TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 2

1 «ҚАЗАҚ СОЛДАТЫ» РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ МӘСЕЛЕСІ 5

2 «ОЯНҒАН ӨЛКЕ» РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ МӘСЕЛЕСІНІҢ СУРЕТТЕЛУІ 22

3 КЕЗЕКТІ ДЕ КЕЗЕҢДІ ШЫҒАРМАСЫ «ҰЛПАН» РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ МӘСЕЛЕСІНІҢ КӨРІНУІ 44

ҚОРЫТЫНДЫ 59

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 61

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 61 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 2

1 «ҚАЗАҚ СОЛДАТЫ» РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ
2 «ОЯНҒАН ӨЛКЕ» РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ МӘСЕЛЕСІНІҢ
3 КЕЗЕКТІ ДЕ КЕЗЕҢДІ ШЫҒАРМАСЫ «ҰЛПАН» РОМАНЫНДАҒЫ
ҚОРЫТЫНДЫ 59

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 61

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ әдебиеті барлық жанры
Қазақ кеңес әдебиетінің осындай үлкен профессионалдық дәрежеге көтерілуіне
Зерттеу нысаны. Зерттеу еңбектердің әрқайсысында Ғ.Мүсірепов творчествосы түрлі
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жазушының қазақ
Ғабит Мүсірепов романдарының тақырыптық-идеялық бағытын саралау;

Жазушы романдарының сюжеттік-композициялық ерекшеліктерін, образ жасау, кейіпкер характерін
Қазақ әдебиетіндегі кеңістік пен уақыт мәселесін зерттеу.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ғ. Мүсірепов өзінің алпыс
Жазушының «Қазақ солдаты», «Оянған өлке» романдары кеңестік әдебиетіміздің
«Қазақ солдаты» қазак әдебиеті топырағында Ұлы Отан соғысы
«Оянған өлке» - жазушының жоспарлаған трилогиясының кітабы.
Диплом жұмысының дереккөздері. Суреткер ретінде халқымызға жақсы танылған
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу еңбекте Ғ.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Ғ. Мүсірепов шығармашылығының ақтаңдақ
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар. Зерттеу барысында мына тұжырымдар ұсынылып
Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы кеңістік пен уақыт мәселесінің орынды суреттелуі;

Автор прозасының көркемдік әлеміндегі құрылымында, ұйымдастырылуында уақыт мәселесі
Нақты өмірді бейнелеуші бірден-бір құрал ретінде көрінеді;

Романдардың бейнелеуші жүйесін жан-жақты ашуда маңызды роль
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама,талдау,жүйелеу , тұжырым жасау әдістері
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе мен қорытындыдан, екі
1 «ҚАЗАҚ СОЛДАТЫ» РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ
Ә. Нарымбетовтың айтуынша, Ғабит Мүсірепов – үлкен прозаик,
Әдебиет пен өнер туралы Ғабит Мүсірепов қаламынан шыққан
Ол қазақ әдебиеті мен өнерінің әрбір көрнекті табысын
Сонымен қатар, әрбір көркем шығармаға оның барлық уақытта
Ғабиттің жазушылығын тұтас алғанда, өзіне тән бірнеше өзгешеліктері
Ғабит Мүсірепов – шеберлігі шығарма сайын ширығып, шыңдала
Ол – жазушылық өнерді өз әдебиетіміздің айтулы шебері
Ғ.Мүсірепов – қазақ кеңес әдебиеті дамуына ізденімпаз экспериментатор,
Көркем әдебиеттегі әрбір кесек шығарма – өз алдына
Ғ.Мүсірепов өмірі – өнегелі өмір. Өнегелі болатыны –
Мүсірепов өнері – өміршең өнер. Өміршең болатыны –
Оның шығармалары қазақ халқының өмірін, тарихта елеулі орны
Енді бірде Қазақстан өміріндегі аса үлкен оқиға –
Жазушының «Ана» тақырыбындағы шығармаларының жиынтығы ретінде 1974 жылы
Ғ.Мүсіреповтің Ана тақырыбынан кейінгі патриоттық тақырыптағы төл туындысы
Ал бұдан кейін 1953 жылы жазылған «Оянған өлке»
Әбіш Кекілбаев оның шығармалары туралы былай дейді:

