TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Сапалық жайлы сөз болғанда бір жағынан тілдік тұрғыдан талданған әрі санада қалыптасқан ұғымдық категория деп түсінсек, екінші қырынан тілдің әр түрлі деңгейлеріндегі тіл бірліктерінің бір тұтас жүйе құрайтын ФСӨ тің бір семантикалық категориясы деп ұғынамыз. Қазақ тіл білімінде сапалықтың атрибутивті мағынасы анықтауыш қызметін атқаратын сын есім сөз табы арқылы ашылады.

Сөйленімдердің сапалық семантикалық сипатын талдау барысында квалитативтілік жағдаят ұғымы қатар жүруі мүмкін. Бұл жердегі квалитативтілік жағдаят сөйленімде сапалық категориясының тұрпат межесі тұрғысынан түсіндіріледі, яғни квалитативтілік жағдаят тілдік бірліктер мен олардың бір-бірімен байланыс жүйесін мазмұндық құрылым ретінде сипаттайды. Квалитативтілік дегеніміз ─ сапалық мағынаны білдіретін атрибутивтік мағыналы категория.

Кез келген заттың сапасы оның өзіне тән сапалық қасиетінен көрінеді. Егер іс-әрекетке түскен кез келген заттың немесе субъектінің сапасы анықталса, онда оның қасиеті өзіне тән іс-әрекеттен көрінеді. Өз кезегінде локалдылық пен бейлокалдылық іс-әрекеттердің қарама-қарсылығы оның категорялды жағдаятындағы сапалық (квалитативтілік) ұғымның бар болуы және жоқ болуымен тығыз байланыста қаралады. Ғалымдардың арасында бейлокалдылық ұғымын білдіруде оның еш ажырамас сыңары ретінде сапалық семасы міндетті түрде қолданылады деген де көзқарас бар екендігін айта кеткен жөн. Мысалы Ю.А.Поташкина: «егер сөйлемдегі етістік шақтық бейлокалдылық ұғымын білдіруде өзіндік әсері күшті болса, онда сол етістік айтылып жатқан заттың немесе құбылыстың сапа-қасиеті жайлы үнемі ақпарат беріп отырады [104, 17]». Мұндай үзілді-кесілді тұжырыммен, яғни бейлокалдылық пен сапалық ұғымдарын бір-бірінен бөліп жарып алып қарастыруға болмайды деумен келісуге болмайды. Тілімізде квалитативтілік тілдік бірліктерсіз бейлокалдылық үғымын білдіретін сөйленімдер өте көп: Дәрмен Ерболдан қайта-қайта қалып отырды; Кішіпейілдің абыройы асады, Тәкаппардың құты қашады (А.Йүгінеки). Анау жараланған бай өлімші боп, барып-барып ақыры жазылыпты (М.Әуезов).

Сөйленімде сапалық ұғымының актуалдылығын көрсететін шақтық бейлокалдылықтың дағдылық пен қимылдың шақтан тысқары қалыптағы түрі (вневременность) қолданылады: Ол өзінде де басын алмастан күнде сурет салумен айналысады. Күз аспаны күңгірт, бұлыңғыр. Ауада дымқыл саз бар. Таң салқыны қазір күздің суық желіне айналған. Енді біразда Жұманның көптен күткен қазаны түсіріліп, жұрт асқа әзірлене бастады. Жомарттық – бақтағы мәуелі ағаш, тіпті сол ағаштың жемісі (Ә.Науаи). Сараң – өз байлығына жидашы, жүкші ғана (Р.Хорезми).

Шақтық бейлокалдылық семасын танытатын негізгі үш тілдік ортасы бар екендігін білеміз (нақты қайталау, дағдылық, ұдайы шақтылық).  Квалитативтілік шақтық бейлокалдылықтың мүмкіндігі күшті семантикалық сыңары болып танылғанымен осы үш түрінің әрқайсысында әр түрлі орын алады. Сапалық ұғымы «нақты қайталау» жағдаятында мүлдем көрінбейді, себебі, бейлокалдылықтың бұл түрі тікелей бақылауға, субъекті мен объектінің нақтылығына, кеңістіктік-шақтық ұғымның анықтығына құрылған. Ал сапалық ұғымындағы жағдаяттар анағұрлым көп сипат алады және нақты байқалатын іс-әрекеттен гөрі дерексіз ұғым басымырақ орын алады. Квалитативтілік ұғым тек дағдылық пен ұдайы шақтылықта көріне алады.

Дағдылықта нақты қайталауға қарағанда дерексіздік оқиғалар басым әрі нақты бір жағдаймен ғана қалып қоймай жалпылық ұғым көбірек сипат алады [113, 56]. Г.А. Золотова: «дағдылық сипаттағы іс-әрекет нақты уақытқа қарағанда дерексіз әрі байқалатын құбылыстың жалғыз біреу еместігі, әдеттегі үздіксіз, немесе өткен шақта да, келер шақта да, осы шақта да қайта қайталанылатындығынан көрінеді [114, 181]». Узуалды қайталану типі қимылдың нақты мерзімі жағынан белгілі  бір дәрежеде жалпылығымен сипатталады. Узуалды қайталану дағдыға айналған, әдеттегі қимыл болып табылатындықтан, ол белгілі бір дәрежеде заңдылық секілді болып та қабылданады. Узуалды қайталану нақты жағдаяттағы қайталануды білдірмегенімен, оның уақыт линиясында орны болады Узуалдылық бір-біріне ұқсас қимылдардың қайталануынан көрінеді, яғни қимылдың дағдылы қалпы белгілі бір уақыт кезеңіне тәуелді сипатта қаралады, сонымен қоса белгілі бір нақты субъектіге немесе субъектілер тобына қатысты екендігін де аңғарамыз.

