларында
Сонымен қатар қайда? қайдан? сұрауына жауап болатын сөздерге пысықтауышқа
Сонымен, профессор М.Балақаев жанама толықтауыш пен пысықтауыштың арасындағы
1.Жанама толықтауыштар заттың іс-әрекетіне тек заттық мағына үстеп
2.Жанама толықтауыш пен пысықтауыш екі түрлі сөз табының негізінде
3.Жанама толықтауыштар өзі қатысты сөзімен обьектілік қатынасты білдіретін барыс,
Шығыс, барыс жалғауларының көлемдік мағынасы жатыс жалғауындай емес, олар
Киім шегеде ілулі тұр. Мына шелекте үш литрдей су
«Сондай –ақ, тауға қар жауды деген сөйлемдегі тауға сөзі
1. Кімде? нені? деген сұрауларға жауап болатын жатыс жалғаулы
2.Кімге?, неге? кімнен?, неден?, кіммен?, немен?, қайдан?,
Осы мәселе туралы пікір білдірген И.Ұйықбаев өзінің 1953 жылы
Автор М.Балақаевтің «екі түрлі сұрақты бірдей қоюға болатын жатыс
Ал Ә.Хасенов осы журналдың № 4 санында
Автор «Мәулен Балақаевтің дұрыс атап көрсеткеніндей, септік
Бұдан өзге барыс шығыс септік формалы сөздерді де сөйлемнің
Барыс септік жөнінде Балақаев «Тауға қар жауды”, “Торғайлар
Осы туралы Хасенов былай дейді:

«Біз бұдан толықтауыш пен пысықтауышты ажыратуды оңайлатамыз деп
Септік тұлғалы сөздерді сөйлемнің қай мүшесіне
Осыдан соң іле-шала журналдың №5 санында Ф.Мұсабекованың
Жанама толықтауыш болған сөз табының септік сұрауымен сөйлем
Барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде тұрған сөздердің сөйлемде
Сонымен Ф.Мұсабекова мақаласын былай қортындылайды: «Жанама толықтауыш пен
Бұдан кейін журналдың № 8 санында Ш.Х.Сарыбаевтың «Толықтауыш
«Сөйлемнің табыс септік жалғаулы мүшесін пысықтауыш деп атап, жанама
Сонымен қатар, Ш.Х.Сарыбаев мынадай мәселені ұсынады: «бұл синтакасистік тақырып
Осы мәселе туралы онды да дұрыс пікір айтушылардың
Сөйлемді мүшеге талдауда, әсіресе, таласқа түсіп отырған
Сонымен қатар, автор М.Балақаевты «септік жалғау сұрақтарын «тура
Егер толықтауыштан пысықтауышты ғылыми негізде дұрыс айырып, оларды оқушыларға
1. Барыс, жатыс, шығыс жалғаулы сөздер кімге?, неге?, кімнен?,
Бұл сөйлемдердің сөзге (неге?), сөзінен (неден?) сөздері жанама толықтауыш
2. Барыс, жатыс, шығыс жалғаулы сөздер мейлі шылаулы болсын,
Мұнда Қарағандыға (қайда?), котельдің үстіне (қайда?) сөздері мекен пысықтауыш
А.Ысқақов өзінің «Жанама толықтауыш пен пысықтауыш туралы»2 мақаласында
М.Балақаевтың (№10.1952) біраз құнды пікір айтқанымен, жанама толықтауыш пен
«Мағыналық қызмет», «мағыналық қатынас», «статикалық көлем», «динамикалық ұғым»
«Біз М.Балақаевтің ғылыми негізге сүйенген, көкейге қонымды пікір айтар,
Ысқақовтың пікірінше, осы мәселе туралы пікір білдірген Ш.Х.Сарыбаевтың (№8
«Профессор М.Балақаевтың «тура сұрау», «бұрма сұрау» дегеніне қосыла
- Қайдан келесің? –Мектептен келемін.

- Енді қайда барасың? Үйге барамын. т.б.

