Демеулік шылаулардың логика-грамматикалық түрлері диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
I Кіріспе. ШЫЛАУ СӨЗ ТАБЫ ТҰРАСЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ...............................................................................................................3-6
IІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Демеулік шылаулар ..................................................................................………….7-9
2.2. Демеулік шылаулардың семантикалық түрлері......................................................9-10
а) Сұраулық демеуліктері ................................................................................................11-15
ә) Шектік демеуліктер .....................................................................................................16-19
б) нақтылау демеуліктері .................................................................................................19-21
в) Күшейткіш демеуліктер ...............................................................................................21-34
г) Салыстыру, қомсыну демеуліктері .............................................................................34-36
ғ) Күдіктік демеулігі .........................................................................................................36-37
ж) Болжалдық, сенімсіздік, кекесін демеулігі ................................................................37
з) Тілектік демеуліктері ....................................................................................................37-39
2.3.Демеуліктердің кейбір грамматикалық ерекшеліктері ............................................39-49
ҚорЫтынды ................................................................................................................50-51
Пайдаланылған Әдебиеттер .........................................................................52
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Педагогика
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Қазақстан Республикасы Білім жӘне Ғылым министрлігі
Е.А. БӨкетов атындАғы Қарағанды Мемлекеттік Университеті
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.д., профессор
___________ Ш.М.Мажитаева
«____» ____________ 2008 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Демеулік шылаулардың логика-
грамматикалық түрлері
Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.к., доцент
Орындаған:
КОу-53 тобының
студенті
ҚАРАҒАНДЫ-2008
Қазақстан Республикасы Білім жӘне ғылым министрлігі
Е.А. БӨкетов атындАғы Қарағанды Мемлекеттік Университеті
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Тоқсанбаева Жеңісгүл
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Демеулік шылаулардың логика-
грамматикалық түрлері
Мамандығы: 030740 - қазақ тілі мен әдебиеті
ҚАРАҒАНДЫ-2008
МАЗМҰНЫ
I Кіріспе. ШЫЛАУ СӨЗ ТАБЫ ТҰРАСЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ...............................................................................................................3-6
IІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Демеулік шылаулар ..................................................................................………….7-9
2.2. Демеулік шылаулардың семантикалық түрлері......................................................9-10
а) Сұраулық демеуліктері ................................................................................................11-15
ә) Шектік демеуліктер .....................................................................................................16-19
б) нақтылау демеуліктері .................................................................................................19-21
в) Күшейткіш демеуліктер ...............................................................................................21-34
г) Салыстыру, қомсыну демеуліктері .............................................................................34-36
ғ) Күдіктік демеулігі .........................................................................................................36-37
ж) Болжалдық, сенімсіздік, кекесін демеулігі ................................................................37
з) Тілектік демеуліктері ....................................................................................................37-39
2.3.Демеуліктердің кейбір грамматикалық ерекшеліктері ............................................39-49
ҚорЫтынды ................................................................................................................50-51
Пайдаланылған Әдебиеттер .........................................................................52
І КІРІСПЕ
Шылау сөз табы тұрасындағы жалпы мәселелер
Филология ғылымдарының докторы, профессор Н.Оралбай: «... шылаулар деп сөз
Демеулік шылауларын арнайы зерттеген ғылым. Ф.Кенжебаева бұл мәселе жөнінде
Қазақ тіліндегі «шылау сөздер» деп аталып жүрген көмекші сөздердің
Септеулік пен демеуліктер жай сөйлемнің ішіндегі бір сөзге ғана
Сонда шылаулар деп өзінің шыққан сөз табынан байланысын жоғалтқан,
Шылаулар – грамматикалық мағынаны білдіруі жағынан, дыбыстық құрамы жағынан
Бірсыпыра шылаулар қосымшалар сияқты дыбыстық вариантқа түрленіп қолданылады. Мысалы:
Шылаулардың біразы тіркесетін лексикалық мағыналы сөздің тұлғасын таңдайды. Яғни
Жинақтай айтқанда, ғалымдар пікірінше шылаулар жеке қолданылмайды, себебі олардың
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Демеулік шылаулар
Демеулік шылаулар деп тіркесетін сөздеріне әр түрлі грамматикалық мағына
Демеулік шылаулар мыналар: ма, ме, ба, бе, па, пе,
Демеулік шылаулардың бірсыпыра өзіндік ерекшелігі бар: 1) Демеулік шылаулардың
2) Демеулік шылаулардың қосымшаларының дыбыстық варианттары бар. Олар –
3) Сзден бөлек жазылмай дефис арқылы жазылатын демеуліктер бар.
