Ғұрыптық фольклор үлгілерін зерттеу диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
КІРІСПЕ 3
1 ЭТНОЛЕКСИКАНЫҢ БІР АРНАСЫ – ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОР ҮЛГІЛЕРІ 6
1.1 Этнолингвистика – ғұрыптық фольклор лексикасын 6
танып-білудің кепілі. 6
1.2 Маусымдық ғұрыптарға байланысты фольклор жанрлары 12
2 МАУСЫМДЫҚ ҒҰРЫПТАР ФОЛЬКЛОРЫНА ҚАТЫСТЫ 20
ЭТНОМӘДЕНИ ЛЕКСИКА 20
2.1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер 20
2.2 Жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің лексикасы 43
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Тілтану
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ЭТНОЛЕКСИКАНЫҢ БІР АРНАСЫ – ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОР
1.1 Этнолингвистика – ғұрыптық фольклор лексикасын 6
танып-білудің кепілі. 6
1.2 Маусымдық ғұрыптарға байланысты фольклор жанрлары 12
2 МАУСЫМДЫҚ ҒҰРЫПТАР ФОЛЬКЛОРЫНА ҚАТЫСТЫ 20
ЭТНОМӘДЕНИ ЛЕКСИКА 20
2.1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер 20
2.2 Жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің лексикасы 43
КІРІСПЕ
Кез келген халықтың өз тарихы, әдет-ғұрпы, әдебиеті, мәдениеті, өзіндік
Сөздердің семантикалық құрылымын зерттеу олар білдіретін заттардың, ұғымдардың атауын
Бұл жөнінде Е.Жанпейісов «М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының тілі» атты
Халық өмірі мен мәдениетінің куәгеріне айналған ана тілдің бойында
Ел ескілігімен байланысты сөздердің, лексиканың жалпы көне қабатының бір
Бітіру жұмысының өзектілігі. Ғұрыптық фольклор үлгілерін зерттеу – көне
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Бітіру жұмысымызда маусымдық ғұрыптар фольклорының лексикасы
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – мағынасы
сөздердің түп-төркінін тарихи-салыстырмалы зерттеу тұрғысынан анықтау;
маусымдық ғұрыптар фольклоры лексикасын тақырыптық топтар тұрғысынан саралау;
сөз мағыналарының даму жолдарын ашып көрсету.
Зерттеудің дерек көздері. Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер,
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Маусымдық ғұрыптар фольклорын лингвистикалық
Зерттеудің әдістері. Жұмыстың алға қойған мақсатын іске асыру барысында
Бітіру жұмысының құрылымы. Еңбек кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
1 ЭТНОЛЕКСИКАНЫҢ БІР АРНАСЫ – ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОР
1.1 Этнолингвистика – ғұрыптық фольклор лексикасын
танып-білудің кепілі.
Ана тіліміздің ұшан-теңіз байлығын, үрпақтан ұрпаққа мирас болып беріліп
Этнолингвистика- халықтың этногенезін, тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпын, мекен-жайын, басқа халықтармен
Этнолингвистиканың жеке бағыт ретінде пайда болуы этнорафияның қойнауында 19-ғасырдың
Бұл саланың Ресейде қалыптасуы Ф. И. Буслаевтың, А. Н.