«...Мүсірепов талантының барлаушыларға тән байқампаздығы сонда, ол ылғи
«Оянған өлке» - самарқау сахарадағы бұйығы тірлік ата-баба
Ұлы Отан соғысында гитлершіл Германия мен империалистік Жапонияны
Осындай тамаша ерлікті, даңқты, оларды туғызған дәуірді кеңес
Отан соғысы жылдарында майдан мен тыл өмірінің шынайы
Отан соғысының алып жеңістерін суреттеуде біраз сараланып қалған
Ғ.Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» романы қазақ кеңес әдебиетінде туған
Қазақ солдаты романында кейіпкерлерді психологиялық мінездеу толыға, тереңдей
Мәселен, Володя Толстовтың көңіл күйі мынандай бір оқиға
Ғабит Мүсірепов романында оқиғаларды екшеп, іріктей түскен. Олардың
Қайырғалидың қалтасына анасының хатын салып жүріп, сағынышпен қайта-қайта
Шығарма кейіпкерлерінің басына тән ерекшеліктер белгілі оқиғалар үстінде
«Қазақ солдаты» романының композициялық құрылысы өзгеше шебер сомдалған.
Романда көлденең бұрып әкелетін, негізгі идеядан жырақтататын қосалқы
«Қазақ солдаты» романы біздің ұлттық әдебиетіміздің ғана емес,
Романда соғыс өмірі, кеңес жауынгерлерінің ерлігі, олардың туысқандық
Бәрінің де мақсат-мүддесі, тілегі біреу – елімізге тұтқиылдан
Совет жауынгерінің ұлы ерлігінің көзі, жеңілмейтіндігінің себебі –
Қазақ кеңес әдебиетінің жетіліп өскендігінің де, жазушының көркемдік
Қазан төңкерісі жеңгенге дейін, байтақ Ресей жерін мекендеген
Сол езілген халықты Қазан төңкерісі азат
Әрине, мұның өзі бір күнде бола салған құбылыс
Жаңа дағдылар, соны қасиеттер, жақсы тұрмыс, әрине, бірден
Кеңес өкіметінің ұлы төңкерістің жеңісі нәтижесінде, феодализмнен социализмге
Романда соғыс өмірі, кеңес жауынгерлерінің ерлігі, олардың туысқандық
Шығарманың бас кейіпкері Қайрош Сарталиев, оның жауынгер серіктері
Бәрінің де мақсат-мүддесі, тілегі біреу – елімізге тұт
«Қазақ солдаты» романында кеңес жауынгерінің ерлік тұлғасын айқындайтын
Романды оқи бастаған шағымызда біздің көз алдымызға сонау
Қайроштың туған аулында жас баланы алдарқатып әкететіндей жаңалықтар
Оыс кезде түскен қиыншылықтарды жас баланың қайыспай көтеріп
Қалаға барған Қайрошты балалар үйі өз тәрбиесіне алады,
Оқу оқуға, білім алуға талабы болғанмен, бірақ қысқа
Романда кесек оқиғалармен қатар қорлы өрісті, шұрайлы ой
Қайырғалидың образы арқылы «совет жерінде қарапайымдық, еңбекке, іске
Романның кіріспесінде:

«Әуелі келісіп алайық: сіз ешнәрсені жасырмаңыз, мен ешнәрсе
Жоқ, сіз ешнәрсе қоспаңыз, мен ешнәрсені жасырмайын. –
Жазушының қолымен жасалғанымен, жарыққа шыққан соң, көркем шығарманың
Романдағы Қайроштың өмір жолы – сол дәуірдегі еңбекші
Романда Қайроштің Қайрақтыдан жалаңаяқ зытқанынан бастап, Кеңес Одағының
1928 жылы орны өшіп жатқан Қарағанды Отан соғысы
Романның композициясы Қайроштың тек майдандағы өмірін көрсетуге ғана
Бірінші тарау түгелімен Қайроштің елдегі өмірін көрсетуге кеткен:

«Әкемнен қалған шапанды киіп, ағамнан қалған таяқты қолыма
Айтқанда анау-мынау емес, өмір бойы есінде жүрсін дегендей,
«Жаман дос – көлеңке» деп, әлдекім дұрыс айтқан
Содан бергі бірнеше ай жап-жақсы өтіп еді.

– Айдашымның орнын Қайрошым басты. Әлі-ақ қатарға қосылармыз!
«Мүмкін, менің алдымда сағым теңізіндей құлпырып, алыстан қол
Екінші бөлімде Қайроштың шекарадағы және майдан тартысына бастап
«Жар қабаққа тақай салынған тас көпір осы бір
Полковник Озимин, біздің көңілімізді көтергісі келіп:

– Бұл бес күннің ішінде майданның ең ауыр
Айналамыз астан-кестен. Жер бетіне қорасан шыққандай. Дүниедегі бар
Курстан келген жігіттер, бізді бірден-ақ майданға салар, майдан
Келген пулеметтер онша көп болмағанмен бәрі де жоғары
Тау өзенінің күбір-күбір күңкілдеп, ағып жатқаны да естілді.
Қазылған окоп, қопарылып, ойылып қалған апандарға құлай-сүрініп, мен
Үшінші бөлімде ірі көріністер мен майдан өмірі сипатталады.