Узуалдылықтың семантикалық өрісіне мынандай екі түрлі жағдаятты жатқызуға болады: дағдылы қайталанылатын іс-әрекетіндегі жағдаят, дағдылы шексіз-итеративті іс-әрекетіндегі жағдаят [115, 146]. Дағдылы (узуалды) қайталау аспектуалды ұғым ретінде анықталады, себебі, белгілі бір шақта және кеңістікте берілетін жүйелі/жүйесіз іс-әрекеттер тілдің түрлі деңгейіндегі тілдік бірліктермен еш қатыссыз тілде қолданыла беріледі. Ымырт жабылып, ел орынға отырып кешкі шай ұзақ ішіліп болған соң, күндегі әдетінше Мұсабайдың үйінде дыбыр-дұбырмен ән-күй өнері басталды (М.Әуезов). Әр жыл сайын күздің қысқарған күні кешкіре бастаған шақта, алыстағы Шыңғыстың ұзақ ирек жоталарына қалың қара бұлт қона беретін. Аз-ақ уақыт ішінде сол бұлт ендеп өрлеп, бүктетіле жайылып, аспанның бір жағын қаптап алатын ерекше бір құбылыс бүгінде өзінің әдемі көрінісін байқатып тұрғандай (М.Әуезов). Мұндайда көп қойға шапқанда, бір қасқыр болсын, топ қасқыр болсын бәрінің де есуас бір қомайғайлығы бар. Олар әуелі тек өлтіре береді. Кейін бәрін соған түгел жегізіп қоятындай әуелі мол азықты қырып алуға тырысады. Қазірде де төрт бөрі сонысын істепті. Жалғыз қойдың да ішін жарып, қарбытып асап, қансоқтаны жеген емес, тек қырып жүр (М.Әуезов). Кәрі әже байғұс күзден бері байлар үшін малма сапсыма, енді Қаражан бәйбішенің тапсыруымен жіп иіріп, шүйке түтіп, арқан-жіп есуге кіріскен. Қысы-жазы мұның қолын Қаражан сондай үздіксіз істен босатқан емес. Қазірде сол жұмысына салған-ды (М.Әуезов). Дағдылы қайталаудың нақты қайталаудан басты айырмашылығы − оның семантикалық мүмкіндігіне (потенциалдығы) шексіз итеративті ұғымы сай келетіндігінде. Бұл мысалдардан байқайтынымыз: субъектілердің, объектілердің сипатын қимылдың жүйелі әрі жиі қайталану мүмкіндігі білдіреді.

Шындық болмыс пен мүмкіндігі күшті іс-әрекет семасы біріге келе дағдылы қалыптағы іс-әрекет ұғымын қалыптастыра түседі. Дағдылық жағдаятын білдіретін семаның актуалдылығы мен нақтылықтан гөрі дерексіз сипаттағы қимылдың қайталануы толық емес жинақтылық жағдаятын топтастастырады. Толық емес жинақтылық жағдаяты толық түрдегі жинақтылық  жағдаятынан (шақтан тысқарлық жағдаяты) ерекшеленеді. Ол ерекшелік сөйленімдердегі субъективті сипаттағы жинақтылықты нұсқайды. Е.Х.Люшинскаяның айтуы бойынша, дағдылық сипат белгілі бір субъектінің немесе зат, құбылыстың шама шарқы, сипаты ондағы іс-әрекет, оқиғалардың ұдайы қайталанылып тұруынан көрінеді. Мұндай жағдайдағы сөйленімдерде қимылдың нақты қайталану сипаты сақталып қалады немесе белгілі бір нақты айқындаулар талап етіледі, қимылдың әдеттегі қайталануы шектеулі немесе белгілі бір топқа қатысты беріледі, дағдылы қайталаудың бірнеше уақыт аралығын қамтиды [93, 157]. Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық, жұлыстық, айтыстық, тартыстық – әурешілікті көре-көре келдік (А.Құнанбаев). Адам баласы жылап туады, кейіп өледі. Екі ортада бұ дүниенің рахатының қайда екенін білмей, бірін-бірі аңдып, біріне-бірі мақтанып, есіл өмірді ескерусіз, босқа, жарамсыз қылықпен, қор етіп өткізеді де, таусылған күнде бір күндік өмірді бар малына сатып алуға таба алмайды (А.Құнанбаев). Ұдайылық жағдаятындағы қимыл-әрекет нақты кезең мен уақыттың бір бөлшегін тәуілсіз түрде жалпылана түседі, әрі бұл жалпылықты мынандай тілдік құрылымынан біле аламыз: топталған субъектілердің көптік дәрежесінің артуы, кеңістіктік-шақтық шектеуліктің принципті түрде мүмкін еместігі, айтушының «жалпы адамзатқа» тән қасиетінің артуы. Мұндай жағдайдағы толық қанды жинақтылық жағдаяты жалпы адамзаттық ұғымға сай қолданылады [116, 59]: Адал іс істесең – адал өсесің, Ақылды іс істесең – өміріңе құт, Қиын іс бітірсең – өмір бойы қорықпайсың («Алтын шежіре»). Қазақ та адам баласы ғой, көбі ақылсыдығынан азбайды, ақылдың сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады (А.Құнанбаев). Тегім асыл деп біреулер мақтанар, Мен айтайын тура жауап сақтана: Бұ халықтың ата-анасы, тегі бір – Арасында айырма жоқ сақталар (А.Йүгінеки). Шын достық жүрген жерде қожайын мен құлдық құны бірдей болады (С.Сарайи). Жамандықты кім көрмейді? Үмітін үзбек – қайратсыздық. Дүниеде ешнәрседе баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің? (А.Құнанбаев).

ШБЛ-тың узуалды және ұдайылық жағдаяттарындағы сапалық субкатегориалды ұғымдар жүйесі ретінде әрі күрделі иерархиялы құрылым ретінде ұсынылып отыр. Бұл құрылым қарастырып отырған сапалық ұғымының өзіндік онтологиялық күрделілігін тығыз байланыста қарайды. Сапалық ұғымы бейлокалдылық жағдаятында орын ала отырып төмендегідей үш түрлі семантикалық ерекшелікке ие болады: 1) облигаторлі (міндеттілік), 2) детерминді (шарттастық), 3) жекелілік сапалық ұғымдары. Осы тараушада әзірше тек сапалықтың бірінші семантикалық сыңары болып танылатын облигаторлі сапалықтың табиғатын ашып көрсетуге тырысамыз.

