TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

войти на сайт

вход на сайт

Логин: :
Пароль :

Забыл пароль Регистрация

Шақтық бейлокалдылықтың «ұдайы шақтылық» пен «шақтан тысқарлық» мағыналық түрлерінің ұқсас тұстары мен ерекшеліктері




Шақтық бейлокалдылықтың «ұдайы шақтылық» пен «шақтан тысқарлық» мағыналық түрлерінің ұқсас тұстары мен ерекшеліктері
0
Раздел: | Автор: Админ | Дата: 28-09-2015, 21:00
Загрузок: 1573




Шақтық жинақтылықтың немесе ұдайы шақтылықтың өзіндік бір ерекшелігі ол көбінесе топтық сипаттағы оқиғалардан, мақал-мәтелдерден, ұран сөздерден, қағидалық, тыйым салынған сөздерден айқын аңғарылады. Айран ішкен құтылар, шелек жалаған тұтылар (Мақал). Ақыл сенбей, сенбеңіз, бір іске кез келсеңіз (Абай).


Ақиқат дүниені, оның тілдік көріністерін танып білуде ұстанатын осы критериилер шақтық бейлокалдылықтың функционалдық табиғатын  түсінуге көмектеседі. Тіл құралдары шындықты бейнелеп көрсетуде  жоғарыда аталған ұғымның дифференциясын анықтайды. Егер іс-әрекеттің белгілі бір шегі болмаса және нақты субъекті кең жағдайда өзінің орнын тапса, оны қарапайым қайталау деп атаймыз. Тек нақты түрде емес жалпылай топталған, күрделенген бастауышта жүзеге асып жатқан оқиға сырттай бағаланып негізделсе, ол шақтық жйнақтылық болып табылады.


Шақтық бейлокалдылықтың екінші және үшінші түрін тіл білімінде көптеген тілшілер мойындайды. Ал бірінші түріне әрқайсысы әртүрлі анықтама бере отырып, нақтылық мағынаның басым екендігін, сол себепті ШЛ жүйесінде қарастырамыз дейді. Т.А.Булыгина: «шақтық локалдылықтағы іс-әрекет пен оқиға нақты, шынайы түрде белгілі бір кезеңде, белгілі бір уақыт осінде жүзеге асады. Бұл нақты іс-әрекеттің жүзеге асуына предикат (баяндауыш мүше) себепші болып отырады» — деген өзіндік ойын білдіреді. [37, 112]. Мұндай көзқарастың өзіндік негізі бар. Жоғарыда айтылғандай, «қарапайым қайталау» (ҚҚ) барынша нақты жағдайда өтеді. Қарапайым қайталау жағдаятының тілдік белгілері локалдылық/бейлокалдылық категорияларында көрініс табады. Бұл ретте нақтылықпен байланысты тіл элементтері мен нақты түрдегі емес жалпылама сипаттағы тіл элементтері әредік аралас жүреді. Мысалы: Үй ішінде сыңқыл-сылтың әңгіме азайып, біресе әзіл мен жарастық күлкі естіледі (М.Әуезов). Бұл құрмалас сөйлемде осы шақтағы екі іс-әрекет біріне бірі жалғаса өтуде. Бірінші сөйлемде де екінші сөйлемде де іс-әрекет актуалды жағдайда, белгілі бір уақытқа тәуелсіз жағдайда қолданылып тұр. Тілдік фактілерге сүйене отырып, осы екі түрлі жағдайдағы әсерімізді, яғни бір шақтағы нақты локалдылық пен нақты емес жалпылама түрдегі бейлокалдылықтың ерекшелігін қарастырамыз. Шақтық бейлокалдылықтың келесі бір түрі – «шақтық жинақтылық». Өзінің атынан көрініп тұрғандай, бұл категория тек қана бір шақта емес, барлық шақта қолданылады. Оқиғаның жалпылығы, көпке айтылғандығы, онда белгілі бір тұрақты бастауыштың жоқтығы бұл типтік жағдайдың семантикасын ашуда үлкен септігін тигізеді [89, 75]. Шақтық жинақтылық категориясының функционалды семантикалық құрылымын көрсетуде шақ формалары белсенділік танытады. Мысалы: Жаман өкпелеймін деп, сыбағасынан құр қалады (Мақал). Ақмақтың айтқаны келмейді, сандырағы келеді (Мақал). Өткен шақ пен келер шақтың біріге де қолданылу ерекшелігі: Қолы қимылдағанның, аузы қимылдар (Мақал).