«Егер мен жазушы болсам, біріне-бірі ұқсас оқиғаларды қайталамаған
Амал не, соғыс жазушымен де, оқушымен де есептеспейді,
Жоқ, бұл оның бір ғана жағы, сыртқы бір
Шабуыл – жеңіс емес те, шегіну – жеңіл
«Түндегі үлкен айқаста не болып жатқанын түгел жазу
Қараңғы түнде тұтас балқып, қып-қызыл болып жанып, гүрс-гүрс
Сол жағымызда тыңбай күрсініп жатқан теңіздің үстіне жұмсақ
Снаряд пен миналар қаладан да, қалаға қарай да
Біздің оң жағымыздан бір жаңар тау пайда болғандай.
«Солдат» аталған шығармада түгелімен майдан көрінуі керек еді
«Қазақ солдаты» романы жөнінде пікір айтқан Е.Лизунова, В.Кругов,
Қайрош – жаңа заманмен құрдас адам. Сондықтан
Әрине, шығарма қаһарманның өсу жолын көрсету үшін ұзақ
Қайроштың басқалардын бір ерекшелігі – балалар үйінде тәрбиеленуі
«Қазақ солдаты» романында қазақ жұрты өмірінің үлкен кезеңі
«Қазақ солдаты» романының біз атап айтқымыз келген екінші
«Қазақ солдаты» романының ендігі атап айтылар үшінші үлкен
Автор өз шығармасын бірінші жақпен жазған уақытта шындық
Романның сюжеттік желісіне арқау болар оқиғаларды өрбіту,
Жазушы өмір сырларын, адамның жан толғаныстарын, соғыс картиналарын
«Қазақ солдаты» романы – жазушының майдан өмірін жіті
Тарихи адамның басынан кешкен хал-жайлар терең қамтылады. Және
Ғ.Мүсірепов «Қазақ солдаты» романында тарихта нақты болған адамның
«Қазақ солдаты» романы – тақырыбының сонылығы, көркемдік қуатының
Романда суреттелген образдардың тәрбиелік мәні зор. Мұндағы кеңес
Шығарманың алғашқы бөлімінде Қайроштың оқу іздеп, өзінің туған
Осы жолда бала Қайрош өмірдің талай-талай сырларымен танысады,
Жақсы үмітпен, жақсы арманмен келген баланы қамқоршы қауым
Бала Қайроштың оқу оқып жүрген кезінде қызығатын айрықша
Сүйікті Отанының аясында мәпелеу көріп өскен жас азамат
«Ант артынан алдыңғы жеті кісінің бірі болып, командирлердің
Курс аяқталуына қаратпай-ақ, еріктілер қатарында майданға жіберіңіз, –
Сарталиев жолдас, артыңызға қараңызшы! – деді курс командирі
Алғашқы бір қас қаққандай сәтте жеті жауынгер шыға
Орындарыңа!.. – деген ұзын команда берілді. Бәріміз
Рақмет жауынгерлер!.. – деді командир. – Қазіргі
Осы бір көрініс тек Қайроштың, тек оның жолдастарының
Ел қорғау жолындағы соғыс – әділетті де қасиетті
Кеңес жауынгерлері осы қасиетті шайқас жолындағы өздеріне жүктелер
«Қазақ солдаты» романында Қайроштың және оның майдандас достарының
Ғ.Мүсірепов романында Қайроштың және оның майдандас жолдастарының өз
Қайрош өзі қызмет еткен әскери бөлімін сонау туған
Жазушы «Қазақ солдаты» романында достық-жолдастықты терең бейнелеумен қатар,
Отанның тәуелсіздігі үшін, туған халқы құл болмау үшін
Романда жазушы жауынгерлердің Отанға, еліне деген махаббатын
Әскери тәртіпті берік сақтауға дағдыланған, майданда ерлігімен, жолдастары
Қайрош еліне пайдалы азамат болуды жастайынан армандаған. Кеңестік
Қайрош – жаңа заманның саналы азаматы. Ол болашақ
Керчь жарты аралында болған кескілескен ұрыс үстінде Қайрош
Қайрош зұлым жаудың біздің жерімізге тұтқиылдан басып кірген
Жауынгерлердің жүрегіндегі интернационалдық сезім күйлері олардың әр әрекет-ісінен,
«Біз әр кезде солдатпыз, – дейді Қайрош,
Қайроштың толғаныспен айтқан осы бір сөзінен жалпы заман
Майданда да, тылда да біздің адамдарымыздың барлық күші
Бірінші тарау түгелімен Қайроштың елдегі өмірін көрсетуге кеткен.
«Қазақ солдатының» композициясы автордың идеялық программасына сәйкес шебер
Романның идеялық-көркемдік мәні Қайрош Сарталиевтің образымен байланысты. Ол
Қайрош Қайрақтыдан қашады, шаштараз болып жүреді, жараланып қалып
Қайрош тек жиренуді ғана жамандықтан безінуді ғана білетін
Көркем шығарманың толық ашылар қасиеті оқиғалардың таңдап алынуымен,
«Қазақ солдаты» романы – Ұлы Отан соғысының қаһарлы
2 «ОЯНҒАН ӨЛКЕ» РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ МӘСЕЛЕСІНІҢ
Ғ.Мүсіреповтің творчестволық жолындағы үлкен асу «Оянған өлке» романы
Роман жайын сөз еткен пікірлер, зерттеулер аз емес.
«Оянған өлкенің» алғаш жарыққа шыққанына жарты ғасыр болды.
Ол алданған жоқ. Өмірге «Оянған өлке»
Қалың ұйқыдағы марғау өлкенің әбден оянып болғанына дейін
«Оянған өлке» романында Қазақстанның тарихындағы аса маңызды оқиға
Бұл ретте «Оянған өлке» романы халқымыздың тарихындағы өте
Қандай да болмасын көркем шығарма өмірдің шыншыл бейнесін
Жалпы алғанда Қазақстанда өндіріс ошақтарының салына бастауы өте
Өндіріс орындарының жұмысшылары кейіннен революциялық қозғалыстың ең алдыңғы
Қазақстанның өндіріс тарихында Қарағандының алатын орны үлкен. Өйткені
Жұмысшыларға аз еңбекақы төлеп, мол өнім жинауды көздеді.
«Оянған өлкенің» идеялық, тақырыптық, образдық жайларына тоқталмастан бұрын
Кітапта Қарағанды кенінің табылуы, оны орыс капиталистерінің қандай
1849 жылы Баянауыл жерінен қорғасын, күміс рудаларын қорытатын
Осылай ізденіп жүріп, ол 1845 жылы Қарағанды жерінен
Әсіресе Қарағандының көмірін, көмірлі аймағын Ушаковтың сатып алу
Тарихи мәліметтерге қарағанда, көмірлі Қарағандыны Ушаков сатуда атақты
Бұл келтірілген деректердің бәрі «Оянған өлке» романының нағыз
Қарағанды тақырыбы – біздің әдебиетімізде көптен бері жырланып
«Оянған өлкеге» бармастан бұрын аздап соларды да ескертіп
Қарағандының жұмысшылары өмірінің түрлі саласын Доскей, Шашубай, Көшен,
«Оянған өлке» романының әдебиетімізден алатын орны туралы көптеген
Қазақстанның төңкерістен бұрынғы өндіріс өмірін, жұмысшылардың ұйымдасуын, олардың
Сол уақытқа дейін халықтар достығын суреттеген шығармалар әдебиетімізде
Онан соң «Оянған өлке» романында Қазақстанның XIX ғасырдың
«Оянған өлке» қазақ халқының тарихындағы бетбұрыс, жол айырығы
XIX ғасырдың кезінде Ресейде капитализмнің күрт дамыған
«Оянған өлкеде» жұмысшылардың тарихты қозғаушы негізгі қуатты күш
Ал енді осыншама үлкен және маңызды проблемалар «Оянған
Романдағы алдымен ауызға алынатын мәселе – жер. 1822
Демек, автордың осы мәселені сыналап алып келіп, романның
Біз романды алғаш рет оқығанда, бірінші бетте-ақ «тағы
Ойластырып қарасақ, екеуінде де астар бар. Бірақ екеуінікі
Ал игілік ойының ұшығы тереңде жатыр. Ол
Және Игілік бай осының бәрін қандай көлгірлікпен істейді.
Майқұдық бұлағына келіп қалған себебін де ол өзінше
« – Бәрі бір қазынаға кеткелі тұрған
Ал шын сырын ол оңашада Көпей бәйбішеге ғана
Шындығында «Оянған өлкенің» бірінші бөлімінде екі қазақ ауылындағы
Автор Игіліктің өз ортасынан озған бай екендігін де,
Қат-қабат оқиғалар, түрлі байланыстар, ықыластар тарихи бір ғана
Бұлардан басқа да бірсыпыра кейіпкерлер романның алғашқы бөлімінде
«Оянған өлкедегі» негізгі кейіпкерлер бірінші тараудан-ақ оқиғаның ауқымына
Жалпы романдағы сюжетке негіз болған оқиғалық желінің бір
Қара күшке, ағайынның молдығына, малдың көптігіне ғана сүйенген
Романда жер мәселесінен кейінгі өзіне ерекше назар аударатын
Бұл келте түсініктен туған пейіл.