Облигаторлі (міндетті) сапалық тек қана ұдайылық (толық қанды жинақтылық) жағдаятына тән қолданылады. Ұдайылық іс-әрекетінің субъектісі қызметін жинақты мәндегі жақ, субъектілер тобы (құс, аң, қасқыр т.б.), дерексіз ұғымдағы тілдік қолданыстар (ақиқат, шындық, достық, жауыздық, шыдамдылық) және табиғи құбылыстар (жаңбыр, қыс, күз, темір, ағаш, қар, су т.б.) атқарады. Сондықтан, толық мәндегі жинақтылық жағдаяты өтіп жатқан және өтіп жатуы мүмкін қимылдарды қоса қарастырады және сол іс-әрекетті атқарушы субъектінің объективті шындыққа қатысын айқын аңғартады.

Ұдайылық сапалық жағдаятының ерекшелігі − қимылды атқарушы субъекті белгілі бір топтың өкілі ретінде сипатталатындығында және бұл субъектілер басқаларына қарағанда деректі, тәуелді, шектеулі мүмкіндіктерге ие болуында: Кісі сөзінде тұрмаса, одан құт қашады. Атау қуған ер өзінің түбіне жетеді. Осал ер қу тақыр кедей болады немесе мезгілсіз өледі Адам қанша көтерілсе, қамы да сонша көбейер (Ю.Баласағұн). Мұндай жағдайларда хирург тез операция жасап, тромбаны алып тастайды (А.Даиров, Хирург). 1966 жылы бұл заттың газ екенін ағылшын химигі Кэвендши анықтады («Қазақстан мектебі»). Мұғалім – мектепте, басқа да оқу орындарында сабақ беретін оқытушы ұстаз, маман. Инженер – техникалық бар жоғары дәрежелі маман. Халыққа әбден тізесі өткен патша одан әрі халықты басып жаншуда (С.Бегалин, «Замана»). Осы сөйленімдердегі субъектілердің тобы әрқайсысы жеке-жеке өз алдына әртүрлі көлемде жұмсалады. Айтушының және тыңдаушының тарапынан субъектілер өзіндік тұрақты орнымен анықталады. Келесі бір келтіретін мысалымызда субъектінің сапалылық ерекшелігі басқа да қосымша тілдік құралдар арқылы анықталатындығын көреміз: Шөл фаунасы – шөлді жерлерде тіршілік етуге бейімделген жануарлар. Басқа жануарлардан ерекшелігі – морфо-физиологиялық құрылысы, түрлі тіршілік әрекеттері шөл жағдайына аса бейім келеді. Ішетін суы алыстығына, жауынан жасырынуына жағдай болмайтындықтан қашып құтылуына байланысты жүрдек, жүйрік келеді. Бұлардың реңі, түсі тіршілік еткен ортасына байланысты сарғылт, ашық қоңыр не сұрғылт келеді (Қазақстан энциклопедиясы). Белгілі бір топтың субъектісі сөйленімде жекелілік әрі көптік мәнде қатар жұмсалып отырады [117, 86]: О, қыздар, бала қаз ба еңдер талпынған, Шағала ма еңдер шарқұрған. Бұлаңдап өткен сыр аңдап, Сылаңдап өткен алдымнан; Бұрынғы біздің ата-бабаларымыздың бұл замандағылардан білімі, күтімі, сыпайылылығы, тазалығы төмен болған. Ендігі жұрт ата-бабаларымыздың мінді ісін бір-бірлеп тастап келеді, әлгә екі ғана тәуір ісін біржола жоғалтып алды (А.Құнанбаев). Жекелік пен көптік мәндегі субъектілерді салыстыра отырып, олардың мынандай жағдайларға байланысты негізделетінін көреміз: субъектілердің жекелік формалары (адам, әйел, хирург) белгілі бір анықталған шектеулі субъектілердің тобын жеке-жеке бөліп жаруға келмейтін бүтіндік дәрежесінде қабылдай аламыз, сол себепті бұл сөйленімдер жалпылана келе міндеттілік семасын әр субъектіге негіздей отырып анықтайды, ал көптік формалары ілгерідегі сөйленімдерде (қыздар, жұрт) нақты анықталмаған, тек бір топқа ғана жатқызуға болатын субъектілер көрсетілген, яғни қимылдың абсолютті міндеттілігі әр субъектіге байланысты анықталмайды. Белгілі бір топтың өкілі өзінің кәсібіне, мамандығына, жынысына байланысты іс-қимыл атқарады [118, 78]. Ал сол қимыл бір субъектіге тәуелді түрде соның іске асуын талап етеді. Яғни өзара міндеттілік, тәуелділік байланыс сипат алады. Ал тек көптік мәнге ие субъектілер атқарып отырған қимылы еш шектеусіз, міндетсіз, тәуелсіз болады. Яғни сол қимылды басқа да субъектілер атқара алады деген сөз.