Нақты тілдік фактілерге сүйене отырып, мына сөйлемдегі ШБЛ пен жалпы түрдегі метафоралық локалдылық жағдаятының бір-біріне сәйкес келуін қарастырып көрейік: Күнінде қолынан мыңды алып, мыңды кетіріп, дүниені сапырып отырмаса Омар еш жерге сыймайды. 


Ерекше айтатын бір жағдай: ШБЛ іс-әрекеті келер шақ формаларымен де грамматикалық байланысқа түсе отырып, өзінің функционалдық табиғатын аша түседі. Келер шақ формасы бұл жерде тек қана коннотативті реңк беріп қана қоймайды, сонымен қоса «болашақта іске асатын, әрқашан солай болатын, міндетті түрде жүзеге асатын іс-әрекеттермен тығыз байланыста болады». Мысалы: Еңбек ерлікке жеткізер, ерлік елдікке жеткізер (Мақал). Шын ғашық сый болмас, сый болса сыр болмас, Арызымды айтпайын құй болар, құй болмас (Абай).


Жоғарыда келтірілген түрлі тілдік амал-тәсілдерге сүйене отырып, ШЛ тың ұдайы шақтылық түрі арқылы берілген функционалдық семантикасын көрсете алдық деп ойлаймыз. Шақ формасының ұдайылық қимыл-әрекеттерді білдіретін өткен шақ, келер шақ, осы шақ формалары бәрі бірігіп, бір ғана жалпы мағынаны береді. Яғни шақтық локалдылықтың көрінісі ретінде шақ категориясын толық қамтимыз. Осы жалпылық ұғымды көптеген тілшілер мойындайды. Солардың бірі Э.Кошмидер «сытый голодного никогда не понимает» мақалын келтіреді. Сөйтіп оның өткен шақ пен келер шақ формалары қатысатын мүмкін вариантарды яғни, «сытый голодного никогда не понимал», «сытый голодного никогда не будет понимать» түрлерін салыстыра отырып отырып, сөйлемнің негізгі мағынасы еш өзгеріске түспейтінін айтады [35, 134]. Ал шақтық ұдайылық қатынастағы іс-әрекеттің шақ формасы мен шақтық локалдылық іс-әрекетіндегі шақ формасы арасында айырмашылық бар, ШЛ-ты көрсетіп тұрған тілдік формалар оның функционалдылығын білдіру барысында сөйлемнің лексикалық мағынасын біршама өзгеріске түсіреді. Мысалы: Мен өз арбама жаттым (С.Мұқанов) Мен өз арбама жатамын. Мен өз арбама жатқанмын. С.Н.Цейтлиннің сөйлемдегі нақтылық пен жалпылық жайында айтылған мақаласында былай делінген: «сөйлемдегі іс-әрекеттердің жалпылығы оның ұдайы шақтылығымен, жоғары дәрежедегі ұдайы персоналдылығымен ерекшеленеді, тек нақты түрдегі сөйленімдер өзінің локалдылық, шақтық, жақтық формалары жағынан анықтады » [90, 171].


Ұдайы шақтылық жөнінде И.П.Иванов «арнайы белгілі бір шақтағы іс-әрекетте шақ формасы қатыспаса, оны ұдайы шақтылық іс-әрекеті деп қарауға болмайды. Бірақ іс-әрекет, оқиға өзі-өзінен жалғасып, аяқтала бермейді. Оған міндетті түрде шақ формалары жалғанып қимылды бейлокалдандырады» дейді [91, 31].


ШБЛ ұғымын көрсетуде модаль сөздердің орны ерекше:


а) қарапайым және жинақты іс-әрекеттерді көрсетуде қолданылатын болжал мәнді модаль сөздер. Мүмкін, губернатор келген күні шуламассыңдар деп тиып қоюы (С. Мұқанов).


ә) болжал мәнді модаль сөздер субъектінің жанында тұруы керек: Мүмкін, олар үйде жоқ (Н.Ғабдуллин).


б) күдік-күмәнға байланысты модаль сөздер: Кім біледі, тәуірлеу үйдің қылжақ бастары да болады (Ж.Аймауытов).


Сондай-ақ бұйрық рай формасында да кездесетін модальдық құрылымды сөйлемдер ШБ категориясын білдіреді, әсіресе оны мақал-мәтелдерден, нақыл сөздерден кездестіруіміз мүмкін: Сөз шығарушылар сөздің асыл болуының жалпы шарттарын білуі қажет (А.Байтұрсынұлы).