Қорыта айтқанда этнолингвистика - тілді мәдениетке қатысты зерттейтін, сонымен
Ол қазақ тіл біліміндегі жаңадан қалыптасып дамып келе жатқан
Жалпы тіл біліміндегі этнолингвистиканың даму барысына шолу жасап, оның
Демек, негізгі салмақ лингвистикаға жүктеледі. Оның себебі мен мәнін
Көненің көзіндей тілдің қат-қабат қойнауларында сақталып қалған бұл дүниенің
Бұл орайда академик Ә. Т. Қайдаровтың ұзақ жылдар бойы
Осы саладағы зерттеу жұмыстарының ішінде Е. Жанпейісовтің еңбектері өзінің
Қазақ тіл білімінде жеке-жеке қырлары жан-жақты қарастырылып, өріс
Кітап тақырыптың зерттелу тарихына қысқаша шолудан басталып, әрі қарай
Осыған орай этнос пен тілі арасындағы байланыс, тілдің жалпы
Қазіргі қазақ тілі лесикасының бір парасы- тіліміздегі күңгірттенген, тіл
Осы саладағы жұмыстардың ішінен көрнекті ғалым Р.Ғ.Сыздықованың еңбектері ерекше
Бұл тұста ғалым назарына ілігіп, қызықты да ғылыми топшылауларына
1.2 Маусымдық ғұрыптарға байланысты фольклор жанрлары
Маусымдық ғұрыптар фольклоры – ғұрып фольклорының бір саласы.
Ал М.Әуезов ғұрып фольклорын «Сыршылдық салт өлеңдері» деп атап
С.Сейфуллин ауыз әдебиетін жеті тарауға бөліп, ғұрып фольклорына қатысты
«Қазақ әдебиеті тарихының» (1948) «Салт өлеңдері» тарауын жазған Б.
Наурыз.
Бақсы сарыны.
Бәдік, арбау, жалбарыну.
Жарамазан және жарамазанның батасы деп топтастырады [9,41б].
Ал 1960 жылы жарияланған «Қазақ әдебиеті тарихының» «Тұрмыс-салт жырлары»
Ал М.Ғабдуллин тұрмыс-салтқа байланысты туған шығармаларды 9 топқа бөліп
Байқап отырғанымыздай, ғалымдар ғұрып фольклорын саралауда көбінесе маусымдық ғұрып
Біз Б.Абылқасымовтың классификациясын басшылыққа ала отырып (отбасының ғұрып фольклоры,
1) Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер.
2) Жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің лексикасы.
Қазақтың ғұрып фольклорының ең көне түрінің бірі – Наурыз
Ұлыс жайындағы өлеңдердің арғы шығу төркініне көз жіберсек, мұның
Бұл өлеңдерден байқалатын бір жай, ертедегі адамдар табиғаттың талай
Қыс пенен жаз тартысты,
Қыңыр (ала) көзбен атысты.
Түтіскелі тақасты,
Ұтысуға қамданып.
Кейде қыс пенен жаз әрқайсысы өзді-өзін мақтап, бірінен-бірінің артықшылығын
Қыс жазға сөйледі,
Ер, атты мен шынықтырам,
Менде кесел қалмайды,
Төлдерді де туғызам.
Қар қыста жауады,
Астық сонда өнеді,
Улар менде тынады,
Сен келсең-ақ бығады.
Сонда жаз тұрып:
Балшық қатып мұздайды,
Кедейлер бүрісіп сыздайды,
Сандуғаш сенен қашады,
Қарлығаш менде тынады.
Ақыры, жаз жеңіп, қыс жеңіледі. Таудағы қар-мұз еріп, суға
Түрлі шешек жарылды,
Бұта жазылып керілді,
Ұжмақ жері көрінді,
Қыс қайтып келмеске кетті.
Сөйтіп, Махмұд Қашқаридың «Сөздігіндегі» бұл өлеңдердің баршасы ойын-сауық үстінде
Қуаныш, мереке күндері халық өзара құшақтасып, бірін-бірі құттықтап, көрісетін
Бірде:
Амансыз ба?
Ұлыс оң болсын!
Ақ мол болсын,
Қайда барсаң жол болсын!...
Тағы бірде:
Амансыз ба
Ұлыс бақты болсын,
Төрт түлік ақты болсын!...
десе кейде:
Ұлыс береке берсін,
Бәле-жала жерге енсін!
дейді.