Жоғарыдағы  мысалдардан субъектіні атқарып отырған ісінен оның мінез- құлқын көре аламыз. Бірақ облигаторлі-сапалылық жағдаятында қимылды атқарушы субъектінің сипаты емес, ал оның еш ажыратылмайтын қасиеті актуалды қызмет атқарады. Мұндай жағдайдағы субъектілердің орнын дерексіз ұғымдағы табиғи құбылыстар мен заттық ұғымдар алып отырады. Бұл дерексіз ұғымдар мен табиғи құбылыстар белгілі бір қатынасқа түсе отырып, басқа да ұғымдармен тығыз байланыста бола отырып солар арқылы өзінің мағынасын ашады: Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек. Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек. Тоқтаулылық, талапты шыдамдылық, Бұл қайраттан шығады, білсең керек; Жылағанды тоқтатып, Ынсап қылсаң жарайды. Қоймасаң, қайғы ауыр боп, Тұл бойыңа тарайды. Қызыл гүлің суалып, Ақ көңілің анық қарайды (А.Құнанбаев). Мұндағы (адам, жүрек, шыдамдылық, қайғы, ақ көңіл) сияқты субъектілер бүкіл сөйленімді жалпылық сипатқа бөлей отырып ерекшеленеді. Мұндай субъектілердің қасиеті абсолютті түрде көрінеді. Дегенмен, мұндай ерекшелік айтушы тарапынан объективті түрде өзінің тәжірибесіне байланысты анықталады. Келдім, батыр, бар тілегім жолыңда. Оң сапар бер. Ақ тілекпен аттанам деп кеп тұрмын. Жасырын бітіп, жарыңмын деп жарыққа шыға кеп тұрмын (М.Әуезов). Бұл сөйленімдегі жасырын бітіп деген тілдік құрал арқылы сапалылық ұғымының тура берілуін жалпы ұғымда анықтап тұр, әрі оның міндеттілік дәрежесін нақтылып көрсетеді.

Облигаторлі сапалық ұғымындағы ұдайылық жағдаятынан теңдестіру жағдаятын қосуға болады. Ұдайылықтың бұл варианты төмендегідей ұғымдармен сипаттап бере аламыз: қандай зат, құбылыс, субъект болмасын өзінің кәсібіне, қолданылу аясына, мінез-құлқына әрі айтушының санасына қарай анықтала алады: «Ақылды, саналы деп адамгершілігі жоғары, кішіпейіл адамды айтамыз»; Көкірек толған қайғы кісінің өзіне де билетпейді, бойды шымырлатып, буынды құртып, я көзден жас болып ағады, я тілден сөз болып ағады (А.Құнанбаев). Кербездің екі түрлі қылығы болар: бірі бет-пішінін, сақал-мұртын, мүшесін, жүрісін, қас-қабағын қолдан түзетіп, шынтағын көтеріп, қолын тарақтап әуре болмақ. Біреуі атын, киімін «айран ішерім» деп, солардың арқасында сыпайы, жұғымды жігіт атанбақ (А.Құнанбаев).

Кейбір сөйленімдерде теңдестіру жағдаяты міндеттілік ұғымдағы белгілер бойынша субъектілердің тобын анықтай түседі. Ал бұл міндеттілікті көрсететін тілдік құралдар: кім, тек қана, тегінде сияқты көрсеткіштер міндеттіліктің семантикасын анықтайды: Кім атағын жалған тілмен жырлайды, ел ішінде сол беделден жұрдай-ды (Ю.Баласағұн). Кім атағын жалған тілмен жырлайды, ел ішінде сол беделден жұрдай-ды (Ю.Баласағұн). Кім білімді көп біліп, көңілде тұтса, соның дәулеті артады (Қ.Жалайыри). Кім құдайдан безсе, шайтан соны сүйеді; Кімде-кім жақсы-жаман ғибадат қылып жүрсе, оны ол ғибадаттан тыюға ауызымыз бармайды, әйтеуір жақсылыққа қылған ниеттің жамандығы жоқ қой дейміз.Тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады (Ю.Баласағұн). Облигаторлі сапалық ұдайылық жағдаяты кейбір тұстарда бүкіл сөйленім бойынан өзінің семантикалық сипатын анықтап көрсете алады. Яғни кейбір сапалық жағдаятының негізгі сипаттау объектісі ретінде денотативті жағдай толығымен бүкіл сөйленім бойынан табыла алады.

Субъектілі-предикатты-объектілі қатынастардың әдеттілік семасының жалпылануы еш бөлінбейтін сапалық жағдаятын тудырады. Ал бөлінбейтін сапалық жағдаятындағы қимыл абсолютті, әрі өзгермейтін белгілі заңдылықта жүзеге асады, әрі сөйлем құрылысы бір-бірімен қатынасқа түсу барысында ең жоғарғы жинақтық деңгейге жетеді. Г.А.Золотова тілдік танымның осы бір деңгейін баса айтып кетеді [114, 187]. Дүние – үлкен көл, Заман – соққан жел, Алдындағы толқын – ағалар, Артқы толқын – інілер. Кезекпенен бөлінер, Баяғыдай көрінер; Қайраты қайтқан шал мен жастың бәрі бітім қылады, шалдар өзді-өзі көп құрбыдан айрылып азайып отырса да, біріменен бірінің бітім қылмайтұғыны қалай? Адам баласы жылап туады, кейіп өледі. Екі ортада бұ дүниенің рахатының қайда екенін білмей, бірін-бірі аңдып, біріне-бірі мақтанып, есіл өмірді ескерусіз, босқа, жарамсыз қылықпен, қор еткізіп өткізеді (А.Құнанбаев). Бөліп-жаруға келмейтін сапалық жағдаятында әртүрлі құбылыстардың бір-бірімен қатынасы, субъектілердің тығыз байланыстылығы (ағалар, інілер, шал, жас), мекендік ұғымдар (алдындағы, артқы), сын-бейнелік ұғымдар (жылап туады, кейіп өледі) қатар жүріп отырады. Бұл жердегі актуалдылық екі іс-әрекеттің контраст құруында және бүкіл сөйленімнің қарама-қарсы сипат алуында. Кейбір кешенді жағдаяттарда контраст құрылған қимылдар динамикалық түрде көрінеді. Адамның адамшылығы істі бастағанынан білінеді, қалайша бітіргендігінен емес. Қулық саумақ, көз сүзіп, тіленіп, адам саумақ – өнерсіз иттің ісі. Әуелі құдайға сиынып, екінші өз қайратыңа сүйеніп, еңбегіңді сау, еңбек қылсаң, қара жер де береді, құр тастамайды. Мақал-мәтелдерде контрастық жағдаяттар кең түрде көрініс табады. Рахат іздесең – бейнетінен қорықпа, қуаныш іздесең – қайғысынан қорықпа (Ю.Баласағұн).