Бейлокалдылық жағдаятының табиғаты сапалық сын есімде де аңғарылады. Сын есім сөйлемде заттанып келіп, кейде анықтауыштың, күрделі, үйірлі мүшенің қызметін атқарады: Желсіз түнде жарық ай (Абай).  Шымқай қызыл гүлдердің үлкен шоғы бірден назар аудартады (М.Иманжанов).


Кең түрдегі жалпылық сипаттағы анық емес іс-әрекеттердің орналасу реті мен оқиғаның бір уақыт осінде жүзеге асуы, өтуі жақ формасымен де байланысты болып келеді. Көсемше формасы жалғанып екінші жақта тұрған жинақы-жақтық құрылымның (обобщенно-личные конструкции) категориялық мағынасы ШБЛ формасын білдірудегі бірден-бір тілдік грамматикалық бірлік болып саналады. Субъекті мен объектінің, іс-әрекеттің нақтылығы мен жалпылығының тығыз байланыстылығы – локалдылық категориясының негізгі принциптерінің бірі екені белгілі [92, 95]. Нақты субъекті мен қимыл-қозғалыстың арасындағы байланыс конкретті болуы керек. Мысалы: Бала жаңа ғана бестінің төбелін саз балшықпен баттастырып тұрып сылап қойыпты (жаңа ғана, дәл осы мезетте), сол сияқты оның қарапайым дағдылы жағдайда берілуі: Бала күнде бестінің төбесін саз балшықпен баттастырып тұрып сылап қояды. Күн кешкіруге айналған шақта, бұрынғы әдеттерінше, жан-жақтағы ауылдарда қонған адамдар біздің ауылға ағылып жинала бастады (С.Мұқанов). Бейлокалданған қимыл жинақты (обобщенный) субъектілермен қосыла мынандай ұғымдарды білдіреді : а) белгілі бір заттың өзінің қасиетіне сай қызметін анықтау: Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады (мақал). Қазақ халқы – пейілі кең, қонақ жай халық; ә) белгілі бір субъектінің өзінің шыққан тегіне, ерекшелігіне қарай анықтау: Қорқыт – Әл-Фарабидің жерлес атасы, оның тарихи заманындағы ұстазы. Наурыз – қазақтың шын мағынасындағы ұлт мейрамы.


Жинақты мәндегі іс-әрекеттер тек қана жинақты мәндегі субъектімен біріге жалпы ұғымды білдіруі мүмкін. Бұл іс-әрекеттерге субъектілердің топты түрлері ғана қатыса алады: (адамзат, адам, халық т. б.) немесе жалпылықты беретін құбылыстар да ШБ өрісін тудырады (өмір, тарих, орта т.б). Жинақты-жақтық семантика белгілі бір объектіні білдіріп тұрған жақпен қарым-қатынасқа түсуі мүмкін (бұл жерде сөз болып отырған мәселе қимыл-әрекетті ортақтастырып жинақтама жалпылық ұғымдағы сөйлеуші жайында):


Туған жер ешнәрсе жоқ, сенен ыстық,


Себебі, – сенде туып, сенен ұштық (М.Жұмабаев).


Серіңнің серменуге көңілі оянды,


Ойладым бастайын деп бір соянды (Абай). Бірінші жақта, көпше түрде біз есімдігінің қатысуы/қатыспауы, яғни сөйлемде тасаланып тұруы  қимылдың, дағдылық-жинақты іс-әрекеттің коннототивті бір бөлшегін көрсетеді: Біз әрең деп есікке жақындасақ, иін тіресе қаптаған жұрт вагон есігінен әлі де қаптап кіріп жатыр екен (С.Мұқанов). Төртеуіміз бір вагонның аралары алшақ екі купесіне орналастық та, жүріп кеттік (С.Мұқанов).


