Көне түркі тілінің фонетикалық жүйесі курстық жұмыс
МАЗМҰНЫ
кІРІСПЕ........................4
1 Көне түркі ескерткіштері тілінің фонетикалық жүйесі........................5
1.1 Орхон-Енисей және Талас ескерткіштері ..................5
1.2 Көне түркі тіліндегі фонетика ғылымы ......................8
2 ТАРИХИ ФОНЕТИКА ЖӘНЕ ТАРИХИ-САЛЫСТЫРМАЛЫ
ТІЛ БІЛІМІ.................22
2.1 Тарихи фонетика және оның зерттеу әдістері..........22
2.2 Қазақ тілі құрамында сақталған көне түркі тілінің фонетикалық жүйесі..26
ҚОРЫТЫНДЫ ...........................32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ..........34
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 31 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
МАЗМҰНЫ
кІРІСПЕ..................................................................................................................4
1 Көне түркі ескерткіштері тілінің фонетикалық жүйесі..................................................................................................................5
1.1 Орхон-Енисей және Талас ескерткіштері ......................................................5
1.2 Көне түркі тіліндегі фонетика ғылымы ..........................................................8
2 ТАРИХИ ФОНЕТИКА ЖӘНЕ ТАРИХИ-САЛЫСТЫРМАЛЫ
ТІЛ БІЛІМІ...........................................................................................................22
2.1 Тарихи фонетика және оның зерттеу әдістері..............................................22
2.2 Қазақ тілі құрамында сақталған көне түркі тілінің фонетикалық
ҚОРЫТЫНДЫ ...................................................................................................32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ..............................................34
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Алфавиттік жазудың пайда болу тарихы, шығу
Зерттеу нысаны: Туыстас тілдердің фонетика жүйесін зерттеуге негіз болатын
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Көне түркі тілінің фонетикалық жүйесін анықтау
Зерттеу жұмысының міндеттер:
- Орхон-Енисей және Талас ескерткіштері жайында мағлұмат беру;
- көне түркі тіліндегі фонетика ғылымына түсініктеме беру;
- тарихи фонетика және оның зерттеу әдістерін анықтау;
- қазақ тілі құрамында сақталған көне түркі тілінің фонетикалық
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Орхон-Енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы, алфавиттік
Зерттеу жұмысының дереккөздері: Ғ. Айдаровтың «Көне түркі жазба ескерткіштерінің
Зерттеудің жұмысының әдіс-тәсілдері: Жұмыста зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес тарихи-салыстырмалы
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
1 Көне түркі ескерткіштері тілінің
фонетикалық жүйесі
1.1 Орхон-Енисей және Талас ескерткіштері
Орхон-ЕНисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы ХVІІ ғасырдың екінші жартысынан басталады.
1697 жылы Тобыл қаласының бояры С. Ремезовтың «Сібір қалаларының,
Ал Орхон-Енисей ескерткіштері үлгілерінің алғаш жарық көруі Сібірде 13
1793 жылы П.С. Паллас көне түркі жазба нұсқаларының кейбір
1887-1888 жылдары фин елінің көрнекті ғалымы Ж. Аспелин арнаулы
1889 жылы Н.М. Ядренцев бастаған Орсы географиялық қоғамының Шығыс-Сібір
Осыдан көп кешікпей-ақ 1890 жылы Г. Гейкель бастаған фин
Міне, енді еңбектер дүние жүзі ғалымдарының көз құрына айналды.
Қалай болған күнде де белгісіз жазулардың сырын ашып, оларды
Белгісіз жазуларды оқып, талдау (расшифровка жасау) Дания елінің ғұлама
В. Томсеннің бұл еңбегін В. Розен 1894 жылы орыс
Көне түркі жазуларын жете тексеріп, оны зерттеуге айырықша көңіл
ежелгі солтүстік диалектісі (бұған, түркі тілдерін жатқызады);
ежелгі оңтүстік диалектісі (оған ұйғыр тілін жатқызады);
аралас диалекті (бұған батыс және шығыс көне түркі тілдерін
В.В. Радлов Орхон-Енисей ескерткіштері тілін зерттеуде елеулі еңбек сіңірді.