Сонымен, дағдылық ұғымын білдіретін бөле-жаруға көнбейтін сапалық жағдаятында түрлі табиғи құбылыс пен қимылды жасаушы субъект тығыз байланыса келе, міндетті түрде жалпылама ұғымда әрі заттық мағынада көрініс береді, ал предикат тура бағытталмаған іс-әрекеттерді қимылды білдіреді. Ал субъекті мен объекті арасындағы қарым-қатынас біреудің ырқымен, ықтиярымен жүзеге аспайды, керісінше солардың бір-бірімен тығыз байланыстылығы табиғи түрдегі қатынасының нәтижесі ретінде көрініс табады. Сапалық семасы шақтық бейлокалдылықтың тек екі түрінде ғана көріне алады. Бұл екі категорияның бір-бірімен тығыз байланыстылығын оларды білдіретін түрлі тілдік амал-тәсілдерден аңғара  алдық. Шақтық локалдылық семантикалық категориясының өрісі одан әрі кеңейе әрі толыға түсті деп дөп басып айтуға әбден болады.

а) Детерминді сапалық.  Сапалылықтың мұндай ұғымдағы ерекшелігі ұдайылық пен узуалдылық жағдаяттарында орын алады. Бұл жағдаяттардағы субъектінің сипаты белгілі бір топтың өкілі ретінде анықталады, әрі сипатталатын топтың өкілі жоғарыда қарастырған жағдаяттардағы субъектілерге қарағанда тар ұғымда жұмсалады. Ұдайылық ұғымының детерминді сапалық жағдаятындағы семантикалық ерекшелігі субъектінің сапалы шартта қолданылуында, яғни сөйленімде берілетін субъекті эксплицинтті ұғымда (нақты, ашық айтылған) анықталады. Субъектінің бұл семантикалық ерекшелігін сын есім, есімше сияқты тілдік құралдардан көре аламыз. Міне осындай белгілі бір топтың өкілі ретінде жұмсалатын субъекті жалпылама қолданған көптік ұғымдағы субъектілердің ішінен шығады: адамдар – мейірімді адам, халық – қонақжай халық, достар – сенімді дос, әйелдер – ақылды әйел т.б. Ал сөйленімдерде мұндай жағдайдағы сапалылық ұғымы облигаторлі сапалылық ұғымына қарағанда өте жиі кездеседі. Мысалы: Ежелгі досың қас болмас, Ежелгі қасың дос болмас. Жақсы адамның белгісі – жауда басы қалса да, сенімен бірге жан берер. Екі жүзді ел бұзғыш, еппен қанша күн көрер (Ү.Кәрібаев). Ноғай халқына қарасам, солдаттыққа да шыдайды, кедейлікке де шыдайды, қазаға да шыдайды, молда, медресе сақтап, дін күтуге де шыдайды. Есті адам орынды іске қызығып, құмарланып іздейді екен-дағы, күнінде айтса құлақ, ойланса көңіл сүйсінгендей болады екен. Есер кісі орнын таппай, не болса сол, бір баянсыз, бағасыз нәрсеге қызығып, құмар болып, өмірінің қызықты, қымбатты шағын итқорлықпен өткізіп алады екен-дағы, күнінде өкінген пайда болмайды екен (А.Құнанбаев). Надан ел қуанбас нәрсеге қуанады, және қуанғанда не айтып, не қойғанын, не қылғанын өзі білмей, есі шығып, бір түрлі мастыққа кез болып кетеді. Және ұялмас нәрседен ұялады, ұяларлық нәрседен ұялмайды. Мұның бәрі – надандық, ақымақтықтың әсері (А.Құнанбаев). Махаббат, сүйіспеншілік бір ғана сөзбен бітпейді. Оны көзбен көріп, іштей ұғысу керек дегені ғашық адам бойын билеген ыстық сезімнен басы айналып, өзін қиял әлемінде жүргендей сезініп, көзін жұмып, жас балаша іс-әрекет етеді (С.Адамбекеов). Жағымпаздар жандар емес ашынар, Ойлан бауырым, бола алмайды досқа сан. Күлетін де, қуанатын да шығар, бірақ олар сағынбайды ешқашан. Көкірегінде терең із, жоқ олардың көздерінің жарқылы (Т.Айбергенов). Осы екі сөйленімдегі субъектілер нақтыла детерминді түрде ерекшелене отырып екі фактор арқылы (эмоционалды әрекет және үдемелілік қасиет) субъектінің мінез-құлқын сипаттайды. Эмоционалды әрекет (ыстық сезімнен басы айналып, жанар емес ашынар), үдемелілік сипат (қиял әлемінде жүргендей сезініп, жоқ олардың көздерінің жарқылы). Субъектінің сапалылық қасиетін заттанған сын есім білдіріп тұратын жағдайлар өте жиі кездеседі: Бақыттылар ешқашан сағат тақпайды; Құдайдан безгендер оның қарғысына ұшырайды т.б. Кейбір сөйленімдерде детерминді сипатты әрі субъект әрі объект анықтап тұрады: Нағыз еңбекқор құмырсқа да қыбырлап жүріп қыр асады Зергер шебердің қолынан ғана жақсы жасалған бұйымдар шығады (С.Мұқанов). Сапалылық жағдаятындағы осы көрсетілген ерекшелік басқаларына қарағанда өзіндік семантикалық сипаты бар ұдайылық жағдаяттарының бірі деп қарастыруға болады.

ә) Детерминді сапалық ұғымындағы узуалды жағдаят. Бұл берілген ерекшеліктің сапалық ұғымындағы түрлі аспектілер турасынан мынандай екі түрі берілген: жекелік-топтық және таптастыру жағдаятындағы сапалық. Жекелілік-топтық ұғымы нақты субъектілердің жекелік қасиетін сипаттауға құрылған: кәсіптік, мамандық дәрежесі бойынша әрі биологиялық тұрғыдан қай топтың өкілі екендігін анықтаймыз: Тойған есек шөпті отап маңайдағы, Сонырқап шатқа кетті қай-қайдағы. Қаңғырып өлкені өрлеп келе жатып, Жолықты бір бұлбұлға тоғайдағы.

