Ағылшын терминологиясы және оны аудару ерекшеліктері курстық жұмыс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ .......................... 3
І. АҒЫЛШЫН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ................................
II. НЕОЛОГИЗМДІК ТЕРМИНДЕР ..........................
2.1. Неологизмдік терминдер және оларды аударудың теориялық негіздері .........
2.2. Реалия, терминдер мәдени белгілер ретінде және оларды аудару мәселелері ............
ҚОРЫТЫНДЫ ..........................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .....................
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 31 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
КІРІСПЕ .......................... 3
І. АҒЫЛШЫН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ................................
II. НЕОЛОГИЗМДІК ТЕРМИНДЕР ..........................
2.1. Неологизмдік терминдер және оларды аударудың теориялық негіздері
2.2. Реалия, терминдер мәдени белгілер ретінде және оларды
ҚОРЫТЫНДЫ ..........................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .....................
КІРІСПЕ
Табиғатта бір ғана жақты зат та, құбылыс та жоқ.
Аударма теориясының міндеті – түпнұсқа мен аударманың арақатынасын анықтау,
Аударма теориясының жүзелік маңызы сол, ол аудармашының өз бетімен
БӨЛІМ I
АҒЫЛШЫН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Терминдер – өзіндік құрылымдық, семантикалық, деривациялық, функционалдық ерекшеліктері бар
Терминдер мен терминологиялық жүйелер жалпы лексика мен лексикалық жүйелерден
1) басқа тілге аудару;
2) басқа тілден алу (кірме сөз);
3) тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындалуы;
4) мазмұн межесінің өзгеруі немесе айқындалуы;
5) көп мағыналылық;
6) омонимия;
7) синонимия;
8) антонимия.
Осы аталған аспектілерге жеке-жеке тоқталып, атап өткенді жөн көрдім.
1. Аударма. Арнайы лексика сөздерінің аударылуы жалпы тілге емес,
Қазақ аударматану терминдерінің басым көпшілігі осы негізде жасалған. Мысалы:
2. Кірме сөз. Бастапқы тілде бар сөздің аударма тілінде
3. Тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындалуы. Арнайы лексиканың сөздері
4. Мазмұн межесінің өзгеруі немесе айқындалуы. Арнайы лексикада бастапқы
5. Полисемия. Көп мағыналы сөз бірнеше ұғымға сәйкес келеді.
Мәселен: барабар аударма – 1) толыққанды аударма; 2) толыққанды
6. Омонимия. Омонимдер – айтылуы бірдей, мағыналық жақындығы жоқ
Сонымен бірге, аударматану терминдік бірліктерінің материалы негізінде салааралық терминдер-омонимдер
7. Синонимия. Тілде белгілі бір ғылыми-техникалық ұғымды бірнеше терминдермен
8. Антонимия. Антонимия құбылысы дербес және көмекші сөздер арқылы
Антонимия құбылысы терминологияда терминологиялық өрістің шеткі нүктелерін белгілеуге, сондай-ақ
Терминдерді терминологиялық өрістен бөліп қарауға болмайды. Терминологиялық өріс бойынша
Терминологиялық өріс теориясында сөздердің басым көпшілігі жасанды жолмен туындайтын
Үлкен, ірі терминологиялық өрістер одан кіші, микроөрістерге жіктеледі. Мысалы,
1) Көркем аударма микроөрісі төмендегідей терминдерден құралады: авторланған аударма,
2) Машиналық аударма микроөрісі: автоматтандырылған ақпараттық жүйе, аудармашы,
3) Мәтін аудармасының микроөрісі: газет мәтіндерінің аудармасы, фельетонды мақалалар
4) Аударма процесінің микроөрісі: аудармашының түпнұсқа мәтініндегі бағдарлау үрдісі,
5) Аударма әдістемесінің микроөрісі: аударма техникасы, аударма практикасы, таңбалық
Терминдердің лексика-семантикалық құрылымы термин интенциясы мен экстенциясы ұғымдарымен байланысты
Кез келген тілде терминжасам процесі, ең алдымен, сол тілдің
Туынды терминдердің терминжасам процесінің семантикалық нәтижелері төменде келтірілген түрлерде
1) таза транспозиция (сөздің бір сөз табынан
2) транспозиция (туынды сөздің синтаксистік сипаты мен мағынасының бірдей
3) модификация (бір сөз табына жататын
Осы орайда, біздің ойымызша, семантикалық өзгерістердің біріншісі синтаксистік
Терминологиялық жүйеде уәжді терминдермен қатар бейуәжді терминдер де болады.