4) Басқа шалауларға қарағанда, демеулік шылаулар қолданыста мағыналық түрленіске
5) Демеулік шылаулардың дербес лексикалық сөзге тіркесуінде де
6) Одағайлармен тіркесте қолданылатын демеулік шылаулар азғантай. Мысалы: Ойбай
7) Демеулік шылаулар түрлі сөйлем мүшесімен тіркесе береді. Мысалы:
«Қазақ грамматикасында» демеулік шылаулардың мына сенімді ерекшеліктері аталып көрсетілген:
Демеулік шылаулардың ішінде белгілі сөйлем мүшесімен қолданылатын, басқа сөзбен
Жалпы шылаулар қосымша қабылдамайтыны белгілі. бірақ демеуліктердің ішінде кейбіреулері
Бұл мысалдарда –ғана, -ақ демеулік шылаулар жіктік жалғауын қабылдап
Демеулік шылаулардың семантикалық түрлері
Демеуліктер – семантика-грамматикалық жағынан адам ойының әр түрлі логикасына
Осы жоғарыда келтірілген сөйлемдерде ұшырасатын әр түрлі демеуліктердің әр
Адамның осындай әр қилы көңіл күйін нақтылауына қарай демеуліктер
Сұраулық демеуліктер: ма – ме, ба – бе, па
Шектік (мөлшерлік) – тежеу демеуліктері: қана – ғана (ау,
Нақтылау демеуліктері: қой – ғой (ды – ді, ты
Күшейткіш демеуліктері: -ақ, -ау, -ай, да – де, та
Болымсыздық – салыстыру демеуліктері: түгіл, тұрсын, тұрмен, құрлы, ғұрлы,
Күдіктік демеулігі: шығар, болар (ау), -ды, -ді, -ты, -ті.
Болжалдық, кекесін демеуліктері: -мыс, -міс (-ау), сымақ.
Тілектік - өтініш демеуліктер: шы –ші, «қой, ғой).
Бұлайша бөлгеннің өзінде де демеуліктердің семантикалық түрлерін түгелдей қамтылды
Демеуліктердің осы жоғарыда көрсетілген топтарының өзінде кейбір демеуліктер (-ақ,
Демеуліктердің логика-грамматикалық мағынасын оның әрбір топтарына жеке-жеке бөліп анықтағанда
а) Сұраулық демеуліктер
Тіліміздегі сөйлемдер мақсаты мен айтылу сазына қарай хабарлы, лепті,
Бұл мысалдардағы сұраулық демеуліктер тыңдаушыдан жауап алу мақсатымен айтылған
1. Ашық сұрақ. Сұраулық демеуліктер тыңдаушыдан жауап алу мақсатымен
2. Қарсы сұрақ. Сұраулық демеулікпен келген сөйлем жауап түрінде
3. Құманды сұрақ. Сұраулық демеулікпен келген сөйлем, сөйлеушінің өзіне
4. Таңырқаулы сұрақ. Сұраулы сөйлем сөйлеушінің әлде неге таңырқануын
5. Өкінішті сұрақ. Сұраулы сөйлем адамның өкінішті көңіл-күйін білдіреді.
6. Талғаулы сұрақ. Сұраулы сөйлем белгілі бір нәрсені саралап,
7. Тілекті сұрақ. Сұраулы сөйлем адамның арман-тілегін білдіреді. Мысалы:
8. Риторикалық сұрақ. Ма – ме, ба – бе,
Сұраулық демеуліктердің осы жоғарыда көрсетілген ерекшеліктерінен өзге де әр
Сұраулық демеуліктер сөйлем ішіндегі сөздерге өзінің қатысына қарай, көбінесе
Демеулік шылау сөздер тіркесетін сөздерін талғамайтыны сияқты, сұраулық демеуліктер
«Ма – ме, па – пе, ба – бе»
Сұраулық демеуліктің қысаңданған түрінің ерекшелігі басқа жұрнақтардай белгілі бір
Сұраулық демеуліктердің қысанданып «мы – мі, бы – бі,
Сұраулық сөйлемге қатысы бар «ә» сөзі көп уақытқа дейін
Сұраулы сөйлем жасауға «ғой, -ау» демеуліктерінің де қатысы бар.