Наурыз үстінде айтылған өлең-жырлардың бізге жеткені осы. Оның өзінде
Сондай-ақ тәңірге, қасиетті құт, бақ сияқты жақсылық иелері мен
Шалдар бата беріскен:
«Сақтай көр, - деп, - терістен».
«Кел, таза бақ, кел» десіп,
«Ием, тілек бер!» - десіп,
«Көш, Қайрақан, көш» десіп,
«Көз көрместей өш!»десіп, -
соған лайықты өздерінің ырым-кәделерін жасаған. Ескі пәле, қырсықты қуалап,
Кетік ыдыс, шөміштің
Түтіні кетер бұрқырап,-
деп қыстан қалған ыдыс, шөмішті отқа жағып, өртейтін болған.
Қазақтың ғұрыптық фольклор өлеңдерінің өзге түрлері тәрізді Наурыз жайындағы
Ұлыстың ұлы күнінде
Бай шығады балбырап.
Бәйбіше шығар балпиып,
Күндіктері қайқиып.
Ескі заман әдеті бойынша Ұлыстың ұлы күні бірде-бір адам
Құл құтылар құрықтан,
Күң құтылар сырықтан, -
деген жолдар, міне, осыдан қалған.
Жаңа Наурызды қосқан ескінің бір өлеңінде кедейдің кедейлігін, байдың
Айналайын, әке-кем.
Неге бердің кедейге?
Қанша ақылды десең де
Кедейді кедей демей ме?
Байға берсең әке-кем,
Қазысы қарыс айғырды,
Сүбесі сүйем қошқарды,
Ұлыс күні соймас па ем,
Тамам сорлы тоймас па ең,
Ұлыс сайын басыңа,
Жұп шырақ жағып қоймас па ем?! – депті.
Наурыз жайындағы өлеңдердің арғы шығу төркіні ел өміріне, елдің
Мына бір шумақ өлең сондай бас қосуды еске алып,
Есік алды қара су бойлағаным,
Жалғанның қызығына тоймағаным.
Көмілсем де кетер ме көкейімнен,
Қалқаммен ұлыс күні ойнағаным.
Қысқасы, маусымдық ғұрыпқа байланысты ғұрып фольклоры үлгілері сонау ерте
Жарапазан өлеңдері де халық поэзиясы дәстүрінде жасалған. Ішінде мақтау,
Аяқ-табақ сылдырап,
Құрт бергелі жатыр ма?
Аузы-басы жылтырап,
Май бергелі жатыр ма?
Сары аяққа салып бер,
Сары майға малып бер.
Қыздан берме, өзің бер,
Қыздың қолы сұғанақ,
Жеп қойды ғой бағана-ақ.
Жарапазан жырларынан ислам дініне байланысты әдет-ғұрып та көбірек орын
Бақсылық сарынында «тәңірі» сөзі басым болса, жарапазанда «алла», «құдай»,
2 МАУСЫМДЫҚ ҒҰРЫПТАР ФОЛЬКЛОРЫНА ҚАТЫСТЫ
ЭТНОМӘДЕНИ ЛЕКСИКА
2.1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер
Маусымдық ғұрыптар фольклоры үлгілерінің ең мол саласы – Наурыз,
Ұлыстың ұлы күні кезіккен әрбір адамның аузына алдымен: «Ұлыс
Ұлыс күні қазан толса
Ол жылы ақ мол болар.
Ұлы кісіден бата алсаң
Сонда олжалы жол болар,- деген сөздер сол ата-бабалар заманынан
«Ұлыстың ұлы күні» әрбір үйде бас асылып, қазан көтерген,
Ағайын-туғанның, ауыл-аймақтың тату-тәтті, ынтымақты, берекелі, бірлікті болуын көздеген қазақ
Маусымдық ғұрып фольклоры үлгілерінде халқымыздың мәдениеті мен тарихын, әдет-ғұрпын
Ұлыс күні кәрі-жас
Құшақтасып көріскен.