Орхон-Енисей ескерткіштерін зерттеуге үлес қосқан орыс ғалымдарының бірі –
Енисей, Орхон және Талас ескерткіштеріне арнап В.В. Радлов, В.
1.2 Көне түркі тіліндегі фонетика ғылымы
Алфавиттік жазудың пайда болу тарихы, шығу тегі өте күрделі
Ерте заман жазба ескерткіштерінің тілін зерттегенде оның жазуының ерекшеліктері
Белгілі түрколог ғалым А.С. Аманжолов: Осы ескерткіштердің бүгінде мәлім
Ал ғалым Ғ. Айдаровтың еңбегінде: Енисей, Орхон және Талас
Г.И. Спасский, М.А. Кастрен және Г. Вамбери Енисей шатқалдарынан
Бұл пікірді Н.А. Аристов пен Н.Г. Малницкий де қостады.
П.М. Мелиоранский Енисей және Талас жазулары таңбалар негізінде пайда
Г. Вамбери Орхон-Енисей алфавитінің ерекшеліктері жөнінде айта келіп; «бұл
П. Мелиоранский болса, керісінше, Енисей, Орхон және Талас алфавитін
Түркі халықтары қолданған ұйғыр, араб жазуларымен салыстыра отырып В.В.
Жоғарыда аталған жазулардың ең ескісі – Талас жазба ескерткіштері.
Кейбір дауыссыз дыбыстардың таңбасы жуан айтылатын дауыстылармен тіркесіп келгенде
Руникалық көне түркі алфавитінің құрамында 35 әріп бар. Бұдан
Осындағы рт дыбыс тіркесі Ғ. Айдаровтің «Көне түркі жазба
Бұл алфавит (кестеге назар аударсаңыз) қалыптасқан графикалық жүйе болып
1-кесте. Көне түркі жазба ескерткіштері алфавиті төсендегідей таңбалармен құралады.
№ Таңбалар
Орхон жазуында Енисей және Талас жазуында Әріптік мәні
1
Аа Ее
2
Бб
3
Бь бь
4
Ғғ
5
Гг
6
Дд
7
Дь дь
8
Зз
9
Ыы Іі
10
Йй
11
Иь иь
12
Ққ
13
Кк
14
Лл
15
Ль ль
16
ЛТ лт
17
Мм
18
Нн
19
Нь нь
20
Ң
1-кестенің жалғасы
№ Таңбалар
Орхон жазуында Енисей және Талас жазуында Әріптік мәні
21
НИ ни
22
НТ нт
23
НЧ нч
24
Оо Уу
25
Өө Үү
26
Пп
27
Рр
28
Рь рь
29
Сс
30
Сь сь
31
Тт
32
Ть ть
33
Чч
34
Шш
35
РТ баш
Бөлу белгісі
Жоғарыдағы Енисей, Орхон және Талас алфавиті төмендегідей топтағы таңбаларға
дауысты дыбыстарды көрсететін таңбадар;
қос дауыссыздарды (жуан және жіңішке дауыссыздарды) көрсететін таңбалар;
дара дауыссыздарды көрсететін таңбалар;
сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді бөлетін таңба
Енді осы бөлінген топтағы таңбаларға жеке-жеке тоқталып көрейік:
Енисей, Орхон және Талас жазуларындағы төрт таңба түркі тілдеріндегі
2-кесте. Дауысты дыбыстарды көрсететін таңбалар.
№ Таңбалар
Орхон жазуында Енисей және Талас жазуында Әріптік мәні
1
Аа Ее (Ээ)
2-кестенің жалғасы
2
Ыы Іі
3
Оо Уу
4
Өө Үү
Әрбір дауысты дыбыстың төмендегідей ерекшеліктері бар.