1) аффиксті терминдер;
2) күрделі сөз терминдер;
3) сөз тіркесі терминдер;
4) семантикалық тасымалдаудан пайда болған терминдер.
Осы тұжырымға сәйкес аффикстік терминдер: барабарлық, аударма, аудармашы, жөнелтуші,
Терминология бүгінгі күні ең күрделі және проблемасы көп сала.
Терминологиялық электрондық қор жасау жөніндегі әңгіме де шешімін таппады.
II БӨЛІМ
НЕОЛОГИЗМДІК ТЕРМИНДЕР
2.1 Неологизмдер және оларды аударудың теориялық негіздері.
«Неологизм» терминінің түсінігі және мазмұны
Тіл-тілде жаңа пайда болған және оның жаңа сөз екендігі
Сонымен неологизмдер дегеніміз - актив лексика қатарына енбеген жаңа
Неологизмдердің бір түрі ретінде қаралып жүрген жеке автор қолданысындағы
"Негізін сап, қызыл сарай
Жүрміз міне қаласып", - деген өлең қатарындағы жаңа қоғамды
Мұхтар Әуезов шығармаларында да қарсыласу, миландыру сияқты жаңа сөздер
Сонымен неологизм түсінігінің дәлме-дәл анықтамасы мен белгілі бір сөздік
«Неологизм» түсінігін тереңірек қарастырған А.З.Қазанбаева болып табылады. «Неологизм» түсінігін
Сондай-ақ неологизмдердің өздері де тілде белгілі бір мағынаны белгілейтін
Осы лексикалық инновациялардың пайда болуына, тіл тұрақтылығына, қолдану жиілігіне
Жаңадан қалыптасқан сөздер тез арада орталыққа еніп, қажетті және
Жаңа қалыптасқан сөздер мен неологизмдерді уақытша критерийлер объективті анықтай
Енді ыңғайлы болу үшін «неологизм» термині ретінде лексикалық жаңа
Ағышын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген
Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұраудың көмегімен 88% жаңа сөздер
Мысалы, басқалар конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді аз
- аз өнімді аффикстер;
- «абсолюттік өнімділік» бұл өнімді аффикс, сөзқұру тәсілінің сөзқұру
Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің басты сипаттамаларының бірі
Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген аспектілері
Сөзқұру негізіндегі «өнімділік» синонимдік термин екенін атап өту
Л.Гилберт сөзқұрау тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер жіктеуін түбегейлі ұсынды.
Ол сөзқұрау тәсілі бойынша неологизмнің мына топтарын
1. Жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан құрылатын,
Мұндай сөздердің мысалы, соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері
Polychromatic – көптүсті.
Monochromatic – біртүсті.
Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.
Бұл топқа одағайда туындаған сөздер кіреді.
zizz (қысқа түс) – ұйықтап жатқанда шығатын дыбыс
to buzz (телефон соғу) – телефон тетігінің жұмысының
Көріп тұрғанымыздай, керіодағайлық неологизмнің негізі – дыбыстардың және дыбысқа
Сонымен қатар, осы топқа жаңа одағай түрлері шартты түрде
Ytch немесе yuck – қатты жиіркенішті білдіретін
Wow – таң қалу, масаттану;
Ouch бір жерінің қатты ауырғанынан кенет айқайлап жіберу;
Oops – адам бір нәрсені түсіріп алғанда айқайлап жіберу.
2. Шеттен алып пайдаланылған неолоизмдер.
Бұл топтың неологизмі, күшті неологизмге жатады. Олардың жалпы
а) Өз еркімен шеттен алу. Бұл неологизм бұлағының
discothegue, cinemathegue.
Қоғамдық – саяси өмір:
the Duma - Дума
Күнделікті тұрмыс:
petit dejeuner – азғантай таңғы ас.
ryokan – риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі қонақ үиі).
Ғылым және техника және т.б.
б) Бұл топқа варварлық тәсіл жатады – олар жаңашылдықпен
в) Үшінші топқа – ксенизмдер жатады. Бұлар
Kung – fu (кунг –фу)
Ninjia – ниндзя,
Guro- бутерброд түрі.
Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің 14% құрайды және
4. Төртінші топты – калька құрайды (басқа тілдің
If the death ( фр.тілінің dialogue des sourds )
Gliding time ( неміс сөзінен glietzeit) – жылжымалы
Photonovel (исп.тілінен Photonovela) – фотороман, роман, фотосуреттерден тұратын диалог
II . Тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемадан
Аффикстік нелогизм. Аффикстік бірлік, Кэнонның мәліметтері бойынша барлық
Қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар қатаң түрде
Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып тастаудың нәтижесі,
Сөзқұрау. Соңғы онжылда қосымша сөз ролі айтарлықтай өсті.
High – rise – көпқабатты үй.
Cloth – cap – жұмысшы.
Ratflink – сатқын.
Hard – line – ымырасыз көзқарас.
Earthday – жер тәуліктері.
Сөздердің көлемі көбеюде, оның бірінші компоненті – өзіндік аты.
Reaganomics– рейганомика, Рейганның саясаты, оның басқару стилін ұстану.
Part II + А
Laid – back - әлсірегендік.
Бұл моделдің сөздері, көбінесе неформалды жағдайларда кездеседі. Қанша
Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды сөздер
V+PP
Осы моделмен құрұлған сөздердің қолданлуы, неформалдық қатынас жағдайының шеңберімен
Warm –up - дене жаттығулары арқылы бұлшық еттерді қыздыру;
Be –in – достық кездесу;
a write - off – қолданыстан шыққан;
lie –in – қарсылық демонстрациясының жатын түрі;
a pay out - төлеу.
Компонентті комбинациялық құрылымның тенденциясы күшеюде. 500 дей бірлік
Middle – of- the –read – орташа,
Head – to –head – қоян–қолтық күресу,
Easy – to –use – жайлы, қолданыста жеңіл,
Do –it –yourself - өзің жаса.
Бұлар дәстүрлі моделдер. Бірақ, қазіргі кезде ағылшын тілінде
Abbr+N->N, мысалы:
T-shirt – тениска,
V-ball_ баскетбол,
B-ball- волейбол,
N+Numeral->N
Cats 22 – a directive that is impossible to
Participle +N->A
Off-the-shelf- пайдалануға дайын
N+ Particle ->A
Hands –on-тәжірибелік
Бұданда да күржелі сөзжерді кездестіруге болады.
N+ Prepositional Phrase +N->N
Right-to-work law
Конверсияланған неологизмдер. Конверсияланған неологизмнің моделі N->V
Конверсияланған неологизмге, аффикстік немесе сөзқұру жолымен жасалған неологизмге сияқты
work-to-rule (Заботкина мысалы) жұмысшылардың еңбек келісім шартының барлық пунктерін
Конверсияланған неологизмнің құрылуының негізгі моделінен бөлек N->V және
Prefix-> N or A
Huper – ашулы,
Maxi – үлкен размердегі бір нәрсе, немесе:
Abbr -> V, мысалы:
R.S.C.P. ( фр.тілінен Responder sil vojs plait
Конверсияның мәнін түсіну үшін, талданған моделдерге қайта оралайық.
N(жансыз)->V. Сонымен, конверсия мәні неологизмнің құрылу тәсілі
Төртінші топқа морфологиялық неологизмнің қысқартылуы қатысты. Қысқартылу соңғы
Е.V.A. (extra vehicular activity)- ашық космостағы жұмыс,
R/E.M. (rapid eye movement)- тез ұйықтау фазасында көздің қимылы.
Абревиатуралар әрпімен айтылады.
Неологизмдер –аккронимдер:
WAY (world Assembly of Youth)- жастардың халықаралық ассамблеясы;
NORAD (North Amerigan Air Defence Commanol)- солтүстікамерикандық ВВС командованиесі.
Келте-неологизм ең үлкен топты құрайды (сөздің соңындағы бөлігінің акоп
Doc -> Doctor-дәрігер, қосылу дәрігері. Соңғы онжылда неологизмнің ішінде
Work+ alchoholic-> workajolic
Addi + Dasster->Adidas
Europe+television-> Eurovizion.
Кесек сөздердің негізгі массасы бұқаралық-ақпарат құралдарында және жарнамаларда
Сонымен ағылшын тіліндегі неологизм құрылымының бірнеше негізгі амалдарын қарастырдық.