Жаңа ағытқан қозыдай
Жамырасып көріскен
Шалдар бата беріскен (Наурыз)
Ұлыс – Э.Н.Пекарскийдің айтуынша, улуу және уус дейтін екі
Ұлыс – қазіргі тува, алтай тілдерінде «халық» мағынасында жұмсалады:
Кербаланың кемесі,
Шөл даланың көкесі,
Түліктің бір төресі
Ойсылқара баласы
Түйе бассын үйіңді (Бата).
Түлік. Сөз мағынасы тіліміздің түсіндірме сөздігінде – «малдың төрт
Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде осындай дыбыстық құрамындағы сөздер ұшырасады.
Ойсылқара – түйе малының пірі, атасы. Мағынасы мен тұлғасы
Өз тілінен өзге тілге ауысқанда аз-кем дыбыстық өзгеріске ұшыраса
М. Бейсенова бұл атаудың тарихи-этимологиялық төркінін былай таратады:
«Орта Азияның әлемге аты әйгілі энциклопедист ұлы ғалымы Абу
Желінің о шеті мен бұ шетіне,
Ат шаптырса жетпесін.
Тәңірі берген несібең,
Тепкілесе кетпесін
Сабаң жиылмасын,
Іркітің басылмасын (Бата)
Желі – мал сауған кезде төлдерді (құлын, бұзау, қозы,
М.Қашқари сөздігінде: иелү – желі құлын, тайларды байлау үшін
Іркіт – құрт қайнату үшін жиналған айран. Бұл түбірі
Тіленшінің биесін берсін!
Үйсін, қоңыраттың биесін берсін!
Біткен аруақ бәріне тие берсін!
Аллаһы ақпар! (Бата)
«Үйсін» атауының төркіні бізді сан есімге қарай жетелеп отыр.
Қорыта айтқанда, ежелгі дәуірде тоғыз тайпаның бірлесуінен құралған одақ
Қоңырат.Өте ерте заманнан мәлім ру, тайпа бірлестігі. И. П.
Түркі ру, тайпалары кейінгі ғасырларда халық болып қалыптаса бастаған
Қоңырат тайпасы атауының алғашқы мағынасы жөнінде жорамал айтушылардың бірі
Қоңырат атауының төркіні жөнінде екінші бір жорамал, топшылау иесі
Алтай жүйесіне жататын тілдердің бір тобы – тунгус-манчжур. Осы
Қоңырат тайпасының атауын «жасырыну, тығылу» мағынасындағы – «һүңрут» немесе
Шаруаның төрт пірі – Жылқышы ата
Шын бергенің білейін,
Әрқайсысын әкеп матап,
Кісінеуге айғыр бер,
Желісіне бие бер. (Бата)
Бие. Жылқы малының аналығы.
Қазіргі түркі тілдерінде бұл атаудың көріністері мынадай: қырғыздарда –
Моңғолдарда – «гүү» [27, 64б], қалмақша – «гүн» [25,
Жазба ескерткіштерде: «Тефсирде» - «бі» (100); «Пайғамбарлар тарихында» -
Араб, парсы тілдерінде «бие» атауы басқаша дыбыстық құрамдарда айтылады:
«Бие» атауының алғашқы мағынасына іздеу салған А.М.Щербак оны «адам
С. Е. Маловтың таптастыруынша, өте көне түркі тілдерінің бірі
Су ішіп төрт көнектен төрт бедеуің
Шарбақта асыр салып ойнап тұрсын.