...
Мәтіндерде сөз басында және сөз ортасында а, е дауыстылары
Сөз басында:
ачсық – аш
атын – оның атын
Сөз ортасында:
апам – менің апам
Көпшілік жағдайда а, е дауыстылары сөз басында кездеспейді, бірақ
а сөз басында:
адағ, адақ – аяқ
адғыр – айғыр
а сөз ортасында:
қаған – қаған
йағы – жау, дұшпан
а сөз соңында:
бунча – осынша
йазықта – жазыққа
е сөз басында:
екінті – екінші
едгү – игі, жақсы
е сөз ортасында:
йір, йер – жер
емгек – еңбек
е сөз соңында:
білге – білгіш, дана
йеме – және, тағыда
... – қазақ
ы сөз басында:
ыдуқ – қасиетті
ычқын – ышқыну
ы сөз ортасында:
йыл – жыл
арығ – таза, ару
ы сөз соңында:
йылқы – жылқы
азуқы – азығы
і сөз басында:
ічре – ішке
іні – іні
і сөз ортасында:
кійік – киік
кісре – кейін, соң
і сөз соңында:
йерші – жершіл
ічрекі – іштегі
... – қазақ тіліндегі
ө сөз басында:
өд – уақыт
өз – өз
ө сөздің бірінші буынында:
көңүл – көңіл, жүрек
төрүг – заңды, өкіметті
Жоғарғы таңба ү дауысты дыбыс орнына жұмсалғанда жіңішке сөздердің
ү сөз басында:
үч – үш
үчүн – үшін
ү сөз ортасында:
күн – күн
түпүт – тибет
ү сөз соңында:
ілгерү – ілгері
кү – дыбыс, хабар, сес
Енисей, Орхон және Талас ескерткіштерінде сөз басында және сөз
Бұған үлгі түрінде біз төменде Онгин (Құтлығ қаған) ескерткішін
1- сурет. Жазу үлгісі.
Транцлитерациясы:
ЕЧҮМіЗ аПАМыЗ ИаМЫН (БуМЫН) ҚаҒаН ТӨРТ БУЛыҢыҒ ҚыСМыС ИЫҒМыС
Транскрициясы:
Ечүміз апамыз Иамын (Бумын) қаған төрт булынығ қысмыс йығмыс
Көне түркі жазуларындағы барлық дауыстылар қысқа дауыстылар. Созылыңқы дауыстылар
Қырғыз ғалымы Қ. Дыйқанов қазіргі түркі тілдеріндегі созылыңқы дыбыстардың
Мысалы:
йаағым – менің жауым
аатым – менің атым
Мәтіндердегі дауыссыздар мынадай үш топқа бөлінеді:
жалаң дауыссыздар;
қос дауыссыздар;
дыбыс тіркестері.
Жалаң дауыссыздар қатарына жуан буынды сөздерде де, жіңішке буынды
3-кесте. Жалаң дауыссыздар.
№ Таңбалар
Орхон жазуында Енисей және Талас жазуында Әріптік мәні
1
Зз
2
Мм
3
Ң
4
Пп
5
Чч
6
Шш
Енисей, Орхон және Талас жазуларында бір дыбыс кейде екі
4-кесте. Қос дауыссыздар.
№ Жуан дауыссыздар Жіңішке дауыссыздар
Таңбалар Әріптік мәні Таңбалар Әріптік мәні
1
Бб (1)
Бь бь (2)
3-кестенің жалғасы
2
Ғғ (3)
Гг (4)
3
Дд (5)
Дь дь (6)
4
Йй (7)
Иь иь (8)
5
Ққ (9)
Кк (10)
6
Лл (11)
Ль ль (12)
7
Нн (13)
Нь нь
8
Рр (15)
Рь рь (16)
9
Сс (17)
Сь сь (18)
10
Тт (19)
Ть ть (20)
Мәтіндерде бірнеше дыбыстар қосылып, бір таңба арқылы берілетін дыбыс
5-кесте. Дыбыс тіркестері.