Егер бұл сөйлемдер белгілі бір дауыс ырғағымен, үн әуенімен
Сонымен шын мағынасындағы сұраулық демеуліктер – «ма – ме,
Ал, «па – пе, ба - бе» сұраулық демеуліктері
ә) Шектік тежеу демеуліктері
Бір нәрсеге, оқиғаға, мерзімге, амалға шек қоя, тежеу, ойды
Сөйтіп, шектік дегеніміз бір нәрсенің, не жағдайдың, мерзімнің шама-шарқын,
Шектік демеуліктерді өзара логика-грамматикалық мағына ерекшеліктеріне қарай нақтылағанда бұлардың
1. Анықтамалық шегі. Түрліше септік формадағы сөздермен келген «ғана,
2. Амалдық-жағдай шегі: «Ғана, қана» демеуліктері жай-жапсарды білдіретін сөзбен
«Ғана, қана» демеуліктерінің бұл сөйлемдердегі амал дәрежесіне синоним ретінде
3. Тежеу шегі. Мұнда демеулік өзі тіркескен сөзімен келіп
4. Шағындық шегі. Көбінесе атау тұлғалы сөздермен тіркесіп келіп
5. Мезгіл шегі. Ғана демеулігі мезгіл мәнді сөздерге тіркесіп,
6. Таңырқау. «Ғана, қана» демеуліктері «қайдан, қайтып, қалайша» сөздерімен
Сөйтіп, «қана, ғана (-ақ)» демеуліктерінің өздері қатысты сөздерімен тіркесте
б) Нақтылау демеуліктері
Сөйлемдегі ойдың алуан түрлі жайттарын нақтылауда «ғой, қой, ды
Басқа демеуліктердей «ғой, қой, -ды, -ді» демеуліктері де өзінен
1. Тұжырымдылық демеуліктері бір нәрсені немес сол туралы өзінің
2. Таңырқау. «Ғой» демеулігі сөйлеушінің болған іске таңырқап, толғануын
3. Күмәнділік. Сөйлеуші бір нәрсенің, істің болуына, орындалуына күмәндана
4. Сұраулық. бір нәрсе жайында іс, әрекеттің болуы, туралы
Бұлардың мағына ерекшеліктерін кестеден көрсеткенде мынандай:
6. Нақтылау. «-Ақ» демеулігі «дай, дей» түрімен келген сын
-Ау демеулігі. Бұл «-ау» демеулігі де – күшейткіш ұғым
1. «-Ау» демеулігі баяндауыш қызметіндегі етістік және басқа сөздерге
2. «-Ау» демеулігі етістіктерге және баяндауыш қызметіндегі басқа сөздерге
3. «-Ау» демеулігі баяндауыш сөздерге тіркескенде ерекше көңіл күйімен
4. Қаратпа сөздерге тіркесіп келгенде «-ау» демеулігі ерекше көтеріңкі
5. «-Ау» демеулігі баяндауыш қызметіндегі сөздерге тіркесіп, кейде құптау,
-Ай демеулігі. Сөйлем ішінде қолданылу тәсіліне, амалына қарай-ай демеулігі
1. «-Ай» демеулігі етістік пен атау тұлғалы есім сөздерге
2. «-Ай» сөзі болымсыз дара, күрделі етістіктер мен одағай
3. «-Ай» демеулігі сөйлемдегі қаратпа сөздерге тіркесіп, қарата айтудың
Да, де, та, те демеуліктері. Бұл көмекшілер тілімізде әрі
«Да, де, та, те» көмекшілері көпшілік жағдайда жалғау делініп,
«Да, де, та, те» көмекшілері демеулік қызметінде негізінен өздері
Бұл «да, де» демеуліктерінің осы күшейткіштік ұғымы әр түрлі
«Да, де» демеуліктері ерекше күшейтуді білдіргенде «ты, ті» сөзінің
«Да, де, та, те» демеуліктері осы күшейткіш мәнінде есім
Сөйтіп, «да, де, та, те» көмекшілері демеулік дәрежесінде өзі
1. Шығыс септігінде келген туынды сын есім, есімше және
2. Мезгілдік үстеуге тіркескенде да, де демеуліктері мерзімнің қайталауын
Бұл сөйлемдерде «да-де» көмекшілері «әлі», «бұрын» сөздерінің мерзімдік, оның
3. «да, де, та, те» демеуліктері жалғаулықтармен де тіркесіп
4. Ал, септік формасында үстеуге ауысқан сілтеу есімдіктер мен
5. Көсемшенің тиянақты (өнімді) түріне тіркесіп келіп, «да, де»
6. «Да, де, та, те» демеуліктері қос сөздің бірінші
7. «Да-де» демеуліктері күрделі баяндауыш жасап тұрған сөздердің аралығында
1) Олжабек ұйықтап кеткенін сезбей де қалды (Ғ.Мұс.). Асын
