Шақтық бейлокалдылықтың категориялық жағдаяттары және интервал ұғымына қатыстылығы
Интервал дегеннің өзіне түсінік беруде түрлі анықтамаларды көруге болады. Соның алғашқысы жалпыметодологиялық, гносеологиялық сипатпен белгіленеді, интервал ұғымы объективті шындықтың ырғақты түрде орын ауысуымен түсіндіріледі. Ғалымдардың айтуы бойынша «уақыт» идеясының пайда болуының алғашқы сатысы дейді, ал кейін уақытты өлшеуде, белгілеуде негізгі құрал ретінде қалыптасты [108, 86]. Екінші анықтама бойынша интервал ұғымы тіл білімінде белгілі бір шақтың қолданылу сипатын көрсетеді, бір кезеңді, мезетті анықтауда қолданылады. Сапалық аспектуалдылықтың семантикалық сыңары ретінде пайдаланылады, ол дегеніміз үш түрлі тәуелсіз семантикалық белгілер: 1) сапалылық «тез» іс-әрекет, оның жиі/баяу түрде қолданылуы; 2) созылыңқылық және 3) үдемелілік. Ал интервал ұғымы бірінші семантикалық белгіге сай ең маңызды бөлікке құрылған: Ол осы кездерде Көкшедегі Қаратай бауырынан шыққан жас атқамінердің ең елеулісі боп қалғанды (М.Әуезов). Жеке қолданылған қимыл-әрекет осы айтылып келінген ұғым (интервал) басқа да семантикалық категорияларға конститутивті түрде құрылымдық жағынан өте кең түрде қолданылған. Ол әсіресе квалитативтілік пен модалділікке әсер етеді. Бір рет қана емес жиі қайталанылатын қимылдарға тән интервал ұғымы нақты локалданған уақытты белгілемейді. Егер сөйленімдегі етістік белгілі бір оқиғаны, құбылысты жалпыландыра (бейлокалдандыра) түссе, онда сол құбылыс жайында жлпылама ақпарат береді [105, 10]. Қимылдың ұзақ еместігі потенциалдылықпен өте тығыз байланыста болады: Жүргіншілер Ералының қазірде қуаң тартқан шалғынын біраз аралап келеді. Бұл сөйлемде күрделі кешенді жағдай басымдық көрсетіп тұр: шексіз қайталанылып тұрған қимыл + топталған субъектінің сипаты (мінез-құлқы), яғни жүргіншілердің әлі де болса біраз уақытқа дейін шалғынды аралап шығатындығы, іс-қимылды қай уақытта болмасын әйтеуір бір бітіретіндігі. Е.В.Падучева өз еңбегінде итеративтілік, потенциалдық, квалитативтік іс-әрекеттерді шақтық бейлокалдылықтың семантикалық түрлері деп көрсетеді. Ғалымның айтуы бойынша: «итеративтілік потенциалдылық квалитативтілік семантикасымен тығыз байланыста болады, бұл байланыс басқа бір тілдік актуалды мәселеге – референция теориясына әкеледі» — дейді [105, 25]. Референцияны кең түрде түсінеміз. «Референция» – сөйлеуде қолданылатын есім сөздердің болмыс объектілеріне (референттерге, денотаттарға) қатысты қызмет етеді [109, 138]. Ал референт дегеніміз – сөйлеушінің түсінік-қабілетіне байланысты санада қабылданған объект; сөздің «ішкі мағынасы» яғни ұғымдық мазмұн ретінде шындық болмыстың санада бейнеленген элементі; референцияның объектісі. Референт көркем шығармаларда шындық болмыспен бірге ой жорамалынан тууы мүмкін. Мысалы: М.Әуезовтың «Абай жолы» романындағы Абай – өмірде болған адам, ақын, ХІХ-ХХ ғғ. өмір сүрген тарихи адам, сонымен қатар роман-эпопеяның басты кейіпкері. Соңғысында ол − ойдан шығарылған кейіпкерлер (Дәркенбай т.