№ Таңбалар
Орхон жазуында Енисей және Талас жазуында Әріптік мәні
1
ЛТ лт
2
НТ нт
3
НЧ нч
4
РТ не баш
С.Е. Малов якут және чуваш тілдеріне арналған зерттеулерінде бұл
Кейбір сонор дыбыстардың қатаң дыбыстармен тіркесіп келу жайттары қазақ
Енисей, Орхон және Талас жазуларында өз ішінде дауыстылар мен
Жалғыз дауысты дыбыстан құралған буын:
ы – ағаш
2. СУ( – дауыссыз және дауысты дыбыстан құралған:
сү – әскер
кү – хабар
УС – дауысты және дауыссыздан құралған буын:
аб – аң
еб – үй
СУС – дауыссыз, дауысты және дауыссыздан құралған буын:
қыш – қыс
сан – сан
УСС – дауысты, дауыссыз және дауыссыздан құралған:
алп – алып
елт – апар
СУСС – дауыссыз, дауысты және екі дауыссыздан құралған:
барс – барыс
йурт – жұрт
Ескерткіштерде бірен-саран сөздерде кейбір дыбыстардың түсіп қалатындығы байқалады. Мысалы,
Енисей, Орхон және Талас жазба ескерткіштеріәндегі дыбыстардың жасалуы мен
1. Лингвальдық сингармонизм. Қосымшалар (жалғау, жұрнақтар) соңғы буынмен үндесіп,
Жуан буынды сөздерде:
қағаны – оның қағаны
онынч – оныншы
Жіңішке буынды сөздерде:
беглер – бектер
бедізгі – оюшы, өрнекші
Лабиальдық (ерін) сингармонизмі. Ескерткіштердегі ерін үндестігі де біркелкі емес:
а) сөздің басқы буынында еріндік дыбыстар болса, соңғы буында
буңсыз – мұңсыз
оғлыңа – ұлыңа
б) кейде алғашқы буында еріндік дыбыстар болса, кейінгі буындарда
көңүл – көңіл, жүрек
отуз – отыз
Көне түркі сөздерінде буын ішіндегі дыбыстар не жуан, не
Ассимиляция.Ескерткіштерде р, л, м, н дыбыстарының қатаң сыңары болмағандықтан
Ескерткіштерде дыбыстардың қосарланып келуі кездеспейді. Ол жөнінде М. Рясяненнің
Дыбыстардың сәйкестігі. Дыбыстардың бір-бірімен сәйкес келуі – өте ерте
Дауысты дыбыстардың сәйкестігі:
аны ~ оны
анта ~ онда
қуз ~ құз
Бірен-саран сөздерде е дыбысы мен ү дыбыстары да сәйкес
Дауыссыз дыбыстардың сәйкестігі:
Мысалы, б/м ...