Бұған дейінгі өркениетті адамзат қоғамында әлеуметтік әділеттілік те,
Ал қазір біз тәуелсіздіктің алғашқы кезеңінде таптық жіктелісті
Менің бұған тоқталып тұрған себебім «Оянған өлкеде»
Осы елдің байлығы мен билігін ұстадық деп отырған
Ал жаңа заманның ыңғайына бейімделдім деген Игілік орыс
Ал Ақбұйрат пен Қызылжардың арасына қысы-жазы, күні-түні бірдей
Орыс кәсіпкері Рязанов – қаныпезер жауыз. Ол қазақ
Көмірді қайламен қазып, мыс кенін қол диірменмен ұқсатып,
«Оянған өлкеде» бұдан басқа да қоғамдық мәні бар
Жазушы қазақ адамдарының өмірінде бұрын көрмеген жаңа кәсіпке
Қарағандыға келген жұмысшылар ауыр жағдайда еңбек етеді. Барақтарда
Марксизм-ленинизм классиктерінің еңбегінде капиталистер атауылының осындай қатал, қайырымсыз
Ғ.Мүсірепов «Оянған өлке» романында қазақ өмірінің көп түйінді
Жалпы төңкерістен бұрынғы қазақ әйелінің теңсіздігі, әсіресе
Бұл өткен замандағы қазақ өмірінің нағыз ащы шындығы.
Романдағы жазушының тағы да бір аңғартатын мәселе –
Айта берсе, «Оянған өлкеде» бұлардан басқа да өмірлік
Романда екі рулы елдің – Сармантай мен Мұрат
Қанаудың ең ауыр, ең жабайы түріне ұшыраған қзақ
Бұланбай, Сүгірәлі секілді қайратты, саналы жігіттер ғана рулық
Көркем шығарманың қадір-қасиеті олардағы адам характерлерін жазушының қаншалықты
Ғ.Мүсіреповтің романында образдарды жүйелеу, оларға лайықты оқиғалық үлес
«Оянған өлкеде» қазақ халқының өткендегі өмірі даму, өсу
«Оянған өлкедегі» ең қымбатты әлеуметтік проблеманың бірі –
Біз романнан жалпы жұмысшы табының қандай жағдайларда пайда
«Оянған өлкенің» әдебиетімізден алатын тарихи орны мол. Оның
З.Қабдолов Ғ.Мүсіреповтің «Оянған өлке» шығармасы туралы былай дейді:

«Теңіз сырын-тамшыдан» дегендей, «Оянған өлкенің» идеялық-көркемдік қасиетін тану
1. Тіл. Сымға тартқан күмістей. Сырлы да сиқырлы
2. Стиль. Стиль – адам. Ғабиттің әр сөйлемінің
мен назынан Ғабиттің өзі – оның сөзі, майдақоныр
3. Тақырып. «Тағы да таласып келіп, тағы да
Идея.Байтақ даланың қожасы Игілік-бидің он екі қанат ақ
«Әркімді заман сүйремек,

Заманды қай жан билемек?

Заманға жаман күйлемек,

Заманы оны илемек»,-

деп Абай айтқандай, Игіліктер мен Жұмандарды заман
Осы романның идеялық-көркемдік құнын, «социалистік реализм» дейтін шынжырлы
Ғабит Мүсірепов стиліне мағыналық жағы бейнелеп отырған құрылысқа
Жазушы оқиға, құбылысқа деген өз көзқарасын авторлық шегініс
арқылы ашықтан ашық баяндайды. Ондайда авторлық шегініс философиялық-публицистикалық
«Өмірден еншің азайып, қуанған мен күлгенге қызыға қарар
Авторлық үн жалпы баяндау ағымына сұрақ, жауап
«Ушаков бірінші рет жақын адамдарының алғашқы рет
Авторлық баяндау мен кейіпкер ойының қосылып, жігі білінбей
біртұтас өрілуінен де автор үні байқалады.