Терісін бес айғырдың саба қылып,
Қымызын қыз-келінің құйып тұрсын. (Бата)
Бедеу. Мұның екі мағынасы бар. Екеуі де жылқы малына
Бірінші мағынаны қырғыз тілінен де табамыз. Онда: бедөө -
«Бедеу» сөзінің екі мағынасының да алғашқы төркіні парсы тілі:
Көнек. Ірі қара малдың бас не мойын терісінен жасалған,
Көнекті көне тәсілмен жасағанда, жылқы терісін көнек бейнесінде тігіп,
Көнек сөзін семантикалық жағынан көн терісі дегендегі көн тұлғасымен
Шудаларын шаң басқан
Артқы өркешін қом басқан
Ботақанның анасы
Інген бассын үйіңді. (Бата)
Өркеш. Сөздің мағынасы – түйенің арқасына бір не екі
Осы көрсетілген мағынада – қырғыз тілінде «өркөч» [18, 599б],
Сібірдегі якут, тува сияқты түркі тілдерінде түйе өркеші басқа
Әңгіме болып отырған «өркеш» М. Қашқари сөздігінде «өркү» тұлғасында
Түйе арқасында орналасқан бұл сүйір мүшенің «өркеш» аталуына, кейбір
Түркі тілдері ішінде көне деп саналып жүрген якут тілінде
«Өркеш» атауының шығуын орналасқан орнына байланыстырудағы тілдік дерегіміз –
Бота. Түйенің жылға толмаған жас төлі.
Түйе төлінің бұл атауы қазіргі кездегі біршама түркі тілдерінде
Ертедегі түркі жазба ескерткіштеріне назар аударсақ, мынадай тұлғалар көзге
«Бота» да, «көшек» те түркі тілдерінің өздеріне ежелден меншікті
Тіліміздегі «бошалау» сияқты етістік тек түйе малының ұрғашысының әдетіне
Сөз түбірі «еркін, бос жіберілген (мал жөнінде)» мағыналарының мәндесі
Інген. Қос өркешті ұрғашы түйе.
Алтай жүйесіндегі басқа тілдерде де мағынасы мен дыбыстық құрамы
Араб тілінде біздегі бұл сөз өзгеше дыбыстық құрамда айтылады
Ертедегі түркі жазба ескерткіштеріне үңілсек, «іңген» сөзінің мына іспеттес
Ертедегі жазба ескерткіштер мен қазіргі түркі тілдерінің кейбіреуінде, атап
Қорыта айтқанда, ерте кездерде «ұрғашы» мағынасын берген «ің» тұлғасына
Бақайлары сыртылдап
Мүйіздері жылтылдап
Бұзаулардың апасы
Сиыр бассын үйіңді (Бата).
Бұзау. Сиырдың алты айға толмаған жас төлі.
Өзге түркі тілдерінде «бұзаудың» қалай аталатынын іздестіргенде, мыналарды байқадық.
Моңғол тобындағы тілдерге келсек, моңғолша – «тугал», қалмақтарда –
Тунгус-манчжур тобындағы тілдердегі эвенкілер мен негидальдарда – «евкан» [28,
Сиыр. Төрт түлік малдың бірі.
Сөз төркіні түркі тілдерінің өздерінен екендігіне якут, тува тілдерінің
«Сиыр» сөзінің төркінін якут, тува тілдеріндегі «сауу» мағынасын беретін
Тілдік деректерге сүйеніп жорамалдасақ, «сиыр» дегеніміз алғаш «сығыр мал»
Шаруаның төрт пірі – Зеңгі баба,
Мал беруге ойың болса маған қара
Ұрғашы болса қосқа жайтұғын
Үлкен қара өгіз бар!
Бұзау, торпақ, тайынша,
Ала өкпе жайынша,
Ханнан қаһар келтірме,
Биден мелір келтірме. (Бата)
Зеңгі баба. Миф. Сиыр малының иесі, пір.
Қазіргі түркі тілдерінің ішінен сиыр малының Зеңгі баба аталатын
Ертедегі жазба ескерткіштердің бірінде «зәңі һавәш» тіркесі кездеседі де,
Көрсетілген деректерден байқайтынымыз: алғаш сиыр малын қолға үйретіп, бағып
Мал. Түсіндірме сөздікте бұл сөздің мағынасы – «Төрт түлік
Бұл сөз қазақ тіліндегі дыбыстық құрам мен мағынада өзге
Енді бір түркі тілінде, атап айтсақ, чуваш, якут тілдерінде
Алтай жүйесіне жататын моңғол және тунгус-манчжур тобындағы тілдерде де
Ертедегі түркі жазба ескерткіштеріне зер салсақ, мына жағдайларды байқаймыз:
Бұл аталғандардан басқа да жазба ескерткіштерде «мал» сөзі ұшырасады.