Бұл сөйлеуші адамдар белгілі бір ереже бойынша емес, сонау
Сонымен қатар, А.Ысқақов сөйлем мүшесін талдағанда сөз бен сөздің
Журналдың 1957 жылғы № 7 санында жарияланған Н.Сауранбаев пен
«Кейбір септеулердің сөйлемдегі қызметі мен қай сұраққа жауап беруі
Бұл авторлар сөйлемдегі сөздер грамматикалық сұрақтарға (немен? неге?
«Адамдардың, сонымен бірге басқа да жанды нәрселердің аттары мен
Ал кейде барыс, шығыс, жатыс, көмектес септік жалғауында тұрғанымен,
Сонымен қатар, олар профессор М.Балақаевтің «септіктердің «тура сұрауы», «бұрма
Бұл екі автор сөйлемнің жанама толықтауыш пен пысықтауышынан дұрыс
Осы даулы мәселе 1958 жылы «Қазақ тілі мен әдебиеті»
Журналдың №4 санында жарияланған «Толықтауыш пен пысықтауыш жайында» деген
Ол шылаулар мен көмекші есімдер арқылы жасалған түйдекті тіркестердің
Осы журналда жарық көрген «Жанама толықтауыш пысықтауыш туралы»1 мақаласында
М.Балақаевтың оқулық авторларының «тура», «бұрма» сұрау дегендерін лайықсыздау көріп,
Қ.Басымовтың «септіктің сұраулары және басқа сұраулар», Ә.Ермековтың «негізгі және
С.Қазыбаевтың пікірінше, М.Балақаевтың «жатыс жалғаулы» сөзге неде? қайда? cұрауы
И.Ұйқыбаев мақаласында Хатыңнан жақсы ұғындым сөздің бәрін (Абай); Бұлақтан
Сонымен қатар автор Т.Қордабаевтың септік жалғаулы сөздер қандай жағдайларда
Ә.Хасенов, Н.Сауранбаев, Ж.Болатовтардың батыс, шығыс, жатыс жалғаулы сөзге
Сонымен қатар Д.Әлеубековтың «Толықтауыш пен пысықтауышты ажырату жөнінде»2 мақаласында
Сонымен Сабыр Қазыбаев өз ойын былай қорытындылайды: «Барыс, жатыс,
Біздіңше бұл синтаксистік құбылысты түгелдей морфологиялық құбылыспен теңестіріп жіберу.

Ал профессор С.Аманжолов «Толықтауышпен пысықтауыш жөніндегі кейбір ойлар»2 мақаласында
1. Жомарт мектептегі оқуға келді.

2. Жомарт мектепке оқуға келді.

Мұнда бірінші сөйлемде «оқу» заттық мағынада тұрып, неге? неменеге?
С.Аманжолов тура сұрауға жауап болатын сөздерге мысал келтірген: айқайлаған
Автор: «Істің ендігі бір қиын жағы – сабақтас құрмалас
Сондықтан кейбір сөйлемде кездесетін екі ұшты жайларды болдыра бермеу
1.Барыс , жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы сөздер заттық мағынаны
А/ Боқайдың қазақы бейқамдыққа, салақтыққа, үндемей налығаны әйелін шамдандырды.

Ә/ Құста сүт жоқ, жықыда өт жоқ.

Мұнда бейқамдыққа, салақтыққа сөздері неге? сұрауына жауап беріп тұр,
2. Барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы сөздер мейлі шылаулы
а/ Ол мектепке кетті.

ә/ Көкшетаудан мына жиен келіп тұр.

б/ Әйтеуір , қалаға қарай зытып келемін.

в/ Ол күзде оқуға барады деген мысалдарда, бірінші сөйлемде,
Сонымен, 1932 жылдан басталып, аяқталмай қалған, 1952 жылдан бері
ҚОРЫТЫНДЫ

Жоғарыда салыстырылған пікірлерді қорытындылай келе, сөйлем мүшелерін талдаудың яғни
Ә.Хасенов: «Септік тұлғалы сөздерді сөйлемің қай мүшесіне жатқызудағы негізгі
Ф.Мұсабекова: «Жанама толықтауыш пен пысықтауышқа грамматикалық талдау жасағанда, тек
Т.Қордабаев: «Таласқа түсіп отырған мүшелерді ажыратуда сұрауға сүйену бір
А.Ысқақов: «Сөйлем мүшесін талдағанда сөз бен сөздің қатысын, мағынасын
5. Н.Сауранбаев, Ж. Болатов: «Кейбір септеулердің сөйлемдегі қызметі
6. М.Томанов: «Сөйлемдегі сөздер басқа сөздермен грамматикалық (логикалық)»
Толықтауыш пен пысықтауыш мүшелер, жалпы сөйлем мүшелері қандай
О.Күлекенова: «Сөйлем ішінде басқа сөздермен синтаксистік қатынасқа түсіп, бір
Р.С.Әміров: «Сөйлем мүшесі ретінде толық мағыналы сөздер қолданылады», -
Қорыта келгенде, сөйлем мүшесі болуда қандай сөздер қолданылады деген
Негізгі сөз, туынды сөз, біріккен сөз, қос сөз, қысқарған
Мысалы: Ахажға олар кеше барған. Мұнда АХАЖ сөзі-қысқарған сөз.