– Сенбісің ақын бұлбұл жаңа көрдім, Атыңа жұрт мақтаған құмар едім. Бір сайрап берсең, қалқам, өзім естіп, Рас па екен жұрттың сөзі, сынар едім (А.Құнанбаев). Бұл сөйлемдегі субъектілер нақтылық сипатта болғанымен өзіндік қасиеттеріне байланысты жалпы түрде биологиялық атауды алып отыр (есек – бұлбұл). Осы сөйленімді төменде келтіретін сөйленіммен салыстыра отырып, сол сөйленімдегі субъекті қимылды өзінің қоғамдағы орнына, күшіне байланысты алатын орнын, беделін сипаттауға құрылған: Құнанбай мына бейбастыққа қатты ашуланып, Оспанды сол қолымен өзіне қарай жұлқып сүйреп алды да, жақтан тартып-тартып қалды. Құнанбай атшабарға қатты әмір етіп:

– Бар, алып кет қарғыс тигенді!-деп Оспанның бетін бұрды да, итеріп қалды. Бала сүрініп құлай бергенде, атшабар да қармап көтере берді (М.Әуезов). Қимылды атқарушы субъектінің қасиетін биологиялық, кәсіптік, әлеуметтік тұрғыдан сипатталатындығын байқаймыз. Ал сөйленімдерде субъектілердің көзқарасы, мінез-құлқы, қоғамда алатын орны жалпылама түрде көрінеді: Жүсіпбек Аймауытов – ақын, прозашы, драмматург, сыншы, публицист, аудармашы. Әдебиеттің әр алуан жанрларында белсенді қызмет ете отырып, көптеген ірі шығармаларымен жаңа жанрлардағы ізденістерді орнықтырды. Қимылды атқарушы субъект белгілі бір жағдайларда бір ерекше сипатқа ие болады, яғни сөйленімдегі субъект өзіне тән жекелік қасиетті толығымен жоққа шығарды да, детерминді әрі жеке топтық семантиканы сақтайды. Мұндай сөйленімдерден комикалық сипатты байқаймыз:

– Сүндетке отырғызғанда, ауырсынып жылап жатып: «Құдай-ай, бұл қорлықты көргенше, қыз ғып неге жаратпадың!» – Сонда шешесі: «Ақылсыз-ау, қыз болсаң бала таппас па едің, содан қиын боп па?» десе, мынау: «Ойбай, онысы тағы бар ма еді?» деп жылауын тыя қойып, шыдай беріпті – деді. Үлкендер ақырын мырс-мырс күліп қойды (М.Әуезов). Басқа сөзбен айтқанда, бұл жердегі субъекті белгілі бір топтың өкілі ретінде өзіне тиісті қимылды атқарып қана қояды, ал одан ары қарайғы қимылға жол бермейді. Үлкендер тобына бір жақтан, әкеден төмен отырып, телміре қараған Абай болса, дәл осы тәрізденіп, барынша бой салып, көп білетін адам ұқсап көз алмай қарап отырған жас жігіт Жиренше. Ол әңгіме атаулыны көп біледі. Қызық қып айтады. Өзі күлдіргі, бірақ оның шыны ма, иә, әдейі үлкендерге көз қыла ма, әйтеуір, қазір Құнанбай сөзінен басқа бар дүниені ұмытқан. Сонымен бірге Абайды да былай қоя тұрған сияқты (М.Әуезов). Бұл жағдайдағы субъектінің (Жиренше) өзіне тән табиғи мінез-құлқы жоққа шығарылған. Ол дегеніміз әңгімешіл, яғни әңгімені көп айтатын Жиренше дәл осы уақытта байсалды, сөз уар, бір қалыпты мінез көрсетіп отыр. Осыған орай, төмендегі сөйленімді ілгеріде мысалға алынған  сөйленіммен салыстыра отырып, қимылды атқарушы субъектінің дағдылы қалпын белгілі бір кәсіп немесе қоғамдағы алатын орнын, мамандық иесі ретінде көріне отырып, бірақ ол мамандығы, кәсібі жайлы сөз қозғалмайды: Байтас пен Жұмабай Құнанбайға тақай бергенде Абайды қасына кеп қалып еді. Үшеуі бірдей жамырай сәлем берді. Құнанбай тез бұрылып сәлемдерін алды да, қысқа ғана амандық сұрады. Тұрған орнынан қоғалған жоқ. Баласын қасына да шақырмады. Азғантай уақыт Абайға қарап алып:

– Балам, бойың өсіп ержетіп қалыпсың – ау! Молда болдың ба? Бойыңдай боп білімің де өсті ме? – деді. Кекету ме, жоқ күдік пе? Немесе шынымен жай білгісі келгені ме? (М.Әуезов). Мұнда сөз болып отырған субъекті Құнанбай Ырғызбай руынан, әрі бай, әрі малды, әрі көптен бері Тобықтыны билеп-төстеп келе жатқан ауылнай есебіндегі ауырмінезді адам бір мезетте билеп-төстеуші емес әкелік мейірімін көрсете отырып, ауыр мінезінен мейірімді, жақсы адамға ауысқанын байқаймыз.