Араб тілінде «мал» тұлғалы сөздің екі мағынасы бар: 1)
Қолдағы тілдік деректерді саралай келе, мынадай топшылаулар жасауға болады:
Қорыта айтқанда – «Төрт түлік мал» тұрақты тіркесіндегі «түлік
Өгіз. Күш көлігі ретінде пайдаланылатын сиыр малының піштірілген еркегі.
Піштірілген еркек малдың бұл түрінің аталуы басқа түркі тілдерінде
Моңғол тобындағы тілдер ішінде моңғолдарда – «шар» [27, 239б];
Тунгус-манчжур тобындағы тілдерден эвенкілерде – «чар» дыбыстық құрамда оқимыз
Ежелгі түркі жазба ескерткіштерінде «өгіз» атауының мынадай түрлері байқалады:
Арабша – «савермхасс» (өгіз) 34, 140; парсы тілінде –
Түркі тілдерінде «өгіз» сөзінің төркіні жөнінде А. М. Щербак
Парсы тіліндегі «өгіздің» «вәрзгав» тұлғасы дыбыс алмасуы заңына сәйкес
Түркі тілдеріндегі осындай сан алуан өзгерістер нәтижесінде қазақ тіліндегі
Торпақ. Сиыр малының алты айдан бір жасқа дейінгі бұзауы.
Атаудың бұл түрі қазіргі түркі тілдерінде қалай дыбысталатынын көрейік.
Моңғолдарда «торпақ» орнына «тугал» сөзі қолданылады [27, 310б].
Тунгус-манчжур тобына қарасты тілдер ішінде эвенкілерде – «торбуйок» [28,
«Торпақ» тұлғасына сәйкес келерлік атауды ертедегі түркі жазба ескерткіштерінен,
Бұл тұлғаның түбірі –«тор». «Тор» не «түр» түбірінің мағынасына
Жастарға лайқатты күйді берсін,
Үстіне ақ күмбездей үйді берсін,
Торыңда бұлбұл, торғай сайрап тұрсын,
Самаурын төрт-бес жерде қайнап тұрсын. (Бата)
Үй. Бұл – түркі тілдерінде ертеден қолданылып келе жатқан
Мал берсе қайырлы берекетімен берсін,
Бас берсе азық несібесімен берсін,
Шаруаның төрт пірі – Шопан
Қойға толтыр қорасын. (Бата)
Шопан. Ескі ұғым бойынша ол – қой малының арғы
«Шопан ата» - қазақ халқының ерте кездегі түсінігі бойынша
«Шопан ата» атауы түркі тілдерінің ішінде тек қазақтарда ғана
Таңданарлық бір жайт – ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде де
Қазақ, қырғыз және түрікмен тілдеріне «Шопан» сөзі парсылардан ауысқан.
Парсы тілінің дерегінде «чупан» сөзінің екі мағынасы көрсетілген: 1)
Осында түсінік ретінде көрсетіліп отырған «шабан» тұлғасының өзі де
Қазіргі қазақ тілінде екеуі де (Шопан, шабан) қолданылады. Тек
Парсы тілінің өзінде «Шопан» тұлғасының «шабан» сөзінен туындағанын көреміз.