Шақтық бейлокалдылық іс-әрекеттер сөйлемде көбінесе пысықтауыш арқылы да беріледі. Онда әртүрлі қимылдың өту сипатының көп кезеңге немесе бір уақыт көлеміне тәуелділігі сөз болады. Бұл пысықтауыштардың мағыналық түрлерін төмендегідей түрде көрсетуге болады: 1) циклділік (уақыт мезгілінің қайталануы): күнде таңертең, күнде кешкісін, жыл сайын, жазда, қыста, күзде, көктемде т. б. Олар күзді күні, біздің жақта ерте түсетін қыстың қарын қуа Торғайға қарай, көктемде қардан қаша, малдарын қармен сусындатып отырады (С.Мұқанов). 2) дағдылық: әдеттегідей, бұрынғы дағды бойынша, бұрынғы әдетінше т. б. Күн кешкіруге айналған шақта бұрынғы әдеттерінше, жан-жақтағы ауылдарда қонған адамдар біздің ауылға ағылып жинала бастады… (С.Мұқанов). 3) әредіктілік іс-әрекеттің (спорадичность) жиі қайталанбайтын қимылдың қайталануы: кейде, кей уақытта, әлден уақытта, уақыт өте келе, кей кезде, соңғы кезде, кей күні т. б. Әлден уақытта, қар көміп тастаған терезені әлдекім ашты да, тымық қараңғы үйдің ішіне көмескі сәуле түсе бастады (С. Мұқанов). Соңғы кездерде бұл романды іздеушілер молайып кетті, роман базар түгіл кітапханадан да сирек табылатын болды (С. Мұқанов). 4) қимылды уақыт кезеңіне қарай жинақтау: әрқашан, әруақытта, ылғи, үздіксіз т.б. Шешемді әкем мен туғанға дейін сабады, дегенмен, үздіксіз таяқ жей берген соң тілі шығады да, әкем қалай сабаса да, шапылдаған тілін тартпайды (С.Мұқанов). Шақтық бейлокалдылықтың мағыналық топтарын әлі де болса жан-жақты қарастыруымыз керек.