Буын және оның түрлері. Орхон-Енисей ескерткіштерінде буын ішіндегі дауысты
Ашық буын – мәтіндерде бір дауысты дыбыстан немесе дауыссыз
Тұйық буын – ескерткіштерде екі, не үш дыбыстан құралған
Бітеу буын – ескерткіштер тілінде ортасы дауысты дыбыс болып,
Ескерткіштердегі сөздерді буынға бөлу дауысты дыбыстарға байланысты. Сөзде қанша
Демек, көне түркі руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл
Түркітану ғылымын зерттеуші, көрнекті ғалым А.С. Аманжолов: Көне түркі
Десек те, талай ғалымдарды тамсандырып сырын ішке бүккен асыл
2 ТАРИХИ ФОНЕТИКА ЖӘНЕ ТАРИХИ-САЛЫСТЫРМАЛЫ
ТІЛ БІЛІМІ
2.2 Тарихи фонетика және оның зерттеу әдістері
Тіл тарихы тіл құрамындағы жеке элементтердің тарихы ғана емес
Тарихи фонетика тарихи тіл білімінің дербес саласы ретінде тарихи-салыстырмалы
Тарихи фонетика сөйлеу тілінің (яғни, қазіргі, осы мерзімдегі тілдің)
Дыбыс синтагматикалық фонетиканың негізгі ұғымы, екінші сөзбен дыбыс өз
Дыбыстар жүйесінің мәнді бөлігі фонема. Дыбыстық құрамдары бірдей, бірақ
Фонема сөздің мағынасының айырмашылығын көрсететін белгі. Фонема дыбыстық құрамы
Тіл жүйесін құрайтын дыбыстарды парадигмалық тұрғыдан сипаттау фонема туралы
Қазақ тілінің дыбыстық, фонологиялық жүйесінің даму, тарихи өзгерістерін анықтап
2.2 Қазақ тілі құрамында сақталған көне түркі тілінің фонетикалық
Ғылымда «Орхон-Енисей жазба ескерткіштері» дейтін атпен белгілі көне түркі
Көне түркі тілінің нұсқалары руникалық жазу арқылы жетті. Ал
Көне түркі тілінде 8 дауысты дыбыс болған: а, е,
8 дауысты фонема мынадай топтарға жіктелген: ашық дауыстылар а,
Жасалу орнына қарай жуан дауыстылар: а, у, о, ы,
Көне түркі тілінде 16 дауыссыз фонема болған. Олар мыналар:
Көне түркі жазуы консонанттық негізде жасалған. Сондықтан жеке дауыстылардан
Аффикстер құрамында д~т, г~к, ғ~қ дыбыстары сәйкес қолданылған, яғни,
Сөз басында д, г, ғ, н, ң, р, з
Создің соңында ң дыбысы ғ (г) дыбысына сәйкес қолданылады:
Сөз басында н дыбысы тек екі сөздің құрамында ғана
Сөз ортасында ң дыбысы н, г, ғ, к, қ
Ұяң дауыссыздардан сөз басында қолданылатыны б дыбысы ғана: бер,
Аффикс құрамында айтылатын қатаң қ екі дауысты арасында қолданылғанмен
Көне түркі тілінде сөз соңында с, ш дыбыстары алмасып
Көне түркі тіліндегі сингармонизм де, қазіргі тілдердегі сияқты, бірінші
Дауыссыздардың қатаң-ұяң болып үндесуі ілгерінді ықпал түрінде де ,
Қатаң дауыссыздан соң қатаң дауыссыз айтылады, ұяң дауыссыздардан соң
Ілгерінді ықпалдың түрлері мына тәрізді болып келеді: қғ>ққ>қ –балықға>балыққа>балықа
Кейінгі ықпалдың түрлері мына тәрізді: тд>дд>д: йаратытдым> иаратыддым; йаратыдым>йаратдым;
Көне түркі тілінде мына тәрізді дыбыстық өзгерістер бар. Қимыл
Түбір құрамында да, аффикстер құрамында да мына төмендегідей дыбыс
і~ы; іс~ыс, бың~бің,
і~ұ; көпір~көпүр, сіпір~сыпыр,
ы~у; құры~қуру (қура), тоқы~тоқу,
ө~ү; сөк~сүк (сөгу, ұрысу),
о~у; ы~қотрул~қутрул (қуылу).
Дауысты дыбыстардың мұндай сәйкестігі түркі тілдерінің кейін қалыптасқан екі
Дауыссыз дыбыстар – б>м, бен~мен, бің~мің. Бұл ауысу, яғни
б~в (у) ~ й: еб~ев~ей (үй), себ~сев~сей (сүй).
п~б: пыш~быш (пісу, пісіру).
б~п в/ф: қабса~қапса~кавса (қорша).