2) айнаға айнала беріп бұрылып қарап: «Дәл өзі болды
Бұл мысалдардың бірінші тобындағы сөйлемдердің күрделі баяндауыштарын «да-де» көмекшілерінсіз-ақ
Мәне «да – де, та - те» көмекшілерінің жоғарыда
8. Атау тұлғалы есімдер мен есімшеден болған баяндауышты тиянақтап
9. «Да - де» демеуліктерінің тағы бір жиі қолданылатын
10. «Да - де» демеуліктері баяндауыш сөздермен тіркесіп келіп
Осы мысалдарға алынған екінші, төртінші, бесінші сөйлемдердегі «де» демеуліктерін
11. Да, де демеуліктері сұраулық сөздер мен есімдіктерге тіркесіп
Сонымен, «да – де, та - те» көмекшілері негізінен
г) Салыстыру, қомсыну демеуліктері
Тілімізде атау тұлғалы есім және есімге айналған сөздерге тіркесе
«Түгіл» сөзінің осы қарсылық ұғымына синоним ретінде «тұрсын», «тұрмақ»
«Түгіл», «тұрсын», «құрлы», «екеш» көмекшілері өздері тіркескен сөздермен келіп
«Түгіл, тұрсын, тұрмақ, құрлы, ғұрлы, екеш» сөздері қосымшалар тәріздә
ғ) Күдіктік демеулігі
Барлық сөз таптарына жататын сөздердің тұлға-тұрпатын талғамай бастауыш, баяндауыш
Баяндауыш сөзге тіркесіп келгенде бірінші және екінші жақтарда «шығар»,
«Шығар, болар» сөздері демеулік дәрежесінде баяндауыш сөзге тіркесіп келіп
«Шығар, болар» демеуліктерінің синонимі ретінде күдіктік жорамал ұғымы есім,
ж) Болжалдық, сенімсіздік, кекесін демеулігі
Көбінесе баяндауыш, кейде есім сөздерге тіркесіп, іс-әрекетіне және белгілі
Мұнда тағы бір аңғарыла кететін жәйт: «-мыс, -міс» демеуліктері
з) Тілектік демеуліктері
Тілектік демеулік деп аталып жүрген объектіміз – етістік бяандауышқа
Бұған қарағанда «-шы, -ші» тілектік емес, ерекше өкінішті, опық
Тілек, жалбарыну мағынасын үстеуде осы «шы - ші» дәнекерінің
Демеуліктердің кейбір грамматикалық ерекшеліктері
Тілімізде сөйлем ішіндегі сөздерді өзара байланыстырып, құрастыру-тіркестіру тәсілінің бірі
Демеуліктер - өз алдына дербестігі жоқ көмекші сөздер.Олар шылаулардың
Демеуліктердің көпшілігі қосымшалар тәрізді өздері тіркескен сөздерінің соңғы дыбыстарының
Сол себепті де демеуліктерді қосымшалармен теңестіріп, тек морфологиялық категория
Демеуліктердің сөйлем құрылысында адамның көзқарасы мен көңіл-күйін көрсетудегі алатын
Осы жоғарыда келтірілген мысалдардан кейде ызалану, кейде күмәндану, кейде
Сонымен демеуліктер – дербестік лексикалық мағыналары болмағанымен, сөйлем ішінде
Демеуліктер сөйлем ішіндегі, құрамындағы белгілі бір сөзге я сөйлемшеге
Бұл сөйлемдердің біріншісіндегі «да» демеулігі «табатын» сөзінің мәнін күшейтсе,
Жекеленген түркологтардың айтқандары болмаса, жалпы түркі тектес тілдерде, оның
Сөйтіп, демеуліктер көпшілік жағдайда, әсіресе модаль сөздер мен жалғаулықтарға
Демеуліктер жалғаулық шылаулар сықылды тұлға жағынан тиянақталған бір ыңғайлас
Ал, ыңғайлас жалғаулыққа жатқызылып жүрген «да, де, та, те»
Сондықтан «да, де» көмекшісін осындай көңіл-күйімен байланысты болып келгенде
Жалғаулықтардың демеулікке қарағанда тағы бір ерекшелігі бір. Ол көп
Бұл сөйлемдердегі «ғой, ғана, түгіл, ба» демеуліктері өздері қатысты:
Н.Оралбай «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы» еңбегінде демеулік шылауларды мағыналық
1. Күшейткіш демеуліктер;
2. Сұраулық демеуліктер;
3. Шектеу демеулігі;
4. Тежеу демеулігі;
5. Болжалдық демеулігі;
6. Нақтылау демеуліктер;
7. Қомсыну демеулігі;
8. Болымсыздық демеулігі.