Тербілі қағазға өлшеніп-пішіліп жазылған хаттың әрбір сөзді майлап
Бұл жерде алдыңғы сөйлемдердегі ойды автор атына да,
Автор дауысы кейіпкерлердің сөзі не ойлары арқылы да
отырады. Ондайда кейіпкер тілі жазушының негізгі ойын жүзеге
«...Бұланбай... жігіттерге айнала қарап: - Сендер бір нәрсені
Өлке оянды. Бірақ бұл бабына келіп, балбыраған ұйқысын
Алда қандай асулар мен жасулар, шындар мен шыңыраулар
Ғ.Мүсіреповтің көлемді туындысы – «Жат қолында» оқырман қауымнан
Көркем әдебиетте – адамзат қауымы тәрізді, биігі мен
«Жат қолында» романында өткен ғасыр аяғынан кейінгі ұзақ
Ескінің өшіп, жаңаның өсіп келе жатқан заманында күрескерлік
Игілік бидің баласы Кенжеғара былай мінезделеді: «Игілікке тартқан
Игіліктің сенімін осылай ақтайтын Кенжеғарамен алғаш танысқаныңызда, тағы
«Ауылнайға хатшы боп, жұртқа пайдамды тигізсем» дейтін Кенжеғара
Елінің әлденеден кешеуілдеп қалғанын, болымсызға айналсоқтап қалғанын есінен
Әңгіме – феодализм топырағында, феодализм дәуірінде өмір кешкен
Капиталистердің тұрғын халыққа деген жиіркеніші романда жақсы бейнеленеді.
Көлемді-көлемді үш бөлімнен тұратын роман Қазан төңкерісіне
«Жат қолында» романында қазақтың жері мен елі тек
Қазан төңкерісі дауылы қарсаңында «автономия» деп шыққан оқығансымақтар,
Осы тұжырымның шешімі ретінде қазақ даласындағы ой-сана өрісін,
Орыс қоғамымен тікелей байланысты қазақ қауымында да осындай
Романның композициясы анық. Бірінші бөлім – Қарағанды, Ақбұйрат,
«Жат қолында» романның соңғы бетін жапқанда «Өкімет советтердікі»
Қызыл ту, Қызыл жұлдыз, Петроград, Өкімет Cоветтердікі! Баяғы
Қазақ даласы дүние жүзін дүр сілкіндірген жаңа
Иә, жаңа заманға ұласатын сәт қазақ жеріне осылай
Қазақ халқының ескілік тамұғынан жаңаға қарай бет алған,
Соңғы елу жылды алсақ, Ғабит Мүсірепов – қоғамдық
Жазушы Ғабит Мүсіреповтің «Жат қолында» романы – сол
Үлкен жазушымыз өзінің ең толымды, ең сүбелі шығармасын
Бұл сауалға жауап іздеген сыншылардың көпшілігі баспасөзде, жиналыстарда
Сында балл системасымен баға қою заңы жоқ. Демек,
Диқандардың мынадай бір алтын ережесі бар екен: бірінші
«Оянған өлкенің» әрбір жолы әйгілі сөз зергерінің қолынан
«Оянған өлке» халық өмірін бейнелейтін өзінше кесте төкті.
«Оянған өлке» орыс тіліне аударылысымен, авторының есімін бүкіл
Енді роман аяқталған шақта бұл баға қайта айтыла
«Жат қолында» - бірінші кітапты жалғастырумен бірге, өз
«Жат қолынданың» ерекшелігі сол – біріншіден, шығарманың материалы
Енді осы айтылғанды бас-басына таратып көрелік.