Сөйлемдерде шақтық бейлокалдылықтың «ұдайы шақтылық» түрінде нақты субъектінің болмауы мүмкін емес. Егер сөйлем нақты субъектіден басталса (Жұман, ана, әке, біздің ағай т.б), онда өзіне (субъектіге) үйлес қолданылып тұрған предикат нақтылы жағдайдағы локалдылықтың варианттылығына мүмкіндік береді (Жұман кітап оқып отыр; Анам ас үйде тамақ дайындап жатыр; Біздің ағай ғылыми мақалаларын баспасөз беттеріне беріп жатыр). Сонымен қоса осы аты аталған субъектілердің мінез-құлқына, жүріс-тұрысына, тәжірбиесіне қарай белгілі бір шектеулі деңгейдегі жасалып жатқан қимыл-әрекеттерін узуалдылық сипатта қарастыруға болады: Жұман күндегі әдетінше еш қозғалыстан кітап оқып отыр; Анам кешкі асқа өте дәмді мерекелік ас дайындау үстінде; Біздің ағай ғылыми мақаларын үнемі қалдырмай «Тілтаным» журналына беріп отырады. Ең жоғарғы деңгейдегі жинақы-жалпылық жағдаяттар шақтық бейлокалдылық іс-әрекеттер (ұдайы шақтылық) жағдайында субъектілердің топтасуын талап етеді, керісінше, жоғарғы деңгейдегі жинақы-жалпылық предикаттың, яғни ұдайы шақтылық жағдаятын талап етеді. Бұл тығыз байланыс үнемі ажырамас бірлікте болады. Осы топталған субъектілердің айқындағыш, анықтағыш әсерін мына төмендегідей жалпылықты, жинақылықты білдіретін адамзаттық және ғаламзаттық зат есімдерден көреміз. Мысалы, адам (жалпы адамзат), халық, ұлт, уақыт, қоғам, өмір т.б. Бұл зат есімдер, әрине, қолданыста ұдайылықты ғана білдіріп отырады, бұл жағдайдағы зат есімдер белгілі бір шаққа локалданған нақты қимылды анықтауы мүмкін болмай қалады. Жалпылықты білдіретін субъекті тек өзіне қатысты предикаттық белгіні таңдап алады. Тек осындай алмасуда ғана ұдайылықтың «топталған субъект – топталған предикат сияқты бүтіндік жағдаяты анықталады». Орыс тілінен келтірілген мысалмен қазақ тіліндегі мысалды салыстыра отырып топталған предикаттың қолдану аясын қарастырайық: Люди привыкают к нейзвестности трудней, чем к нему бы то ни было другому (К.Симонов). Сыр түйіні ақиқат, ақиқат шындық көпке ортақ дегенді халық қандай болмасын әрбір сырдың негізгі шегі, түйіні шындыққа баратындығын айтады (С.Ерубаев) Бірінші сөйлемдегі топталған (люди) субъектіге тән (привыкают) предикаты -ют қосымша арқылы көптік мәнді, жалпылықты анық білдіріп тұратындығын көруге болады. Ал екінші сөйлемдегі халық топталған субъектісі айтады предикатымен тіркесе келе, көптік, жалпылық мәнді беріп тұрғандығын байқаймыз. Қазақ тілінің бір ерекшелігі орыс тіліндегідей көптік мәнді —міз, -мыз жіктік жалғауы жалғану арқылы да, бұл жалғаулардың жалғанбай зат есімнің қолданыс ерекшелігіне қарай көптік мән жасала береді: Уақыт – бәріне емші, Солдат өмірі – Қартқожаның рухани өсуіне жол ашқан. «Тастаған шоқпар Сорлыға тиеді» дегендей, қырсық та Жұман үйіне айналдырды, жұт та алдымен осыларды жалмайды (Ж.Аймауытов). Осы мысалдардан байқайтынымыз: топталған субъекті мен предикат бір-бірімен өте тығыз қарым-қатынаста тұрады. Бұл байланыс объектіге де әсер етеді. Нақтылы предикатқа нақтылы объект тән, ал топталған предикатқа топталған объект тән екендігін мына мысалдан байқаймыз: Ана кітапты алып кел; Таңдаған кітаптарыңды алып кел; Әр ауылдың, әр үйдің бір қазан базары, бір биі болады ғой. Ана үйді, мына үйді көрсең де, не еншіге, не киімге, не тамаққа таласып, бірінің тілін бірі алмай, ұрыс-жанжал болып жатады ғой. Осы сөйлемдегі ана үйді, мына үйді объектілері предикатқа тән узуалдылық сипатта қолданылып тұр. Ана, мына сілтеу есімдіктері белгілі бір «анықталған, орны мәлім» үйді емес, «әйтеуір бір» тұрған үйлерді көрсетіп тұр. Жалпы топталған субъектілер, предикаттар, объектілер бәрі бірдей узуалдылық ұғымда бір сөйленім бойынан табылады: Жігітек тобын бастап келген Базаралы ауылға байбалам салып, бақыра-шақыра келген жоқ. Ол тартынған салмақпен, зілі бар сараң тілмен, тың қуатты көрсеткендей сөйледі; Қызу шабытты талас үстінде, Мағаш пен Дәрмен бірталай желелі әңгіме еспелеп, дамытып ойласқан. Тек екуінің де қыйналып кеп тірелген, шеше алмаған бір жайы бар. Бұларға шешкі қыйын түйін болып қалған, Абай айтқан: «өмір шындығы». Сол «шындықты тауып ашып, басым жырла» деген тәрізді еді аға ақын. Дәрмен осы жұмбақты шешемін деп, бір болжау айтқан (М.Әуезов). Осы мәтіндегі топталған Мағаш пен Дәрмен екі субъекті ойласқан предикатымен тіркесе отырып, ыс ортақ етіс жұрнағы арқылы екі адамның қатысымен жүзеге асатын амалды білдіретіндігін көреміз. Бұл мәтін толығымен өткен шақтық семантикалық функцияға ие болып тұр. Бұл Мағаш пен Дәрмен нені еспелеп, дамытып ойласқан, әрине әңгімені, яғни осы объектіге нұсқай отырып, әрекет жасайды. Узуалдылық қалыптағы емес ұдайылық мәндегі сөйлемдерді келтіре отырып, субъектінің, объектінің, предикаттың ортақ көптік мағынада топтала қолданылуын көрейік: Жұрттың бәрі біледі өлетұғынын және өлім үнемі қартайтып келмейтұғынын, бір алғанды қайта жібермейтұғынын. Қазақ осыған да амал жоқ нанады, анық өз ойына, ақылына тексертіп нанбайды (А.Құнанбаев). Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық, жұлыстық, айтыстық, тартыстық – әурешілікті көре-көре келдік (А.Құнанбаев). Анық негізделген анықтағыш (детерминді) субъектіден басқа сөйлемнің актуалды мүшеленуі секілді теманың орнын сөйлемде объекті басымырақ қызмет көрсетеді: Адамның адамшылығы істі бастағандығынан білінеді, қалайша бітіргендігінен емес; Кісіге біліміне қарай болыстық қыл; татымсызға қылған болыстық өзі адамды бұзады (А.Құнанбаев). Адамшылығы мен істі объектілері теманың рөлін атқарып, сөйлемнің алдыңғы бөлігінен орын алған. Предикатқа қарағанда субъектінің анықтағыш (детерминді) рөлі басқа тілдік көріністерді білдіреді. Қазақ тіліндегі сөйлемдердің басым көпшілігі баяндауыш (предикат) пен бастауыш (субъект) мүшелері үйлесімді қасиетке ие болады және есімдіктің түрлері мен сандық-мөлшерлік деңгейі бір-бірімен үйлес қолданылады. Мен барамын… Біз барамыз; өткен шақ пен шартты райдың пен шартты райдың бірігіп жекелік/көптік мән білдіріп отыратындығы Мен көмектескенмін (жазысқанмын); Біз көмектескенбіз (жазысқанбыз). Қазақ тілінде локалдылық өрісі күрделі жүйе ретінде қаралады, оның өзінің формальды сипаты лексика-грамматикалық құрылым арқылы көрініс табады. Шақтық локалдық өрісінің перифериясына басқа да ФСӨ-лердің тілдік құрылымдары ене отырып, локалдылық категориясынның функционалдылық сипатын айқындай түседі.