Осыған дейін қарастырып келген сөйленімдерде субъектілер өзінің қасиетіне, мінезіне байланысты белгілі бір топтың өкілі ретінде қарап келдік, әрі олардың экплицитті және имплицитті ұғымда қолданылуын анықтадық, енді таптастырыла қолданған сапалық жағдаятындағы субъектілер өзі атқарып отырған қимылды жеке-жеке нақты қимылдарға бөліп алады да сол топқа жататын нақты фактілерді келтіре отырып жалпылық қасиетін көрсетеді: Өзі хабарласпай кетті ғой, мүмкін сонау алыста жүріп елдерден қайыр тілеп, ішіп, төбелесіп барар жері жоқ қаңғып жүрген шығар деп апамыз қалаға жұмыс істеймін деп кеткен немересін қатты уайымдап отыр (Қазақстан әйелдері). Мұндағы қимылдарды жеке-жеке алып қарастыра отырып, топтық сипаттағы субъектіге қаратыла айтылғанын байқаймыз. Бірақ бұл субъектінің нақты қай топқа жататыны айтылмағанымен өзінің ойша (қайыршы) екенін көреміз. Яғни лексикалық мағына беріп тұрған етістіктер негізінде көрініс тапқанын оқушының әлеуметтік-тарихи білімін нығайта түсеміз. Мыңдаған қазақ, орыс, басқа ұлттың жастары байтақ өмірде Абайдың тамаша әндері радиода, сахнада, кең жайлауда мал шетінде, ұлы құрылыстың ірге тасында шырқатып салады, жүрек қылып шерткен тамылжыған өлеңдерін тамсана оқиды. Білім, еңбек теңдік, достық туралы еңбекші елдің қоғамдағы орнын қарасөздерімен жеткізіп кетті (М.Әуезов). Іс-қимылдың қайталануында ерекше бір өзіндік қасиеті бар: бұл қайталану жиі әрі жиі емес өтуі мүмкін. Узуалдылық әрқашанда ұқсас қайталанылатын қимылдарды (мүмкін/мүмкін емес модолділік мағынасында жұмсалатын қимыл-әрекет) қамтиды. Узуалдылықтың негізі – сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы жалпылық жағдайды көрсетуінде. Шақтық бейлокалдылықтың бұл жағдаятында негізгі ролді нақты субъекті мен жалпы жағдайдағы субьект атқарады. Қазақ грамматикасындағы локалдылық/бейлокалдылық әдеттегідей қарама-қарсы ұғымды білдіруімен қатар қимылдың қайталануының жекелік/көптік мәнін қоса қарастырады Қазіргі тіл білімінде белгілі/белгісіз семантикалық категориясының негізі итеративтілікте жатыр. Мұның өзі болымды/болымсыз мәндегі етістіктердің тілдегі қолданысын дамыту мақсатында жұмсалады. Осы мақсатта шақтық бейлокалдылық тілдің түрлі деңгейіндегі тілдік бірліктерді сипаттауға құрылған категориялық/субкатегориялық ұғымдарды зерттейді.

б) Индивидуалді (жекелік) квалитативтілік. Сапалықтың бұл ерекше түрі тек дағдылы қалыптағы жағдаятта және топтық субъектілер қатарына жатпайтын әрі онымен байланысқа түспей жеке өз алдына дара күйіндегі сипатқа ие. Индивидуалді квалитативтіліктің узуалды жағдаятында субъект сөйлеуші жағдаят ретінде (кейбір жағдайларда нақты субъектілердің тобынан) құралады.

Облигаторлі және детерминді квалитативтіліктің негізгі әрі басты сыңары болып танылатын потенциалды ұғым (құстар ұшады → құстарда ғана қанат бар, яғни ұшу құстарға ғана тән құбылыс); Ол хорда ән айтады → (Яғни оның дауысы бар, ән айту қолынан келеді) индивидуалды квалитативтілікте де қолданылуы мүмкін.

в) Потенциалды ұғымына қатысты жағдаят. Потенциалдылық, әдетте, лексика-грамматикалық (модаль сөздер және олардың эквиваленттері), морфологиялық (етістіктің рай, сыпат-шақ тұлғалары), синтаксистік (аналитикалық форманттар т.б.) құралдар арқылы білдіріледі.

Кез келген потенциалды жағдаят субъект мен іс-әрекет арасындағы байланыстың орындалуына себеп болатын фактордан (каузирующий фактор) тұратын анықтағыш жағдаят (детерминирующая ситуация) сүйенеді. Потенциалды жағдаятты сипаттайтын сөйленімде анықтаушы фактор ашық немесе жасырын көрініп тұрады… [119, 55]. Бұл жерде белгілі бір іс-әрекеттің іске асу мүмкінділігі мен мүмкін еместік  қасиеті басты рөл алады. Бұл жағдаяттағы потенциалды ұғымның мағынасын ашуда лексикалық мәндегі етістіктің алатын орны күшті, ол дегеніміз қимылды атқарушының белгілі бір іс-әрекетке икемі, оны істей алатындығы, қолынан келетіндігі сөз болады.  Субъектінің жүре пайда болатын немесе туа пайда болатын өзіндік қабілеті жайындағы бірінші подвариантын жеке алып қарауға болады: 1933 жылы Америка Құрама Штаттарында инженер В.К.Зварыкин электрон-сәулені телевизия жөнінде өзі жүргізген жұмыстардың нәтижелерін жариялап, кинескопты суреттеп жазы алды (Білім және еңбек). Бұл сөйленімдегі субъектінің белгілі бір істі жасай алу қабілеті, яғни телевизия саласынан хабары бар екендігін эксплисинтті-модалділік ұғымдағы суреттеп  жаза  алады етістігінен көре аламыз. Сол сияқты осы ұғым кейбір жағдайларда имплицитті – лексикалық ұғым беретін етістіктерде де орын алады (ән айтықысы келетіндігі). Бірақ,,дәл осы бүгінгі кеште, әуелі ән айтқысы келмей іркілгені шын еді. Үйткені күндіз Абайға үлкен үйде айтылған наразылық, кейін, кешке жақын бұған да айтылған (М.Әуезов). Осы сөйленімдерден байқайтынымыз: потенциалды-квалитативтілік ұғымды тудыратын жоғарыда көрсеткен амал-тәсілдерден басқа контекст те орын алады.