Кейін келе мал бағушы адамға берілген осы тау, әсіресе
Желіңнің екі шетіне
Тай шаптырса жетпесін
Кешке келіп жамырасқан
Шуылдасып маңырасқан
Қошақанның анасы
Саулық бассын үйіңді. (Бата)
Маңырау. Ертедегі түркі жазба ескерткіштеріне, әсіресе, М. Қашқари сөздігіне
Қойың өрістен кетпесін,
Биең желіден кетпесін,
Сауғаның бие болсын,
Дастарханыңа кетпестей байлық қонсын. (Бата)
Өріс. Түсіндірме сөздіктегі мағынасы: 1) ауыл маңынан шалғайлау, оты
Тіліміздегі екінші мағынасы ауыспалы, кейін пайда болғандығы айтпаса да
Біздің тілімізде «үйір» сөз» тек жылқы тобына қолданылса, хакастарда
Орама темір, сом алтын
Суға салса батпасын
Тәңірі берген несібең,
Тепкілесе кетпесін.
Жайық бойын жайласын,
Қамқа киіп жайнасын. (Бата).
Алтын. Сары түсті асыл металдардың бірі. Алтын өңдеуге қолайлы
Алтын сөзі орхон-енисей жазуларында да қолданылған. Ертеде қазіргі зергер
Алтын сөзі бірсыпыра түркі тілдерінде бір ғана металл
Тәңірі. «Көк тәңірі» - аспан құдайының аты болған. Бұрынғы
Сонымен түркі халықтарының бас иетін тәңірісі – «аспан», «көк
Қамқа. Қазақ тұрмысында кеңінен қолданылған материалдың бірі. Оның жалпытүркілік
Сонымен, маусымдық фольклор үлгілері – қазақ өмірінің өткендегі шындық
2.2 Жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің лексикасы
Маусымдық ғұрыптарға байланысты туған өлеңдердің бірі – жарапазан. Бір
Жарапазанның арнаулы баталары да болған. Онда қораңа мал толсын,
Жарапазан жырларынан ислам дініне байланысты әдет-ғұрып та орын алған.
Біздің мақсатымыз осы өлеңдердің лесикасын талдау болғандықтан, көнерген сөздердің
Байлар, жатырмысың ұйқылы-ояу
Тұсыңа Қыдыр келді атты, жаяу
Мұқамбет үмбетіңе жарамазан
Жарамазан, жарамазан!
Алла-құдай, бұл рамазан (Жарапазан)
Үмбет – мұсылман дініне мойын ұсынған адам. Арабша –
Жарамазан /жарапазан – парс.діни ораза айында ауыл аралап, сый-сияпат
Рамазан – ай календарымен арабша тоғызынша айдың аты, діни
Біреуі бес намаздың – екінді еді,
Ауызын діл мұсылман бекітеді.
Ораза намазыңды күтпей барсаң,
Үстінен қыл көпірдің секіреді (Жарапазан)
Намаз. Сөз түсінігі – мұсылмандардың аллаға бағыштап, күніне 5
Әдетте, сөздің алғашқы шыққан төркіні парсы тілі деп танылып
Түптеп келгенде, ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде сөздің алғашқы тегі
Екінді – түс ауып, күн батуға жақындаған мезгіл; бесік
Екінді – час, разделяющий на две половины время от
Ғалым Е. Жанпейісов «Этнокультурная лексика казахского языка» еңбегінде бесіннің
Маң-маң басқан, маң басқан,
Шудаларын шаң басқан,
Төрт аяғын тең басқан,
Бура бассын үйіңді. (Жарапазан батасы)
Бура. Айыр түйенің келеге түсетін еркегі (ҚТТС, 2; 457-б).
Түйенің бұл атауы кейбір Алтай жүйесіндегі тілдерде мына сияқты
Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінен мынадай түсініктерді оқимыз: М. Қашқари
«Бура» сөзінің түп-төркіні Алтай тобындағы тілдерге тән деп қараймыз.
Піштірілмеген еркек түйенің келеге салған кездегі қимыл, әрекетін еске
Шыңғыр, шыңғыр кісінескен,
Құлыншақтың атасы,
Айғыр бассын үйіңді.