Лингвистер атап көрсеткендей, морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық сөз жасау
Соңғы 15-20 жылда күрделі өнімділік моделі + er жұрнағы
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз
Ассоциативтік байланыс негізінде қайтадан құрылған тіл бірлігін, оқырманмен кейіптік
Аудару барысында неологизмдік терминдердің мағынасын анықтау әдістері
«Неологизм» терминіне анықтама бердік, ендігі кезекте аудару барысында неологизмдерді
1 Неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану
Неологизмдерді аударудағы негізгі қиындық-ол жаңа сөздің маңыздылығын анықтау. Негізінен
Егер жаңа сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді
Қазақ лексикографиясында негізі кейбір неологизмдер арнайы сөздіктерде тіркеледі. Олардың
2 Неологизмнің мағынасын контекстен анықтау
«Неологизм» терминін анықтау барысында, аудармашы неологизмге алғаш рет тап
Сөзді аудару процессінде негізінен 2 кезең ерекшеленеді:
контексттегі сөздердің мағынасын анықтау;
бұл мағыналарды тіл құралдары арқылы аудару.
Неологизмді аудару барысындағы бірінші кезең жоғарыда айтылғандай шешуші рөлді
Жалпы контекст түсінігі шеңберінде тар мағыналы контекст (микроконтекст) және
Тар мағыналы контекстті синтаксистік және лексикалық контексттер деп ажыратуға
Синтаксистік контекст-белгілі бір сөз немесе құрамдас сөйлем қолданылатын синтаксистік
Егер аудармашы синтаксистік контекстті ескеретін болса неологизмнің қай сөз
3 Неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау
Негізінен жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар сөздер мен морфемалар
1. Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру.
Мысалы, call сөзі ағылшын тілінде «атау», «шақырту», «шақыру»,
2. Сөздердің бірігу жолымен жасалуы.
Ағылшын тілінде сөз жасалуының әмбебап, жан-жақты және көп таралған
Сөздің жасалу үрдісі омонимдік сөздік форма ретінде екі негіздің
Бүгінгі таңда ағылшын тілінің нормалары бірдей лексикалық және грамматикалық
Қазіргі таңда күрделі сөздер мен сөз тіркестерін ажыратудың бірнеше
dividend-right certificate-«дивиденд алуға құқық беретін сертификат».
dear-money policy -«пайыздық жүктемелерді көтеру арқылы несиені шектеу».
fill-or-kill order-« клиенттің брокерге тез арада жойылатын немесе жоққа
Бірдей дауысты немесе дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздер бірігетін жағдайда
net + etiquette = netiquette «Интернетке мағлұмат таратудың жалды
Бірақ бұл ереже барлық жағдайда орынды болып табылмайтындығын ескеруіміз
Some sections of the American press are upping the
Кейбір американдық басылымдар өте сезімтал «кибер-зорлау» сөзін пайдалану арқылы
Бірақ көп жағдайда тіпті бір жиынтықтың жазылуында өзгешеліктер байқалатынын
Күрделі сөздердің құрамына кіретін компоненттердің лексикалық белгілерін біле талдау
Graphite bombing caused power lines destruction turning off life-supports
Графитті жарылғыш заттармен жару кезінде жарықпен қамтамасыз ету линиясы
О. Д. Мешков айтып өткендей, күрделі неологизмдер екі жолмен
- Жаңа күрделі сөз ешқандай дайындықсыз, шын мәнінде
- Күрделі сөздер қолданыстағы сөздің құрамдас бөліктерінің алмастырылуымен жасалса.
Айтылған екі әдісті толығырақ қарастырайық:
Сөз тіркестерінен күрделі сөздің жасалуы. Мұндай жолмен жасалған неологизмдерді
Leg-locker (curse) (бұғау лағнеті) күрделі сөзі leg – «аяқ»,
How he had managed to climb through the portrait
Суреттің артындағы тесікке қалай кіріп кеткені жұмбақ болып қалды,
Үлгі бойынша күрделі сөздердің жасалуын төмендегідей қарастыруға болады:
а) Ақиқат әрекет бойынша анықталған жаңа күрделі сөздердің жасалуы.
Ashwinder неологизмі үш құрамдас бөліктен жасалған: ash (күл, қалдық
A thin, pale-grey serpent with glowing red eyes, it
Бұлжіңішкесұп- сұржыланөзініңжалындаған, жалындыметалкөздеріменқараусызқалғаноттыңкүліндетуыладыжәнеөзініңартынанкүлдіізқалдыраотырып, әйтеуірбіржерге жылжып барады.[12-91б]
б) Құрамдас бөліктерінің алмастырылуы бойынша неолгизмдердің жасалуы.deathday partyсөз тіркесі
Авторлық неологизмді аудару үшін функционалды алмастыру әдісі қолданылды.