2.Негізгі сөз бен көмекші сөз.

Мысалы: Намысқа тие алмаған Анар баласын жетектеп үйіне қарай
3.Тұрақты сөз тіркесі.

Мысалы: Ол судан малынған мысықтай пысқырынды да қалды.

4.Сөйлем мүшесі қызметінде сөйлемдерде қолданылады.

Мысалы: «Жазым болса быламыққа тіс сынады» дегенді естідің бе?
Көрсетілгендерді айқындап толықтыра түсу үшін, толықтауыш пен пысықтауышты
1.Сөздің грамматикалық, лексикалық симантикалық мағынасына;

Сұрауларға;

Контекстегі мағынасы;

Қай сөз табынан жасалғанына;

Сөз бен сөздің қатынасына, яғни басқа сөздермен тіркесу амалы,
Жалпы сөйлем мүшелерін, оның ішінде толықтауыш пен пысықтауышты да
Бұл мәселені түбегейлеп анықтау үшін қазақ тіліндегі ситаксистік
3.Қайда? (Ж.Досқараев) сұрағына жауап беретін сөздер толықтауыш болу керек.

Кейінгі біршама пікір білдірушілер де бұл жайында нақты пікір
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Абдуллаев К.М. О соотношении структурного и коммуникативного аспектов
Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. -Алматы:
Аманжолов С. Толықтауыш пен пысықтауыш жөніндегі кейбір ойлар. Қазақ
Әбуханов Г. Қазақ тілі. /Пед. училищеге арналған/. -Алматы:
Әміров Р. С. – Жай сөйлем синтаксисі. –Алматы, 1993.
Әуелбеков Д. Толықтауыш пен пысықтауышты ажырату жөнінде. Халық мұғалімі.
Балақаев М., Қордабаев Т. Р. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис.
Балақаев М. Сөйлемнің толықтауыш пысықтауыш мүшелерін айыру туралы.
Басымов Х. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері “Халық мұғалімі”, 1939, №1.

Бәйтенов І. Сөйлем мүшелері туралы. “Халық мұғалімі”, 1939, №5-16.

Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. –Алматы: Ана тілі, 1992.

Буслаев Ф.И. Опыт исторической грамматики. –Москва, 1869.

Великанов М. Синтаксис. Простое предложение Вып. I, -Тверь, 1890.

Виноградов В.В. Основание вопросы синтаксиса предложения. Вопросы грамматического строя.
Виноградов В.В. Из истории изучения русского синтаксиса. –М., 1958.

Серғалиев М., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. –Алматы:

Востоков А.К. Русская грамматика. I-II. Харьков, 1848.

Греч Н.И. Опыт общесравнительной грамматики русского языка. СПБ. 1956.

Дмитриевский А.А. Практические заметки о русском синтаксисе. III-IV. Еще
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. -Алматы. 1966.

Жұбанов Қ. Жаңа грамматикалық жаңалықтар жайынан. Ауыл мұғалімі 1937,
Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. 2-Том. –Алматы, 1961.

Қазыбаев С. Жанама толықтауыш пен пысықтауыш туралы. Қазақ тілі
Қордабаев Жанама толықтауыш пен пысықтауыш туралы. Халық
Қордабаев Т.Р. Тілдің структуралық элементтері.-Алматы. 1975.

Мұсабаев Т., Кеңесьаев І. Қазіргі қазақ тілі /лексика, фонетика/.
Мұсабекова Ф. Толықтауыш пен пысықтауышты талдау туралы. Халық мұғалімі,
Попов А.В. Синтаксические исследование. Филологический записки. –1979,
Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Т.III.
Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. –Алматы, 1991.

1 Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. –Алматы, 1991.
2 Басымов К. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. Халық мұғалімі. 1939,
1 Балақаев М., Қордабаев Т. Р. Қазіргі қазақ тілі.
2 Серғалиев М., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі.
3 Әміров Р. С. – Жай сөйлем синтаксисі. –Алматы,1993.110-112-
4 Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері –Алматы: Қазақ университеті,
5 Сонда, 12-бет.

1 Сайрамбаев Т. – Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері – Алматы:
1 Сайрамбаев Т. – Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері – Алматы:
2 Сонда, 36-бет.

1 Қордабаев Т.Р.-Тілдің структуралық элементтері.-Алматы. 1975-105-бет.

2 Сайрамбаев Т. – Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері – Алматы:
1 Н.Язвицский-Всеобщая грамматика –Карсков 1860г.стр 108-109.