б.) сияқты суреттеледі. Дненотат мынадай мағынада қолданылады: 1) референт ұғымын, яғни сөйлеушінің түсінік-қабілетіне байланысты санада қабылданған объект ұғымын білдіреді; белгіленуші зат, заттың аталуы; 2) шындық өмірдегі көптеген объектілердің (заттар, қасиеттер, қатынастар, процестердің т.б.) табиғи немесе айырым белгілеріне қатыссыз бір сөз арқылы аталуын білдіреді. Әңгіме бұл жерде лексикалық тіл бірліктерінің денотаты туралы болып отыр. Бұл тұрғыда денотат термині дәстүрлі логикалық «түсінік көлемі» дегенге сәйкес келеді. Бұл жағдайда денотат сигнификат пен референция қарама-қайшы келеді. Референция синтаксистік, логика-семантикалық, прагматикалық үш негізгі фактор арқылы анықталады [110, 76]. Е.В.Падучева референция ұғымын сөйленім мазмұнының шындықпен үйлес келуі деп түсіндіреді [105, 46]: 1. Қазір июльдің ортасы. Ол қаланың ең ыстық шағы. Соған орай мынау кеш те тымырсық, қапырық. Әуе тұнжыр ғана тұнып тұр 2. Кеш – өте ыстық, тымырсық, қапырық. Бірінші мәтінде және екінші сөйлемде референция дәрежесі екі түрлі. Бірінші сөйлемдегі кеш сөзін санамызға бірден қабылдағанда суық, қараңғылық сияқты сезімдер бойыңды баурап алады, міне ол − референттік мағына. Ал кеш сөзінің денотаттық мағынасы − табиғат құбылысындағы күннің сағ. 18. 00 ден кейін түсетін мезгілі.
Интервалдың зерттеу объектісі ретінде сандық аспектуалдылықтың бір сыңарын алсақ, оның негізгі берілген семантикалық белгісі тек предикатта ғана жатқан жоқ, толық түрде бүкіл сөйлемді қамтиды. Ал интервал ұғымын зерттеуде функционалды-сематикалық өріске және категориялық жағдаятқа арқа сүйейміз, сонымен қоса сөйленіммен тығыз байланысты түрлі деңгейдегі сыртқы, ішкі факторларға көңіл бөлеміз: 1) семантикалық топтар және лексикалық мағына беретін етістік түрлері; 2) қимылдың аяқталу/аяқталмау формалары; 3) субъекті мен объектінің көрініс беруі; 4) аспектуалділік мағынаны арнайы көрсетіп тұратын жиілілік, ұдайылық, узуалдылық жағдаят түрлері; 5) синтаксистік амал-тәсілдер, яғни синтаксистік құрылысты білдіретін грамматикалық формалар.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, интервал ұғымы бірнеше рет қайталанылатын қимылдарға тән; қимылдың жүзеге асуына, бір қимылдың келесі бір қимылды атқарып жатқанда үзіліп қалып, қайтадан жалғасуы, қайталануы, яғни іс-әрекеттің циклді түрде өту барысы интервал ұғымымен тығыз байланысты. Интервалдық белгі тұрақты орны бар және орнықты қарым-қатынасы генетикалық тұрғыдан анық көрініп тұрған етістіктермен тіркесе келіп айқын білінеді (Қазақстан Қытаймен ылғи шекаралас жатады; Мен ата-анамды кей уақытта ғана сыйлаймын деп айтпаймыз). Басқа семантикалық топтарда өзіне ғана тән тұрақталып қалған етістіктерден басқа интервалды білдіретін өзгеше етістіктерде де болады. Мысалы: В.С.