“A deathday?” said Hermione… “I bet there aren't many
«Өлім мүшелтойы ма?» – деп айқайлап жібердіГермиона«–Ант етуге дайынмын,
3. Неологизмдік терминдердің жасалуының аффиксті әдісі
Бұл жол арқылы құрастырылған неологизмдерді дұрыс түсіну үшін аудармашы
kiteflyer -«жалған вексель арқылы ақша алушы, жалған вексельді қолданушы».
Көбіне осы жолмен қалыптасқан неологизмдер сатирикалық сипатқа ие, әсіресе
...that they taste the same in Peking as they
Бұл жағдайда мақаланың иесі өзінің заңы, тәртібі бар және
... бұл тағамдардың дәмі Лондон немесе Нью-Йорктегі сияқты Пекинде
Бұл жағдайда мақала иесі «Макдональс» жүйелі мейрамханаларының едәуір тез
4. Конверсия.
Конверсия дегеніміз сөздің бір сөйлем мүшесінен екіншісіне өтуін, яғни
5. Басқа тілден енген кірме сөздер.
Кірме сөздер дегеніміз - өзіндік сөзжасам тəсілімен емес, басқа
Тілдерге кірме сөздердің ену сипаты түрліше болады. Бір тілден
Тіл-тілдің лексикасында ауызша енген кірме сөздер де, жазбаша енген
Ауызша кірме сөздерге өте-мөте тəн ерекшелік сол – олар
Шет тілден сөз қабылданғанда, сөздің (оның) ішкі формасы, дəлелдемесі
Then his telefonino rang, or rather squeaked piercingly... It
Кейіннен қоңырау шалынды немесе оның шағын-сымтетігі шырылдады. Италияның қай
The Soviets had Sputnik, but the Americans had their
-кері деривация.
Кері деривация дегеніміз бастауыштардан суффикстердің қысқарту жолымен етістіктің пайда
6. Бітіп тұтасу.
Бітіп тұтасу – бір сөздің кескін түбірі мен екінші
forex reserve (forex = foreign + exchange) –«шетел валютасының
impex transactions (impex = import + export)- «экспорт-импорт
7. Аббревиация;
Аббревиация – бірнеше сөзден құрастырылған зат есім жасалуының бір
Сөз қалыптастыру әдістерінің ішіндегі бұл әдіс құрамдас бөлік элементтерін
Неологизмдік терминдерді аудару әдістері
Тіларалық байланыстар барысында неологизмдерді жеткізудің бірнеше жолдары ойлап табылды.
Неологизмдерді жеткізудің квазиаударымсыз әдісі. Бұлай аталудың себебі бұл әдісті
Транслитерация әдісі бойынша ағылшын сөздерінің қазақ тілі әріптерімен жазылуын
Қазіргі таңда аударма тәжірибесінде көп тараған әдістердің бірі -
№1-кесте
Халықаралық фонетикалық транскрипциядағы ағылшын дыбыстары
Қазақша әріптер Халықаралық фонетикалық транскрипциядағы ағылшын дыбыстары
Қазақша әріптер
Дауысты монофтонгтар
Дауыссыздар
I
и (ий) N
f н, ң
ф
i и v в
e э (е) T с, т
1 э D з, д
@: а c с
%, O о z з
0 а S ш (щ)
u: у Z ж
F: е, (э) h х (г)
дифтонгоидтер
p
b
t п
б
т
eI эй (ей) d д
aI ай k к
au ау g г
OI ой 7 ч
ou оу (о) 8 дж
IF и l л
EF э (эй) r р
OF о j й
uF у w
m
n
у (в)
м
н
1-кестеге ескерту
1. Барлық редукцияланған дауыстылар орфографиялық жолмен беріледі, сондай-ақDorset ['d%sIt]
2. екі еселенген дауыссыздар былайша беріледі:
дауыстылар арасында: BonnersFerry — БоннерсФерри; дауыссыздан кейін, сөздің соңында:
3kәрпінің алдындағы дыбысталмайтын lәрпі, сол сияқты bәрпінің алдындағыp, lәрпінің
Ал басқа тілсіз әріптер айтылмайды: Knoxville — Ноксвилл
Барлық ұяң дауыссыздар орфографиялық жолмен қазақша қатаңданатын жағдайда беріледі.