Айғыр. Үйірге түсетін еркек жылқы.
Түркі тілдерін былай қойғанда, Алтай жүйесіндегі тілдердің барлығында дерлік
Ертедегі түркі жазба ескерткіштеріне зер салғанда мыналарды байқаймыз: М.Қашқари
«Айғыр» атауының тұңғыш төркіні түркі тілдері екендігін ертедегі жазба
Осылардың қайсысының да түбірлері бір буын (ад, адз, ай)
Желге қарап қаптаған,
Жайылған жерін таптаған,
Қошақанның атасы
Қошқар бассын үйіңді. (Жарапазан батасы)
Қошқар. Қойдың піштірілмеген күйекке түсетін еркегі.
Түркі тілдерінде «қошқар» атауы мынадай дыбыстық құрамдарда айтылады: қырғызша
Моңғол тобындағы тілдерде: моңғолша – «хуц» [27, 192б], қалмақтарда
Тунгус-манчжур тобындағы тілдерге қошқар атауын білдіретін сөз моңғолдардан ауысқандығы
Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінен мына сияқты атауларды оқыдық: ұйғырлардың
Семит-хамит, үндіевропа жүйесіндегі тілдерде «қошқар» өзгеше дыбыстық құрамда айтылады:
«Қошқар» атауының төркін тілін әңгімелеуге бет бұрғанда тек Алтай
Қорыта келгенде, «қошқар» атауының төркін тілі – түркі тілдері
Үйің, үйің үй екен,
Үйдің көркі ши екен.
Саба көркі бие екен,
Сандық көркі түйе екен.
Саба. Жүнін қырқып, ысқа салып, жылқы терісінен жасалған, негізінен
Қазақ тілінде сабаның көрсетілген мағынасы өте ертеден белгілі. Бұл
Тува тілінде – «сава» [43, 428б]; моңғолдарда – «сав»
Көрсетілген деректер «саба» тұлғалас сөздің тұңғыш мағынасы «ыдыс» дегенді
Біздің тілімізде «саба» сөзінің алғашқы мағынасы «сабасына түсу» (тасыған
Ақ сарайдай үйі бар,
Ақ бөкендей қойы бар.
Қара сақал, керме иық,
Қандай жанның үйі екен?
Қой. Күйіс қайыратын, тығыз жүнді, уақ мал,; төрт түлік
Түліктің бұл түрінің атауы өзге түркі тілдерінде мына тұлғаларда
Моңғол тобындағы тілдерде «қой» атауының дыбыс құрамы мына қалыпта:
Тунгус-манчжур тобындағы тілдерде дыбысталуы моңғол тіліне ұқсас. Солон тілінде
Енді ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде «қой» сөзінің қалай аталғанына
Көрсетілген деректер «қой» сөзінің тұңғыш төркіні Алтай жүйесіндегі тілдер
Төрт түлік малдың ішінде, басқаларына қарағанда, қойдың жуастығын еске
Бұқа мініп біз келдік,
Кірсін дәулер есіктен,
Шықсын бейнет тесіктен. (Жарапазан батасы)
Бұқа. Сиыр малының піштірілмеген еркегі.
Түркі тобындаы өзге тілдерден малдың бұл түрінің мынадай атаулары
Моңғол тілінде – «бух»[ 27, 71б]; қалмақшада –
Тунгус-манчжур тобындағы тілдерге келсек, эвенкілерде «бука»; солондарда –«буха» [28,
Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінен мынаны оқимыз: Орхон-Енисей жазуында –
Сирек айтылса да парсы тілінде «боғэ» сөзі де «бұқа»
Чуваш тілінде «бұқа» мағынасындағы сөз «вакар» тұлғасын берсе, сол
Саха тілінде біздің түсінігіміздегі «мықты», «күшті», «әлді», «ірі» іспеттес
Өрісте ірілі-ұсақты сиыр тобын меншіктенген піштірілмеген ересек еркек малдың
52