Сонымен, локалдылық/бейлокалдылық жағдаятының әртүрлі түрлерін сөйлемде анықтауда, талдауда субъектінің, объектінің және предикаттың бір-бірімен тығыз байланыстылығы нақтылықты/жалпылықты анықтауда үлкен мәнге ие болады. Бірақ мұндай тығыз байланыстылықта топталған/жекелік субъектілердің детерминді рөлі орын алады. Субъектілі-предикатты қатынас жайлы өз қөзқарастарын білдірген тілші-ғалымдардың ойларын атап өтейік. Субъект мен объект жайлы айтылған ойлар: «сөйлемдегі қимылды іске асыратын субъектінің ролі детерминді қызмет атқарады. Етістік белгілі шақта айтылумен бірге, белгілі бір жақта да айтылады. Жақтық мағына түркі тілдерінде арнаулы аффикс – жіктік жалғаулары арқылы беріледі. Түркі тілдерінде предикаттық қызметте жұмсалғанда, есім сөздер де жіктеледі. Бірақ түркі тілдерінде есімдердің бәрі бірдей жіктелмей, адамның кәсібі мен сапа белгісін білдіретін сөздер ғана жіктелетінін және олардың жіктелуі үшін баяндауыштық қызметте жұмсалуы шарт екендігін еске алсақ, жіктелудің, соған сай сөз түрлендіруші форма ретінде жіктік жалғауларының өте-мөте етістіктерге тән екендігін көреміз. Баяндауыштық қызмет – есім сөздердің емес, етістік сөздердің ең басты синтаксистік қызметі. Сондықтан да кейбір есім сөздер баяндауыштық қызмет атқару үшін, етістіктерге тән сөз түрлендіруші форманы (жіктік жалғауларын) қабылдайды. Етістіктер қимыл, іс-әрекетті білдіреді, ал қимыл, іс-әрекет уақыт ұғымымен байланысты болады. Осыдан келіп, семантикасы жағынан қимыл, іс-әрекетті білдіретін сөздер (етістіктер) шақтық мағынаны да білдіреді [93, 94]. «Жіктеу есімдіктері үнемі жақтық ұғыммен байланысты келеді. Сол себепті олар ылғи адаммен (кісімен) байланысты, демек, сөйлеуші, тыңдаушы және бөгде кісі деген ұғымдармен байланысты қолданылады. Есімдіктердің нақтылы мағыналары өздеріне бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады. Мысалы: Ол Прутковтың барлық афориэмін білетін (С.Ерубаев); Сен қымсынба, артыңда біз бармыз (М.Әуезов) деген сөйлемдердегі есімдіктердің қайсысының болса да мағынасы нақтылы емес. Өйткені бірінші сөйлемдегі ол деген сөзден тек бір адамның Прудковтың барлық афоризмін білетінін ғана аңғарғанымыз болмаса, ол адам кім? – Бейсенбай ма, әлде Мұрат па? Жоқ, тіпті біз білмейтін басқа да бір адам ба? Екінші сөйлемдегі сен деген сөздің де жоғарыдағы сияқты, мағыналары нақтылы емес, олар жалпылама түрде ғана айтылған. Зат есім деп аталатын сөздердің қай-қайсысы болсын заттық ұғымды білдіретіндіктен, олар, негізінен алғанда, біргелкі болғандарымен, іштей нақтылық және абстрактілік, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және топтық сияқты семантикалық категорияларды да қамтиды. Мысалы: ағаш, су, шөп, сүт, темір тәрізді сөздер әдетте көзбен көріп, қолмен ұстап тануға боларлықтай нақтылы деректі заттармен байланысты ұғымдарды білдірсе, ақыл, сана, ой, ықпал, әсер, жақсылық, адамгершілік секілді сөздер ойлау, топшылау қабілеттері арқылы танылатын абстракт (дерексіз) заттармен байланысты ұғымдарды білдіреді. Етістіктің лексика-семантикалық сипатының мейлінше өрісті болатын себебі – ол семантика тек субъектінің іс-әрекетін ғана емес, табиғат ауқымында, қоғам өмірінде ұшырасатын, адамның абстракты ойы мен санасы арқасында туатын неше алуан амал, әрекет, іс, қимыл, қозғалыс, жай, күй сияқты процестерге қатысты ұғымдарды түгел қамтиды. Етістіктің осы бай семантикасы, оның түр-түрі, қашан да болсын, мезгіл я шақ ұғымымен ұштас болады [93, 82].