Тыныс белгілері әдісін қолдануда транслитерация элементтерінің әрдайым кездесетіндігін есте
-айтылмайтын дыбыстардың транслитерациясын;
-ашық дауыстылардың транслитерациясы;
-жұп дауыссыздардың берілуі;
- сөздің айтылуының бірнеше нұсқасы болғанда, графикке жақын нұсқасының
- калькалау
Аудару әдістерінің ішінде өзінше орны бөлек калькалау әдісін айтуға
Калькалау баламаны құраушы әдіс ретінде дәлме-дәл аударумен туыстас, бүтін
Калькалау әдісінің артықшылығы болып оның көмегімен алынған баламаның қарапайым
Сипаттамалық баламалар неологизмдерді жеткізудің калькаланбайтын әдістеріне жатады, калькадан айырмашылығы,
Сипаттамалық аударма әр-түрлі әдіс-тәсілдер арқылы жасалады. Екі жағдайды қарастырайық.
1. open outcry терминін калькалауды қолданып, «ашық айқай» ретінде
Көрсетілген мысалдағы сипаттамалық аударманы біз түсініктемелік деп қарастырамыз, себебі
Сонда да түсіндірмелік баламаны ұтымды пайдаланғанның өзінде өзіне тән
Басқаша айтқанда ағылшын тіліндегі бейнелі аудару, түсіндірудің көмегімен жүзеге
2. Сипаттамалық аударма әдісті басқа тәсілмен де іске асыруға
Мағынасының толық көлемі бойынша сәйкес келуі - өте сирек
Келтірмелі аудармада ығыспалы мағыналы баламалар жиі кезедседі, бұл келтірілу
Сонымен неологизмдер және оларды аударудың теориялық негіздерін қорытындылай келе
Тіл-тілде жаңа пайда болған және оның жаңа сөз екендігі
Неологизм сөзін грек тілінен аударғанда — тілдегі жаңалық, жаңа
Ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген әдістері бар,
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз
Морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық сөз жасау ортасында басты өнімді
Аудару барысында неологизмдерді анықтаудың келесі әдістерін жеке-жеке қарастырдық: неологизмнің
Тіларалық байланыстар барысында неологизмдерді жеткізудің бірнеше жолдары айтылды: квазиаударымсыз
2.2. Реалия, терминдер мәдени белгілер ретінде және оларды аудару
Аударма теориясы және практикасы саласында
И. Левый реалия сөздерді «аудармашының азабы» деп атаған. Осыған
Аудару кезінде реалия сөздерді жеткізуде негізгі екі қиыншылық кездесетіні
Көп уақыт бойы реалия сөздерді аудару кезінде ұлттық және
Кейбір лингвист ғалымдар өз ғылыми зерттеулерінде «реалия» терминін емес,
1) реалия – бұл ұғым, практикалық түрде басқа тілде
2) сыртқы лингвистикамен және аударматанумен зерттелінетін әр түрлі факторлар
3) сөздің номинативті мәні үшін негіз болып табылатын материалдық
4) өмірдің және тұрмыстың ұлттық ерекшеліктерін белгілейтін сөздер.
Аудармашылармен, аударма теоретиктерімен және лингвисттермен қолданылып жатқан терминологияда айқындық
«Реалия» сөзі – латын (realis, -e, көпше түрі realia-
А. В. Федоров реалияны түпнұсқаның сөзі ретінде анықтайды. «Ол
Реалия – зат, елтану ғылымының шекараларында да кең
Реалия сөздерге эквивалентсіз лексиканы да жатқызуға болады. Эквивалентсіз лексика:
1) Басқа тілдің лексикалық бірліктері арасында толық немесе жартылай
2) Аймақтық құбылыстарды және ұғымдарды білдіретін берілген мәтіннің реалия
«Реалия» ретінде, қателікпен қолданылатын тағы бір ұғым - «лакуна».
Жоғарыда айтылған барлық анықтамалар аудару практикасына жатады да, аударма
Ал басқа жағынан, реалия белгілі бір тарихи кезеңмен шектеулі
Ал тілдік формасы жағынан, негізінен, реалия сөздер зат
Реалия сөздер сипаттайтын факторларына сәйкес келесі топтарға бөлінеді:
1) заттық (географиялық, тұрмыс, киім, ақша, өлшеу бірлігі, сәулеттік,
2) жергілікті (ұлтқа және тілге байланысты);
3) уақыттық (осы заманғы және көне реалия сөздер);
4) аудармашылық.