Күшейткіш демеуліктер
Күшейткіш демеуліктер өзі тіркескен сөзінің мағынасын күшейту үшін қолданылады.
Күшейткіш демеуліктер мыналар: да, де, та, те, -дағы, -тағы,
Сұраулық демеуліктер
Сұраулық демеуліктер сұрау мәнін білдіріп, сұраулы сөйлем жасайды. Мысалы,
Осы сұраулы сөйлемдер ба, ше демеулік шылаулары арқылы жасалған.
Сұраулық мәнді демеулік шылаулар мыналар ма, ме, ба, бе,
Күрең ат күрсінесің, зарықтың ба?
Арқадан күдер үзіп, торықтың ба?
Сенделген мендей-ақ тыныс таппай елді тастап, сергелдеңге жолықтың ба?
Шектеу демеуліктер
Белгілі айтылатын затқа, сапаға шек қою, тежеу мағынаны білдіретін
Шектеу демеуліктері мыналар: ғана, қана, ақ, сен ғана, кітап
Тежеу демеулігі
Тежеу демеулігі шектеу демеулігіне мағынасы жағынан жақын. бірақ тежеу
Тежеу демеулігі – жалғыз тек шылауы ғана. Мысалы, Тек
Болжалдық демеуліктер
Болжалдық демеуліктер күмәндану, сенімсіздік білдіру, кейде кекету, мысқылдау мәнін
Нақтылау демеуліктері
Нақтылау демеуліктері тілде бірсыпыра, олар: -ды, -ді, -ты, -ті,
Қомсыну демеулігі
Қомсыну демеулігіне екеш шылауы ғана жатады: бала екеш, бала
Қомсыну демеулігі тіркескен сөзінің мағынасын кемітіп, кішірейтіп, басқалардан кем,
Болымсыздық демеуліктер
Болымсыздық демеуліктер өзі тіркескен сөзіне болымсыздық, кейде салыстыру мағынасын
Демеулік шылаулар қолданыста негізгі мағыналарынан басқа реңде, түрлі мәнді
Болымсыздық демеуліктердің қолданысына қарай мағыналарында түрлеу де болады. Мысалы,
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде, ғалымдар пікірлеріне сүйене отырып айтарымыз
1. Сұраулық демеуліктері. Бұл демеуліктер тыңдаушыдан жауап алу мақсатында
2. Шектік тежеу демеуліктері. Бұл бір нәрсе туралы тежеуді,
3. Нақтылау демеуліктері сөйлемде әр алуан ойда нақтылауды қолданылады.
4. Салыстыру, қомсыну демеуліктері: түгіл, тұрсын, құрлы, екеш. Бұлар
Жұмыс соңында демеулік шылаулардың кейбір грамматикалық ерекеліктеріне көңіл бөлдік.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. –Алматы, 2007.
Кенжебаева Ф. Демеулік шылаулардың ерекшеліктері. // Қазақстан Мектеп: №5.
Әміров Р. Қазақ тіліндегі жалғаулықтар. –Алматы, 1959.
Қазақ грамматикасы. –Алматы, 2002.
Балақаев М. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері. –Алматы, 1981.
Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1954.
Аманжолов С., Әбілқаев А., Ұйықбаев И. Қазақ тілі грамматикасы.
Сарыбаев Ш.Ш. Междометие в казахском языке. –Алма-Ата, 1959.
Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. –М-Л., 1948.
Кеңесбаев І., Ысқақов А., Аханов К. Қазақ тілі грамматикасы.
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі (морфология). –Алматы, 1974.
Төлеуов Ә. Сөз таптыра. –Алматы, 1982.
Әбуханов Ғ. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1982.
Шақаман Ы. Қазіргі қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың мағыналық құрамы.
Шектік демеуліктері:
қана, ғана (ақ, ау)
анықтамалық шегі
тежеу шегі
мезгіл шегі
амалдық жағдай шегі
шағындық
шегі
таңырқау өкініш шегі