А.М.Пешковский: «Мы сказали, что глагол обозначает действие. Но ведь «действовать» могут только живые существа, все же остальные предметы не «действуют», а только движутся по своей воле, произвольно. И значит в глаголе, раз он изображает действие, должен быть еще оттенок воли, намерения. И действительно в каждом глаголе есть и этот оттенок, только его еще труднее уловить. В глаголах, например, как умер, родился, заболел, простудился, упал, ушибся и т.д. Мы едва ли заметим «намеренное» действие. Нам смешна школьная формула что сделал? – умер. На самом деле эта формула грамматики безупречна. Тут все дело в том что в вещественной части этих глаголов выражено как раз нечто прямо противоположеное намеренность, нечто совершенно не зависящее от нашей воли. Учесть в таких глаголах оттенок намеренности это то же самое, что учесть, несколько замедлится отправление поезда, если кто-нибудь на станции ухватится за последний вагон и тянуть поезд назад. На что этот оттенок сознательной деятельности есть в каждом глаголе, это лучше всего видно из тех случаев, когда нам надо неживые, неодушевленные предметы представить живыми, оживить [85, 79]. А.М.Пешковскийдің айтпағы, дүниедігі барлық іс-әрекет қозғалыстық сипат алады, адамның алдын-ала ойлап қойған жоспарынан тыс, күтпеген жерден, болжамай аяқ-асты істелінетін әрекеттер өтіп жатады. Қимыл-әрекет тек қозғалыс ұғымын білдірмейді, сонымен қатар ерік, ниет сияқты реңктерді де қамтиды. Бұл айтылғаннан субъектінің тілдік интерпретациясын етістіктің (предикаттың) тура мәніндегі қатынасын байқаймыз, яғни «саналы түрдегі әрекеттің» (сознательная деятельность) реңк мәні тек қана іс-әрекетке предикатқа әсер етіп қана қоймайды, сонымен қатар субстантивті-субъектіге де өзінің үлкен әсерін тигізеді. Орыс тілші-ғалымы А.А.Шахматов өз еңбегінде «басымдық көрсеткіш» (господствующее представление) ұғымына детерминді, каузативті қатынастар өте жақын келетіндігін айтады. Ол психологиялық коммуникациядағы субъекті ұғымын анықтай отырып былай дейді: «…определяю психологический субъект как представление, господствующее над другими сочетавшимся с ним представлением, которое определяется как психологический предикат… Термин господствующее представление указывает на то, что второе представление стоит к нему взависимой или причиной связи; дело идет о действительном господстве, обусловленном самою природой первого представления, и о дейсивительной зависимости, обусловленной природой второго представления; … при сочетании представления о предмете с представлением о признаке первого из них, как господствующее в отношении признака по самой природе, будет всегда субъектом, а второе предикатом [94, 351].