Храковский «уақыттың тұрақтылығын білдіретін етістіктер (жату, тұру, ұйықтау) және гомогенді (шексіз) үдерісті білдіретін етістіктер (жұмыс істеу, билеу, суда жүзу) бірнеше мәрте қайталанылатын ұғымға сай қолданылмайды дейді де, бұл қимыл-әрекеттерге созылыңқылық көрсеткештері тән болып тұрады, дегенмен осындай созылыңқылықты білдіретін етістіктер мына секілді мәтіндерде интервалдық белгісі көрініп тұрады: Ол әр жексенбі сайын түстен кейін ұйықтайтын әдеті бар; Спортшы тәртіп бойынша әр жексенбі сайын суда жүзеді. [73, 128]. Алайда қайталау көріністері бар мынандай етістіктердің (ұйықтау, түстену, таңғы асын ішу т. б.) сематикалық құрылысына циклділік семасы еніп кетеді. Адамзат өз тіршілігінде күнделікті уақытында таңғы асын ішеді, түстенеді, кешкі асын ішеді, ұйықтайды. Мұндай етістіктерге қимылдың бірнеше мәрте қайталану үрдісі тән емес, мүмкін емес. «Сіз күнделікті таңғы асыңызды, түстегі тамағыңызды ішесіз бе? Ылғи түнде ұйықтайсыз ба?» деген құрылымдағы сөздердің тіркесін қолданбаймыз, оны санамыз қабылдай алмайды. Әрине, әрбір адам денсаулығын құртып алмас үшін уақытылы тамақтануы керек. Адамзат өмір сүру үшін тамақтанады, тамақ ішу үшін өмір сүреді, түнде ұйқысы келмейтін адам кемде-кем.Тіпті бір күн, бір түн ас ішпей, ұйықтамай жүру мүмкін емес.
Белгілі бір шекті білдіретін қимылдар тез өтіп кететін етістіктермен өзара байланыса келе, шектілік сипатты білдіріп тұрады (біреумен кездесу, қолыңды жуу, өлең жазу): Жүсіпбек алғаш 13 жасында өлең жазады (Ж.Аймауытов). Абай халыққа осы жаназа оқу, ас беру, хатім жасау жөнінде ақыл айту үшін кездесті (М. Әуезов). Бұл жерде сөз болып отырған нәрсе − етістіктердің өту барысына қарай жіктеу емес, олардың беретін мағынасын анықтау. Белгілі бір етістіктің өзі ғана тұрып бірнеше мағынада жұмсалады және бірнеше мәрте қайталанылатын іс-әрекеттерді білдіретін көрсеткіштермен әртүрлі дәрежеде қолданылады: а) Ол өлеңді жақсы жазады; ә) Әр сенбі сайын ол туысқандарына арнап хат жазады. Екі сөйлемнен де екі түрлі мағына көрініп тұр: 1) жиі-жиі өлең жазатындындығы, қимылдың тұрақты түрде өтіп отыратындығы, интервал көрсеткіштің жоқтығы (өлеңді жақсы жазады – өлеңді жақсы жаза біледі; ол – жақсы жазушы); ә) белгілі бір шектілік сипаттағы іс-әрекет субъект арқылы ұдайы түрде жасалынып отырады; 2) бірнеше мәрте жасалатын қимыл грамматикалық және лексика-грамматикалық амал-тәсілдер арқылы шексіз-тездік сипаттағы мағынаға ие болады.
Тездік жағдаятындағы етістіктің аяқталған көрінісінің қолданылуы әбден мүмкін. Бірақ мәтінде қосымша түрде берілген басқа да синтаксистік элементтердің араласуымен шексіздік мағына анықталады [111, 83]. Конструктивті элемент ретінде бірнеше мәрте қайталанылатын қимыл-әрекеттің қолданылу аясын кең түрде танытатын лексика-грамматикалық топтардың негізгілері дүркінді қайталанылатын (отырыңқырап қалу, жүріп қалу), көпактілі (жер қазу, дүңкілдету), үзік-үзік (ауырып қала беру, жөтеле беру), үдерісті-комитативті (жабу, билеу), өзара созылыңқы (ұрысысу, ақылдасу), кумулятивті (түлкіні атып алу, жүкті тасып алу).
Сонымен, интервал ұғымы бірнеше рет қайталанылатын қимылдарға тән; қимылдың жүзеге асуына, бір қимылдың келесі бір қимылды атқарып жатқанда үзіліп қалып, қайтадан жалғасуы, қайталануы, яғни іс-әрекеттің циклді түрде өту барысы интервал ұғымымен тығыз байланыста қаралады.