Бір талассыз нәрсе – Қазақстанда капитализмнің дамуы қоғамның
«Оянған өлке» кедейлердің таптық санасының оянуы, феодалдық құрылыстың
«Жат қолында» шығармасына келсек, ол шет ел капиталының
Осыған орай, тартыстың сипаты да өзгереді. Романның бірінші
Жаңа шығармада бұған қоса өзгеше бір тартыс белең
Автор өзінің айтайын деген ойын: қазақ даласы ағылшындардың
Жазушының үлкен жетістігінің бірі – Кенжеғара бейнесі. Өзінің
Біз білетін Игілік ақылды, қарекетшіл, айналада болып жатқан
Он жеті мың жылқысы бар Жұман бай –
Адам қалай өмір сүрсе, солай өлетін тәрізді. Қоңыркөз
Сол Игілікке тартқан Кенжеғара да есепшіл, бірақ қара
Кенжеғара төрт мың жұмысшы бар Қарағандының халық
Ағылшындардың қазақ даласында жолы болмауының бір себебі –
Әрине, бұл өзгерістер оңайға түскен жоқ. Жұмысшылар он
Сонда да тұңғыш қазақ шахтерлерінің бірі Бұланбай мойындағандай,
Жоқ, қазақ енді басқаша өмір сүргісі келеді. Олар
Ғабит Мүсірепов романы тұтас алғанда осындай ескі мен
Ғабит Мүсірепов роман жанрының кең мүмкіншіліктерін пайдалана отырып,
Жаңа өмір нышандарының ескі қоғам қойнауында пайда бола
Мінез соғылған образдың бірі – Байжан қазақы мінезге
Ал енді осы бойкүйездіктен арыла бастаған ұлттық характерлер
Басқа сөзбен айтқанда, Мүсірепов үшін ұлттық характер –
«Оянған өлкенің» ең маңызды көркемдік ерекшеліктерінің бірі –
Қазақ әдетте, жолға шыққанда азық алмайды. Жолшыбай бірінші
Оралдан арып-ашып келген орыс жұмыскерлеріне олардың көрсеткен бауырмалдығы
Ғабит Мүсірепов романында таптық ынтымақ көріністеріне көп орын
Міне осы тұстарда «Жат қолында» идеологиялық өткір тартысқа
Әрине, көркем шығарма саясатты жазғанда да өз арнасынан
Өзінше ақ жарқын, кішіпейіл көрінетін француз Клод Эрнст
Бірақ ағылшындар жұртты тез жанықтырып алады. Бұл арада
Фелльдің жұмысшыларымен тек терезенің форточкасы арқылы сөйлесетін әдеті
Әрине, шынына келсек, бұл арада бейтараптылықтың исі аңқымайды.
Канторға, қонақжайға айналдырды. Соңыра біз туралы не дейді
Сонымен шетелдіктердің шектен тыс менмендігі, Қазақстанға ши шығармас
Романда ұлттық қозғалыстың бір-біріне қарама-қарсы екі бағыты әңгіме
- Ауылда жұрт нанына шөп-шөңге араластырып жеп жатса,
Осындай бұрын да белгілі типтерменқатар, «Оянған өлке» ұлт
Ұлтшылардың санасына жетпеген нәрсе – олар қазақ елін
Мұны ұлтшылардың көп сандырағының бірі деп қоя салуға
Сөйтіп, Ғабит Мүсірепов романында үлкен маңызы бар құбылысқа
Яғни «Оянған өлке» романында қазвақ халқы басынан кешірген
Жұмысшы қауымның үздіксіз күрестері 1917 жылғы Қазан төңкерісіне
«Оянған өлкенің» бірінші кітабы эпопеялық шығарманың бастамасы, Ғ.Мүсіреповтің
Жазушының өмірі кең көлемде суреттеуі роман сюжетінің көп
3 КЕЗЕКТІ ДЕ КЕЗЕҢДІ ШЫҒАРМАСЫ «ҰЛПАН» РОМАНЫНДАҒЫ
Қазақ халқының өзіндік бітім болмысы Ғ.Мүсіреповтің қай шығармасында
Ғ.Мүсірепов 1975 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан осы шығармасын
Бұл романның белгілі белес болуын автордың басқа шығармаларынан
Роман оқиғасы он тоғызыншы ғасырдағы қазақ өмірінің елеулі
Біздің алдымызда бұдан бір жарым ғасыр бұрынғы қазақ
Оқиға өрісі тарихи шындыққа негізделіп құрылған. Романның негізгі
Автор өз ойында көп жылдар бойы тебіреніс туғызып,
Романдағы басты кейіпкерлердің мінез-құлқы, олардың арасындағы шынайы адами
Шығарманың экспозициясындағы Есенейдің Ұлпанға көңілі кетіп оны ұзаққа
Есеней өзінің сүйіспеншілік сезімімен іштей арпалысқанымен оны жеңе
«Аялдасаң қазір аттан. Артықбайға құда түсіп қайт. Неге
Байқап отырғанымыздай жазушы Есенейдей ел билеген адамның сөз
Қызды көріп отырып ол «он күн ойлансам да
Өйткені Есеней біріншіден, сезім жетегіне еретін жігіттік шақтан
Сондықтан да жіберген жаушысын қызға емес, өз замандасы
Шығарманың аяғындағы эпилогтың ең соңғы сөздерін еске түсірейік.
Өз заманынан бұрын туып, арманда кеткен үлкен жан...

Шығарманы оқып болып, көз алдыңнан өң мен түстей
Өмірге өз заманынан бұрын келіп, тағдыр талқысына түскен,
Ал енді әлгіндей «мезгілсіздердің» бір парасы – әділетсіздікке
Ғабит Мүсіреповтің аталмыш шығармасындағы басты кейіпкер – өмірге
Ұлпан образы туралы күдік келтірушілердің кейбіреулері өмірде бұлай
Бұл көзқарас бойынша болғанды болған күйінде көріп алу
Ғ.Мүсірепов «Сөз соңында» Ұлпан туралы ел аузынан естігенін
Ұлпан бейнесі типтік образ болмас еді, егер ол
«Бір елге ана болып отырған ана да жалғыз
«Қара шешектен қарашұбар болып», дүлей қара күштің иесіндей
«Есеней, – деді Ұлпан. Бұрын сіз
«Ойладым, жаным. Қырық жыл болса қайтейін? Қырыққа келгенде
Қаршадайынан-ақ өмірге өзіндік қанатын қаға білген Ұлпан өзі
Ұлпанмен бірге отасқан махаббатқа толы жылдары Есеней үшін
Ұлпан отауынан кіріп-шыққан сайын оның ілкідегі икемсіздеу зор
Есеней қазақ әдебиетіндегі Мүсірепов қана сондай алған кесек
Бүкіл Сыбанды уысында ұстаған ол өз ортасының көкжалындай
Ұлпан өмірді жаңартудың басты құралы еңбек деп түсінеді.
Бұл тұста ұлттық дәстүрде тәрбиеленген алғыр әйел орыс
«Ұлпан медресені осы елдің балаларын оқыту үшін салдырып
Әліппеден бастап неше жыл оқысаң да ана тіліне
«Жалғыз Біжікен емес, барлық балалардың сабақтан ренжіп қайтар
Бір бала «әлиф, би ти... әлиф, би, ти»
Үшінші баланың күн бойы ез-малталап отыратыны: «Әлфіки күсін
Төртінші бала әндетіп құран оқиды. Ішінен балағаттап отыр
«Әрбір бейсенбі күні молда-екең, балаларды қаз-қатар жатқызып қойып,
Халық игілігі үшін жаңа істердің жаршысы бола білген
Осы жолда жауға қарсы тұра алатындай айбаты мен
Есеней дүние салғаннан кейін Ұлпан айналасының ауасы тарлады.
Кітап беттерінен жиі сырласып отыратын Шынар мен Мүсіреп
Ұлпан түсінігіндегі бақыт ұғымына көп нәрсенің керек жоқ,
Сүйікті қызының орнын жоқтатпас деп, аялы алақаның ұсынған
Асыл жар, ардақты ана бейнесін халық арасынан шыққан
Ілкіде Ұлпан қырын қабақ танытқан Есенейдің тиісерге тийік
Сөзге ұста қаламгер кейіпкерлерінің түр-түсін түгендеп жатпайды. әрқайсысының
Айтпай түсінісетін, өзара ықыласты Әсіреп пен Мүсірептің риясыз
Кестелі тілмен жазылған туынды қай дәрежедегі оқырманды болсын
Жастай тұрмыс бұғаулығын мойындарына ілген, балалық шақтарының шаттығын
Шығарманың көркемдік құрылысына үңіле қарасақ, Ғабеңнің үйреншікті шеберлігіне
Сол секілді «Ұлпан» романы да өткен ғасырдың ортасында,
Сонда әңгіме өрнегінің психологиялық арқауы босаңсып, түйдек келген
Романдағы негізгі тартыс етекбасты болып қалған ескілікті көзқарас
Тартыстың бір талай өрістейтін жері – Есенейдің ауру
«Ұлпан байғұстың бұдан кейінгі он жыл өмірі еркек
«Әр түрлі ойлар бунай берді. Бастан кешке қайғысыз-қайғылы
– Ақнарым-ай, көрмеген азабын қалмады-ау!..Обалыңа қалған екем. Мұндай
Ұлпан Есенейдің сұрағанын қолына алып тұрып:

У ма? – деп сұрады.

Жорықта жүргенде жау қолыңа түсіп қалсам керегі болар
Тағы бірде Есеней кереге басында ілулі тұрған кісесін
– Ақнар-ау, саған менің осынша қиналып жатқаным батпай-ақ
Кездік те, алтын сауыттағы у да содан бері
«Барлық міндеті кісіде, күні-түні күзетте тоғыз жыл жатып,
Есеней қайтыс болған күні Артықбай батыр да қайтыс
Бұл кезде ол билігін әйелге беріп, қойғысы келмеген
Ұлпан өмірінің трагедиямен аяқталуы да заңды. Беймезгіл заманның
Мәселенің қойылуы мен шешілуі тұрғысынан қарағанда, кей шығармаларда
Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» атты романын оқығанда, осы ойға
Осы күнге дейін кей халықтардың ұғымында қазақ әйелінің
Басқа ұлт оқырмандарының, әсіресе орыс оқырмандарының қазақ
Қазақ әйелінің тіршілігінде түсіне де қоймайтын, сене де
Ру-ру болып отыратын қазақ елінде қыз балаға ешкімнің
Сол қыз ер жетіп келіншек болып түскеннен кейін
Сол қатын қартая келе – ана. Бұл кезінде
Осындай үш түрлі жайда болатын қазақ әйелі «қатын»
Осы кезінде қазақ әйелінің ері қазаға ұшыраса, әйел
Ал қазақ әйелінің төңкерістен бұрынғы тұрмыс тіршілігі қайшылықты
Қазақ қыздарының қалың топ алдында қасқая тұрып сөз
Сондай-ақ көптеген қазақ аналарының жеке адамның ғана емес,
Оқиға бұдан бір жарым ғасыр бұрын болған дедік.
Жасында батыр болған, кейін әділ де қатал би
Беделді бидің атынан билік жүргізген жас әйел жүре
Бірақ адам қанша әділ, қаншама қайырымды болғанымен, екінің
Ұлпан – осы мағынада нағыз қайраткер, қарекетшіл істің
Ол кешегі халық тағдырын сан саққа жүгіртіп, көшпелі
Қазақ даласы осындай бір саябыр, қазіргі тілмен айтсақ,
Ұлпан – сол кездегі соны өмірдің жаңалығын түсіне
Ол алдымен әлеуметтік теңсіздікке қарсы. Ол өз тегі
Елді отырықшылыққа бастайды. Жұртқа қыстау салғызады, егін ектіреді.
Ұлпан қайраткерлігі осындай ауыл өміріндегі күнкөріс мәселелерімен де
«Болыс-билердің екінші мәжілісі кешегі залда басталды. Төрелер де,
Тұрлыбек:

– Біресе құрметтейміз, біресе қорлаймыз да зорлаймыз. Ері
Қазақ билері мұндай ойларын патша төрелеріне ақтарыла айтпайды.
– Қалың мал деген қызды сату емес, екі
Қалың мал жайы, жесір жайы осы ойларды төңіректеп
Жесір әйелдің ерінен қалған мал-мүлікке еншілестік жайы тіпті
Әйел үй иесіне саналмайды. Бесікте жатқан ұлы болса,
«Есенеймен азды-көпті кеңесіп келген Ұлпан іркілген жоқ.