А.В.Бондарко нақтылы/жалпылық қатынастағы іс-әрекеттер мен субъектілердің бір-бірімен тығыз байланыстылығын былай көрсетеді: «Нақтылы субъектінің қатысуымен жасалатын іс-қимыл да нақты жүзеге асып отырады (Маша дәрісін қабылдап жатыр – қазір, дәл қазіргі уақытта) және жинақты, болымсыз, типтік дәрежеде осы субъектінің қолданылуы (Маша дәрісін қабылдаған жоқ), бірақ ұдайылық жағдайда көрініс бермейді немесе топтау дәрежесінің ең жоғарғы деңгейін қамти алмайды. Жалпы – жинақтық мәндегі іс-әрекеттердің белгілі бір шаққа байланыстылығы тек қана топтық дәрежедегі субъектілердің (адам, халық) қатысуымен немесе абстрактілі сипаттағы сөздердің (уақыт, өмір, тіршілік, тарих) аралас қолданылуымен анықталады [95, 163]. Шақтық локалдылық/ бейлокалдылық (ШЛ/ШБЛ) функционалды-семантикалық өріс ретінде тануда, ал ШБЛ-тың үш негізгі түрлерін: нақты қайталау, қарапайымдылық (узуалдылық) және ұдайылықты даралап әрқайсысын зерттеуде нақты субъект белгілі бір оқиғада, жағдайда ең маңызды орын алады. Бірақ бұл нақты субъект шақтық локалдылықта, нақты қайталауда, узуалдылықта міндетті түрде қатысады. Жалпылық мәндегі субъектілер аса абстрактілі жағдайдағы узуалдылық пен ұдайылықта орын алады. Тіліміздегі субъектіні осылай екіге топтау арқылы ШБЛ жағдаятындағы жалпылықты, көптік, анық еместікті, нақтылық сипаттың көрінбейтіндігін анықтау болып табылады.


Сонымен, жалпылық сипаттағы қимылдың  үшінші түрі  нақты бір уақытта қайталанып жатқан қимылдан жалпылық  дәрежесінің жоғары болуымен ерекшеленеді. Жалпылық мағына көбінесе топтық сипаттағы оқиғалардан, мақал-мәтелдерден, ұран сөздерден, қағидалық, тыйым салынған сөздерден айқын аңғарылады.





Написать комментарий
Имя:*
E-Mail:
Полужирный Наклонный текст Подчеркнутый текст Зачеркнутый текст | Выравнивание по левому краю По центру Выравнивание по правому краю | Вставка смайликов Выбор цвета | Скрытый текст Вставка цитаты Преобразовать выбранный текст из транслитерации в кириллицу Вставка спойлера
Введите код: *


Бұл сайтта Қазақстанның түкпір-түкпірінен жиналған қазақ тіліндегі рефераттар мен курстық және дипломдық жұмыстар ұсынылған. Қазіргі таңда www.topreferat.com.kz сайтының қазақ тіліндегі жұмыстар базасы бүкіл интернеттегі ең үлкен база болып табылады! Біздің базадағы жұмыстар саны 15000-нан асады. Біз бұл жетістікпен тоқтап қалмаймыз! Біз базамызды одан әрі толықтырамыз.
» » Шақтық бейлокалдылықтың «ұдайы шақтылық» пен «шақтан тысқарлық» мағыналық түрлерінің ұқсас тұстары мен ерекшеліктері

© 2011-2016 Скачать бесплатно на topreferat.com.kz курсовые, дипломные и рефераты на телефон, на планшет и на компьютер.
При копировании материала активная ссылка на источник обязательна.


Мнение посетителей:
 

После 9 класса Вы:

Пойду в 10, 11, закончу школу полностью
Пойду в Колледж
Пойду в ПТУ
Пойду работать
Снова пойду в 9 класс

 
 
Похожие:
  • Функционалды-семантикалық өріс концепциясының теориялық негіздері
  • Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категориясының семантикалық аспектіс ...
  • Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық функционалды-семантикалық категорияс ...
  • Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылықтың аспектуалдылық, темпоралдылық мод ...
  • Қимылдың дистрибутивті қайталануы
  • Интервал мен қимылдың қайта қайталануы жағдаятының түрлері
  • Нақтылық/жалпылыққа құрылған сөйленімдердің коммуникативтік-прагматикалық а ...
  • Қазақ тіліндегі шақтық бейлокалдылықтың мағыналық топтары
  • Шақтық бейлокалдылықтың «нақты қайталау» мен «дағдылы қайталау» мағыналық ...
  • Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық ұғымын білдіретін нақты әрі жалпы тү ...
  • Шақтық бейлокалдылықтың категориялық жағдаяттары және интервал ұғымына қаты ...
  • Мезгілдес сабақтас құрмалас пен мезгілдес салалас құрмалас сөйлемдердің шақ ...
  • Шақтық бейлокалдылықтың сапалық семантикалық тілдік құралдар арқылы жасалуы
  • Сөздердің морфологиялық сипаты
  • Сөз тіркесі және оның түрлері, зерттелуі
  • Модаль сөзді баяндауыштар диплом жұмысы
  • Жақсыз сөйлемдер курстық жұмыс
  • Есімдіктің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы курстық жұмыс
  • Грамматикалық мағына және оның түрлері курстық жұмыс
  • Абайдың қара сөздеріндегі көсемшенің синтаксистік қызметі курстық жұмыс