Енді әрбір топқа жеке-жеке тоқталайық:
Заттық топта
Бұл топқа белгілі бір халықтың өмірінің тұрмыстық жақтары кіреді.
а) географиялық реалия сөздер (топонимдер): дала, тундра, каньон, фиорд;
ә) болмыс реалия сөздер: тамақ: квас, щи, галушки, бауырсақ,
б) киім: кимоно, пима, сәукеле, мәсі; der Kittel –
в) ақша, өлшем бірліктері: ақша: рубль, доллар, марка, теңге;
г) сәулет реалиялары: das Fachwerk, das Fachwerkhaus, der Fachwerkbau
ғ) лауазымдар, дәрежелер: царь, король, шах, хан, би; der
д) партиялар, саяси-қоғамдық қозғалыстар: коммунистік партия, тори, виги, демократиялық
е) әскери реалиялар: орда, жүздік, Қызыл Армия; die Reichswehr
ж) әкімшілік-аумақтық бірліктер: губерния, облыс, штат; die Gemeinde –
з) фольклор реалиялары, ойыншықтар, ойындар, билер, жанрлар, мәдени және
Жергілікті топтау
«Жергілікті» топтау шартты болып табылады, өйткені реалия сөздер
1) реалия белгілейтін объектінің – оның референтінің ұлттық қатыстылығы;
2) аудармаға қатысқан тілдер.
Аударма ерекшелігін негізге ала отырып – «екі тілдің жазықтықтағы
Бір тіл жазықтығында өзіндік және жат реалия сөздерді қарастыруға
Екі тіл жазықтығында реалия сөздер ішкі және сыртқы реалия
Бірнеше тілдерді қарастыра отырып, аймақтық (мысалы: «евро» - осы
Сонымен, жалпы реалия сөздерді ұлтқа тиісті бірлік ретінде қарастыруға
Уақыттық топтау
Уақыттық белгісіне қарай жалпы реалия сөздерді шартты түрде қазіргі
Реалия терминдердің затқа және уақытқа байланысы
Реалия сөздер уақыт өтуіне байланысты терминдерге және керісінше, терминдер
Реалия сөздердің орынға және уақытқа байланысы
Тарихи реалиялар өзінің тарихи көзінен өте сирек қол үзеді.
Реалияның орынға және уақытқа байланысты мағынасының өзгеруі өте
Жат реалия сөздердің тілге енуі
Белгілі бір тіл лексикасының жат реалиялармен толығуы жүйелі және
Аудармада үлкен қиыншылықты реалия сөздер туғызады. Өйткені аудармашыларда олардың
Реалия сөздерді жеткізу негізінен аудармашының фондық біліміне байланысты. Бұл
С. И. Влахов және С. П. Флоринге сәйкес, біз
Көптеген аудару теориясы және практикасы көздерінің мәліметтерін жүйелеген кезде
Транслитерация, транскрипция
Транслитерацияда аударылатын тіл құралдарымен бастапқы тіл сөзінің графикалық формасы,
Толық транслитерация: (орыс тілінен қазақ тіліне) король – король,
Аудару тілінің сөз жасау және морфология ережелеріне сәйкес, шет
Реалияларды аудару кезінде транслитерация өте шектеулі қолданылады. Ол туралы
Транскрипция – бұл аударма мәтінге аудару тілінің графикалық амалдары
Транскрипция көбінесе кең таралған публицистикада және көркем шығармаларда мәтіннің
Көбінесе транскрипция таныс реалия сөздер үшін: интернационалдық, аймақтық, өз
Транскрипцияның аудару тәсілі ретінде негізгі құндылықтардың бірі максималды түрдегі
Транскрипцияланған сөздердің көп болуы мәтіннің реалиямен асып толуына әкеледі.
Кейбір кездерде транскрипцияны басқа талдау амалдармен бірге қарыстыру қажет.
Транскрипция туралы айтқанда, тіл аралық омонимияны да ұмытпау қажет.