Квалитативтілік жағдаятының екінші подвариантының ерекшелігі субъектінің ішкі қабілетін, мүмкіншілігін сипаттауда жатыр. Сонымен қоса субъектінің осы өзіне тән мүмкіншілігіне мүмкін/мүмкін еместік реңк қарсы мәнде жұмсалады. Көп жағдайда бір істі істеуге қабілеті бар субъекті іс-әрекетті орындауға мүмкіншілігі бар немесе оны жүзеге асыруға міндетті болып табылатын “потенциалды жағдаяттың” субъектісімен сәйкес келіп отырады: Осы жөнінде екеуінің де таңдаған тоқтағаны Жиренше болды. Абаймен бірнеше жылдан бері дос боп келген Жиренше бұл уақыттарда пысық, шешен атанып, елеулі кісі боп қалса керек. Қалың Көтібақтың ішінде Байсалға анық сенімді серік бола білетін әрі білікті жігіттің өзі сияқты көрінеді. Бұл сөйленімдердегі субъектілер әрқайсысы өз мінезіне сай қалыптасқан қабілеті тұрақты үздіксіз қалыпта сипат алады.

Потенциалды ұғымына қатысты жекелік сипатты көрсететін осы екі түрінің басты ерекшелігі активті/пассивті және мүмкіндік модалділігін көрсететін белгісінде жатыр.

Жекелік квалитативтілік ұғымы бағалау ұғымымен тығыз байланыста қаралатын естен шығармау керек. Яғни мүмкіндік жағдаяты құрамында бағалаудың субъекітісі, объектісі негіздемесі мен құралдары бар болатын бағалауыштық жағдаят ретінде қарастырылады. Модалдік бағалау субъектісі қандай да бір потенциалды жағдаятты мүмкіндік немесе қажеттілік тұрғысынана бағалайтын жақ болып табылады [120, 141]. Бұл бағалау ұғымы категориалды жағдаяттың семантикалық құрылымын анықтауда ең маңызды компонент ретінде қараймыз. Бағалаудың бірден-бір объектісі болып предикат табылады. Бағалау объектісінде потенциалдық жағдаяттың субъектісі мен іс-әрекет арасындағы байланыстың жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін ерік білдіруден тұрады. Сол себепті іс-әрекетті бағалау әрқашан субъектіні бағалаумен пара-пар келеді [120, 49]. Осы жағдаяттағы бағалау мәні экплицинтті түрдегі аксиологиялық үстеулермен (жақсы, жаман). ашылады немесе сол үстеулермен мағыналас, синонимдес сипаттағы сөздер де орын алады. Тобықты ішіне сонау алыс Көкшетаудан келген сирек, сый қонақ. Өзі ақын, өзі әнші, өзі сері Біржан. Үстінде қара мақпал, кең, жеңіл шапаны бар. Омырауы ағытылғын, “сері жаға”, ақ көйлектің сыртынан киген сарғылт түсті, қытайы жібек кемзалы бар. Оқалы тақиясының жібек шоғы ырғала түседі. Құйқылжыған әніне қалың жиын қыбыр етпей ұйып, мүлгіп отырғанда, кербез әнші өзі де, жүзіне бір жылтыр рең бітіп, нұрлана құбылады. (М.Әуезов); Ал Әмір болса, сол балалар ішіндегі әнші, өнерлісі боп келеді. Ерке, серілігі де бар. Өзінде шалқып, серпіп шығарлықтай бір шығым бар, дәмелі жас. Аса тілеулес ағасы Абай оның алдынан шықпайды және ешкімге бетін де қақтырмайды.(М.Әуезов);  Ділдә тілге де, ашу-әзілге де тоқтамсыз, томырық келеді. Абайға ыза болғанда қатқыл, паң, суық боп бара жатқандай көрінеді. (М.Әуезов); Бірінші және екінші сөйленімдердегі субъектіні бағалау жақсы жағынан көрініс тауып тұр. Екі субъектінің де өзінің бойларына біткен жақсы қасиеттерін, яғни теріс емес пиғылдарын аңғаруға болады. Ал үшінші сөйленімдегі субъектінің бойына біткен жағымсыз жаман қасиеттерін бағалай отырып көруге болады.

Сонымен, заттар мен құбылыстардың  сапалық қасиетін анықтайтын квалитативтілік категориясы уақытқа қатысыты анықталатын локалдылық/бейлокалдылық категориясымен тығыз байланыста қаралады. олардың құрылымдық-семантикалық сипаты анықталды.  Сондай-ақ, бағалау және модалділік семантикалық сыңарлары қатысқан шақтық бейлокалдылық жағдаятында квалитативтіліктің  негізгі типтері анықталып, талдау жүргізілді. Қимылдың уақытқа қатысты шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық мағыналардың сапалықтың облигаторлі, детерминді, жекелік ұғымдағы тілдік бірліктермен берілуі  сөйлем және сөйленім деңгейінде алынып қарастырылды.

Түйін: бұл бөлімде шақтық бейлокалдылық яғни жалпылық мағынаның берілу жолдары қарастырылды. Жалпылық дәрежесін көрсететін мағыналық топтарына тереңірек талдау жасалды. Қазақ тілінде бейлокалдылық қасиетке ие сөйленіммен білдірілетін қимылдың нақты, дағдылы, ұдайы қайталануы әр түрлі белгілердің өзара әрекеттестігін көрсететін көпқырлы сипаттамаға ие болып келеді. Шақтық бейлокалдылық мағына сөйленім деңгейінде жалпылық сипаттағы тілдік құралдар арқылы квалитативтілік семаның негізгі типтерін анықтады. Белгілі бір  мерзімде емес, араға әр түрлі уақыт салып барып қайталанатын қимыл жүйелі түрде емес  жалпылама түрде қайталанылады.

Тілімізде уақытқа қатысты мезгіл сабақтас және мезгілдес салалас бағыныңқылы құрмалас сөйлемдердің нақтылы және жалпылық мағынаны білдіруде өзіндік бір орны бар екендігі анықталды. Ал жалпылық мағына әсіресе мезгілдес салалас құрмалас сөйлемдерден анық көрінеді.  Сөйленімде нақтылықт/жалпылық сипат локалдылық/бейлокалдылық мағынаны анықтауда, талдауда және субъектінің, объектінің, предикаттың бір-бірімен тығыз байланыстылығын қарауда үлкен мәнге ие. Бірақ мұндай тығыз байланыстылықта топталған/жекелік субъектілердің детерминді рөлі басты орын алады.