б~в г/ғ: суб~сув~(су).
ч~й: чач~йач (шаша).
д/т~дз/зс~дж/й: ада~ата, йад~йат~йадз (йаз) ~йас~йад~йай (жайғ жа).
Көне түркі тілі қазіргі түркі тілдерінің барлығына да қатысты,
Қазақ тілінің негізін құраушы тіл – қыпшақ тілі (немесе
Сол ескерткіштер материалы бойынша көне қыпшақ тілі фонетикасы мына
Дауысты дыбыстар: а, е, о, ө, ы. І, у,
Қыпшақ тілінде мынадай дауыссыздар қолданылған: б, г, ғ, д,
Қыпшақ тілінің консонантизм ыңғайында көзге түсер тағы бір құбылысы:
ҚОРЫТЫНДЫ
Дүние жүзі халықтары сиқты түркі халықтарының өздеріне тән даму,
Түркі халықтарының тарихи мұраларын шын мәнінде бағалай білу, олардың
Түркі халықтары жөніндегі қыруар мәліметтерді біз сол түркі тайпаларының
Көне түркі тіліндегі фонетика жүйесі бұл бүкіл түркі халықтары
Көне түркі руникалық ескерткіштері тілінің негізгі лексикалық қоры, фонетикалық
Түркі руникасының тілі жазба-әдеби тіл ретінде көне тайпа диалектілері
Дегенмен, байқалатын айырмашылықтар қазіргі түркі тілдерінің қалыптасу, даму тарихын,
Демек, көне түркі руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл
Көне түркі алфавиті Оңтүстік Сібір мен Жетісу жерінде ерте
Десек те, талай ғалымдарды тамсандырып сырын ішке бүккен асыл
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Аманжолов А.С. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы,
Айдаров Ғ.Көне түркі жазба ескерткіштер тілі. – Алматы, 1986.
Малов С.Е. Памятник древнетюркской письменности, – М., Л., 1954.
Малов С.Е. Енисейская писменность тюрков. Изд. АН СССР. –
Дыйқанов Қ. Қырғыз тіліндегі үндүүләр. – Фрунзе, 1959.
Поливанов Д. К вопросу о долгих гласных в общетюркском
Батманов И.А. Язык енисейских памятников древнетюркской письменности. – Фрунзе,
Рясянен М.Материалы по исторической фонетике тюркских языков. – М.,
Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы, 1988.
Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі
Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. Алматы, 1995.
Аманжолов С. Памятники древнетюркской письменности и их отношение к
Аманжолов А.С. Глагольное управление в языке древнетюркских памятников. –М.,
Аманжолов А.С. Тюркская руническая графика (методическая разработка). –Алматы, 1980
Аманжолов А.С. Көне түркі ескерткіштерінің тілі туралы // ҚазМУ
Аманжолов А.С. История и теория древнетюркского письма. Алматы, 2003.
Ахметов М.А. Глагол в языке орхоно-енисейских памятников (в сравнительном
Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. Алматы 1976.
Кондратьев В.Г. Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности VІІІ-XІ
Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VІІ-ІХ вв.
Кормушин И.В. Тюркские енисейские эпитафии. Тексты и исследования.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. –М.–Л., 1951.
Малов С.Е. Енисейская письменность тюрков. –М.–Л., 1952.
Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. –М.–Л.,
Насилов В.М. –Язык орхоно-енисейских памятников. –М., 1960.
Насилов В.М. Древнеуйгурский язык. –М., 1963.
Насилов В.М. Язык тюркских памятников уйгурского письма ХІ-ХVвв. –М.,
Орхонские надписи. Кюль-тегин. Билге-каган. Тоньюкук. Составитель и научный редактор:
Щербак А.М. Огуз-наме. Мухаббат-наме. –М., 1959.
Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХІІІ вв.
( У – дауысты, С – дауыссыз дыбыстарды көрсетеді.
2