Транскрипция және транслитерация формальді, аудармалық қателерді болғызбайтын реалия сөздерді
Жаңа терминдердің және сөз тіркесінің пайда болуы
Неологизмнің енгізілуі – реалияның мазмұнынын және ұлттық нақышын сақтау
Калька – бұл бір сөздің немесе сөз тіркесінің бөліктерінің
Жартылай калька – бұл ауысып алынған сөздер және сөйлемшелер.
Меңгеру – бастапқы тіліндегі бар материал негізінде аудару тілі
Семантикалық неологизмдер деп біз жеткізіліп жатқан реалияның мазмұнын, мағынасын
Ұқсас аударма
Осы аударма тәсілі өте жиі қолданылады. Мысалы, көп таралған
Контекстуалды аударма
Бұл тәсіл өз қағидасы бойынша ұқсас аударма тәсіліне ұқсайды,
Реалияны алмастыру
Кейбір ғалымдар (мысалы, Влахов және Флорин) бастапқы мәтінде берілген
Басқа реалия сөздерді қолданған кезде ұлттық нақыш өзгеріліп, оқырмандар
Сипаттамалы аударма
Сипаттамалы аударма қолданылған кезде реалияның мазмұны ашылады. Егер аудармашыда
Реалиая сөздерді аударудың барлық тәсілдерін келесі схемамен белгілеуге болады:
1) транслитерация, транскрипция;
2) калькалау, жартылай калькалау, семантикалық неологизм;
3) ұқсас аударма;
4) контекстуалды аударма.
Сонымен, реалияны аударғанда белгілі бір тәсілді таңдау үшін, аудармашы
С.Г. Тер-Минасова пікірінше, реалиялары бар түпнұсқа мәтіннің аудармада барабарлы
Қоғамдық-мәдени түсініктеме
Көркем мәтіндерді және оларды түсіну, түсініктемесіз түсіну оңай емес.
Ертектер тілі мәдени, ұлттық, тарихи жағынан белгіленген лексикалық бірліктермен
Яғни, мәдениетаралық қатынас немесе олардың арасындағы дау өз және
Басқа мәдениеттің өкілдері үшін арнаулы қоғамдық-мәдени түсініктемелер өз мәдениетіндегі
Қоғамдық-мәдени түсініктеме біздің мәдениетімізді оқып жүрген шетел оқырмандары үшін
Қоғамдық-мәдени түсініктеменің ішіне мыналар кіреді:
1) историзмдер – қарым-қатынас кезінде адамдармен қолданылмайтын заттарды немесе
2) архаизмдер – қолданыстан шыққан көне сөздер;
3) қазіргі қазақ тілінде өз мағынасын өзгерткен сөздер;
4) шет және қазіргі қазақ оқырманымен реалия сөздерге, аллюзияларға
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде аударма – бұл тіларалық қатынас үшін
Гете айтқандай, «Аудармада аударылмайтынға жету қажет. Сонда ғана басқа
Аударма мәселелері бірнеше кезеңдерден тұрады. Көптеген аудармашылар «реалия» терминдер
Неологизмдік терминдерді аудару процессі екі кезеңнен өтеді:
1. Неологизмнің мағынасын анықтау (аудармашы соңғы баспамен шығарылған ағылшын
2. Қазақ тілі құралдарымен жеке аудару (жеткізу), әсіресе: транскрипция,
Аудару барысында жиі қолданылғаны – функционалды алмастыру әдісі (Burrows),
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ
Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. – Алматы,
Хасенов Ә. Тіл білімі. - А., 1996, 2002
Мұсатаева М.Ш. Двуязычная лексикография: тенденции и перспективы. – Алматы:
Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие.–Минск.: Тетра Системе, 2004.
Попович А. Проблемы художественного перевода. – БГК им. И.А.Бодуэна
Әлісжанов С. Қ. Қазақ терминологиясы: теория және тәжірибе. Астана,
Қайдар Ә. Терминнің үш тұғыры // Қазақ терминографиясының
Құрманбайұлы Ш. Терминологияны стандарттау мен реттеу туралы // Терминологиялық
Ілеспе аударма [Мәтін]. Алматы: «Ғылым» баспасы, 2007 ж.
Цвиллинг М.Я. Переводные эквиваленты неологизмов в словаре и тексте.
Верещагин Е. М., Костомаров В. Г. Язык и культура.
Гак В. Г. Сопостовительные исследования и переводческий анализ //
Аханов Р. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы : «Мектеп»
Маслова В. А. Лингвокультурология. – М. : Издательский центр
Виноградов В. В. Основные типы лексического значения слова. –