– Мен мұндай жиында сөйлеп көрген емеспін... Не
Әйел тағдыры дегендеріңіз осыдан басталмай ма? Есенейдің бірінші
Екінші, әмеңгерліктің қай түрі болса да жойылмағаны дұрыс
«Мәжіліс аяқтап келгенде Тұрлыбек пен Леознердің сүйемелдеуі арқылы
Жесір қалған әйел кімге тиемін десе де, өз
Жесір әйел ерінен қалған мал-мүліктің үштен екісіне өзі
Бұдан көп жыл кейін өткен болыс-билердің облыстық төтенше
Бұл – тарихи шындық. Жазушының біз үшін үлкен
Ұлпан характерінің алғашқы арна тауып, өз заңдылығымен өріс
Ұлпанның жаратылысы басқа. Ол өз бойындағы өрлікке бағып,
Сондықтан кедей-қоңсыға шын жаны ашыған жас әйел алдымен
Бірақ бұл да түбегейлі шешім емес. Бір күндік
Ұлпан характерінің алғашқы бір шоқтығы көтерілген тұсы да,
Есенейдің бар бөлігін қолына алғаннан кейін, сол елді
Бұл автордың еңбегі, жазушы тапқырлығының жемісі, шын суреткерліктің
Ұлпан бейнесі – тұтас бір дәуірдің, тарихи үлкен
Ендеше Ұлпан бейнесін жазушы сүйіспеншілігінен туған арман аңсауындай
Романның соңғы бөлімінде, баяу дамитын эпикалық стильден жазушының
Қалың мал, әмеңгершілік, сол кездегі оқыту жүйесі жайлы
Ұлпанның осы келіссөзде тапқан жетістігін жазушы он сегізінші
Романға арқау болған кейіпкерлер Ұлпан да, Есеней де
Олардың өнегелі істерінің ұмытылмай ұрпақтан ұрпаққа үлгі болып
Романның соңындағы автордың «Сөз соңы» делінген түсініктемесі –
«Ғабит, сен бұл кімнің бейіті екенін білетін шығарсың»,
«Білемін. Тастағы жазуын да оқып отырмын. Ұлпан шешеміздің
«Шешеміздің дегенің бүкіл Сибанның құлағына жағатын сөз. Ұлпан
«Ондай адам қайда! Адалдығына қарасаң әулие ме дерсің,
«Есенейдей адамды көзі тірісінде билеп алып, осы елді
Міне, Ғ.Мүсірепов романына негіз салған осы әңгіме. Шығарманың
ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақ кеңес әдебиетінің көрнекті қайраткерлерінің бірі Ғ.
Сонымен қатар Ғ. Мүсіреповтің әңгіме, повестерінің, кемшіліктері де
Ғ. Мүсірепов өзінің «Қазақ солдаты», «Оянған өлке», «Жат
Жазушының творчестволық ерекшеліктерінің бірі – үнемі іздену,
Жазушының дүниетанымы, өмірлік қағидасы оның толассыз
Ғ.Мүсірепов романдарындағы уақыт категориясы кеңістік категориясымен өте тығыз
Бұл кезең , тарихи уақыт,заман қазақ даласында жүздеген
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ

1. Ысқақұлы Д. Сырбаз суреткер(оқу құралы) – Алматы:
2. Ысмағұлов Ж. Ғабит Мүсірепов туралы тоғыз толғам.
3. Кекілбаев Ә. Өнегелі өмір - өміршең өнер//Қазақ
4. Бекбергенов М. Ғабит Мүсіреповтің прозасы. – Алматы:
5. http://chkalovo.narod.ru/Gabit_Musrepov.htm.

6. Жармағамбетов Қ. Қазақ әдебиетінің кейбір мәселелері. –
7. Мүсірепов Ғ. Қазақ солдаты. – Алматы: Қазақтың
8. Ысмағұлов Ж. «Оянған өлкені» қайта оқығанда. //
9. Шалабаев Б. Көркем проза тілі. – Алматы:
10. Жұмабеков С. Ғабит Мүсірепов. – Алматы: Мектеп.
11. Шайқақов Ж. Сұлулық суреткері: (Мүсірепов Ғ. «Ұлпан»
12. Мүсірепов Ғ. Ұлпан. Роман. – Алматы: Атамұра,
13. Аққуұлы Б. Ғабеңмен
14. Ақыш Н. "Қазақ солдатын" қайта оқығанда:
15. Әбдікәрімова Г. А.Ғ.Мүсірепов повестеріндегі тақырыптық-идеялық ізденістер. Алматы:
16. Әбуталиева А. Оянған өлке романындағы мінездеу мен
17. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. – Алматы: Ана тілі.
18. Әнесова Б. Ғ.Мүсіреповтің тіл шеберлігі / Әнесова,
19. Байболатқызы М. Ой маржанын өрнекте (Ғ.Мүсіреповтің «Қазақ
20. Бодаубай Б. Қайран, Ғабаң! Ғ.Мүсірепов туралы. //
21. Ғабитов Т. Ж. Кеңістік пен уақыт аясындағы
22. Дияров Н. «Ұлпаныңды» ұмытпа / Ғ.Мүсіреповтің 90
23. Елеменова Ш. Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы ұлттық тәрбие көріністері:
24. Елеукенов Ш. «Оянған өлке» тағылымы (Ғ.Мүсіреповтің «Оянған
25. Жұмабаев С. Ғабең неге жалғызсырады: / Ғ.Мүсірепов
26. Игісін Ж. Ғабит Мүсіреповтің "Оянған өлке" романдағы
27. Көкейкесті әдебиеттану. – Астана: Л.Н.Гумилев атынд. ЕҰУ
28. Махмұтов Е. Жеткен сайын жыл басы: жазушы
29. Снасарова Ғ.Ж. Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» повесіндегі лингво-мәдени
30. Сүлейменов Ж. Елтінжал: Ғ.Мүсірепов туралы // Солтүстік
31. Таласпаева Ж. «Ұлпан» романының көркемдік өрнегі: Мүсірепов
32. Шайқақов Ж. Сұлулық суреткері (Ғ.Мүсірепов «Ұлпан» романы
33. Ысқақұлы Д. Ғ.Мүсірепов-әдебиет сыншысы / Ысқақұлы Д.;
34. Ысмағұлов Ж. «Оянған өлке» Ғ.Мүсірепов -100 //
3

62