2 Я.Г.Якоб –курс философий для гимназий Российской империй часть
3 Н.И.Греч. Опыт общесравнительной грамматики русского языка СПБ. 1856.
1 Греч Н.И. Опыт общесравнительной грамматики русского языка. СПБ.
2 Востоков А.К. Русская грамматика. I-II. Харьков, 1888.
3 Буслаев Ф.И. Опыт исторической грамматики. –Москва, 1869. стр.
1 Дмитриевский А.А. Практические заметки о русском синтаксисе. III-IV.
2 Великанов М. Кандидат филологии. Синтаксис. Простое предложение Вып.
3 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Т.III.
4 Попов А.В. Синтаксические исследование. Филологический записки.
1 Попов А.В. Синтаксические исследование. Филологический записки.
1 Басымов К. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. Халық мұғалімі. 1939,
2 Қордабаев Т. Қазақтың тұңғыш лингвист ғалымы. Қазақстан мұғалімі.
3 Жұбанов Қ. Жаңа грамматикалық жаңалықтар жайынан. Ауыл мұғалімі
1 Жұбанов Қ. Ќазақ тілі жөніндегі зерттеулер. -Алматы. 1966,
2 Сонда, 142 бет

3 Сонда, 142 бет

4 Сонда, 143 бет

1 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. -Алматы. 1966,
1Аманжолов С. – Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы.
1 Аманжолов С. – Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша
2 Сонда, 94-бет.

3 Басымов Х. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері “Халық мұғалімі”, 1939,
4 Бәйтенов І. Сөйлем мүшелері туралы. “Халық мұғалімі”, 1939,
1 Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1959, 106
2 Виноградов В.В. Основание вопросы синтаксисаи предложения. Вопросы граммати-ческого
3 Қордабаев Т.Р. Тілдің структуралық элементтері. –Алматы, 1975, 105-бет.

4 Сонда, 105-бет.

1 Қордабаев Т.Р. Тілдің структуралық элементтері. –Алматы, 1975, 105-бет.

2 Сонда, 106-бет.

1 Балақаев М,Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. -Алматы:
2 Єбуханов Г. Қазақ тілі. Лексика, фонетика, морфология мен
3 Абдуллаев К.М. О соотношении структурного и коммуникативного аспектов
1 Басымов Қ. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. Халық мұғалімі. 1939,
2 Сонда, 37-бет.

1 Ермеков Ә. Толықтауыш пен пысықтауышты ажырату жөнінде. Халық
2 Досқараев Ж. Сөйлем мүшелері туралы. Халық мұғалімі. 1939,
1 Балақаев М. Сөйлемнің толықтауыш және пысықтауыш мүшелерін айыру
1 Халық мұғалімі, 1952, №10, 38-бет.

1 Балақаев М. Сөйлемнің толықтауыш пысықтауыш мүшелерін айыру
2 Ұйықбаев И. Жанама толықтауыш пен пысықтауышты ажырату жөнінде.
1 Хасенов Ә.Толықтауыш пен пысықтауыш мүшелері жөнінде. Халық мұғалімі.
2 Сонда.

1 Балақаев М. Сөйлемнің толықтауыш пысықтауыш мүшелерін айыру
2 Мұсабекова Ф. Толықтауыш пен пысықтауышты талдау туралы. Халыќ
1 Сарыбаев Ш.Х. Толықтауыш пен пысықтауыш мәселесіне. Халық
2 Сонда, 51-бет.

1 Сарыбаев Ш.Х. Толықтауыш пен пысықтауыш мәселесіне. Халық
2 Қордабаев Жанама толықтауыш пен пысықтауыш туралы.
1 Қордабаев Жанама толықтауыш пен пысықтауыш туралы.
2 Сонда, 73-бет.

1 Қордабаев Жанама толықтауыш пен пысықтауыш туралы.
2 Ысқақов А. Жанама толықтауыш пен пысықтауыш туралы. Халық
1 Ысқақов А. Жанама толықтауыш пен пысықтауыш туралы. Халық
2 Сонда, 28-бет.

1 Сауранбаев Н, Болатов Ж. Жанама толықтауыш пен пысықтауыш
2 Сонда, 34-бет.

1 Томанов М. Толықтауыш пен пысықтауыш жайында. Қазақ тілі
2 Сонда.

1 Қазыбаев С. Жанама толықтауыш пен пысықтауыш туралы. Қазақ
2 Сонда, 41-бет.

1 Қазыбаев С. Жанама толықтауыш пен пысықтауыш туралы. Қазақ
2 Аманжолов С. Толықтуыш пен пысықтауыш жөніндегі кейбір ойлар.
1 Сапабаев Ғ. Толықтауыш пен пысықтауыш жайында. Қазақ
15