Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизм формалары диплом жұмысы
Мазмұны
КІРІСПЕ.......................3
І.БӨЛІМ.
ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ПӘНДЕР РЕТІНДЕ ФРАЗЕОЛОГИЯ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЭТАПТАРЫ...........7
1.1. Фразеология пәні мен мәніне көзқарасындағы екі бағыт..................7
1.2. Фразеологиялық айналым сөздердің классификациясы....................19
II. БӨЛІМ.
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМ ФОРМАЛАРЫ................30
2.1. Қазақ тілінің статусы....................30
2.2. Қазақ тілінің фразеологизмдері.....................40
ІІІ.БӨЛІМ.
АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМ ФОРМАЛАРЫ.......50
3.1. Аударудың лексикалық сұрақтары..............50
3.2. Ағылшын тілінің фразеологиялық жүйесі туралы түсінік............57
ҚОРЫТЫНДЫ.............................67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..........69
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 69 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
КІРІСПЕ.................................................................................................................3
І.БӨЛІМ.
ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ПӘНДЕР РЕТІНДЕ ФРАЗЕОЛОГИЯ
1.1. Фразеология пәні мен мәніне көзқарасындағы екі бағыт..................7
1.2. Фразеологиялық айналым сөздердің классификациясы....................19
II. БӨЛІМ.
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМ ФОРМАЛАРЫ..................................30
2.1. Қазақ тілінің статусы..........................................................................30
2.2. Қазақ тілінің фразеологизмдері.........................................................40
ІІІ.БӨЛІМ.
АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМ ФОРМАЛАРЫ.........................50
3.1. Аударудың лексикалық сұрақтары..................................................50
3.2. Ағылшын тілінің фразеологиялық жүйесі туралы түсінік............57
ҚОРЫТЫНДЫ.....................................................................................................67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР................................................................69
Кіріспе.
Фразеология деп тіл білімінің лексикалық тұрақты бөлінбейтін тіркестерді зерттейтін
фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер (ішкі формамен себептелмеген тұрақты
фразеологиялық бірліктер (мөлдір ішкі формасы бар тұрақты сөз
фразеологиялық тіркестер (сөздердің біреуі тура мағынада, ал екіншісі фразеологиялық
Фразеологизмдер тек семантикалық мүшеленген емес, сонымен қатар еркін мағынасы
Халқымыздың тұрмыс және мәдениет деңгейін арттыруда бұл мәселені дұрыс
Соңғы кездерде жалпы фразеолгизмдердің жекелеген топтары мен категорияларына салғастырмалы
Зерттеудің өзектілігі: жазып отырған диплом жұмысының өзектілігі алынып отырған
Зерттеудің нысаны: қазақ тілінің фразеологясын дамыту және оның қазіргі
Зерттеудің мақсаты: қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизм формаларын зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:фразеологизмдердің теориялық негіздерін ашып көрсету;
аудару кезіндегі фразеологизмнің ерекшеліктері мен ұқсастықтарын жіктеу;
фразеологиялық айналым сөздердің құрамды бөліктерін зерттеу;
Зерттеу әдістері: зерттеу әдістері мен тәсілдерін белгілеу, жұмыстың алдына
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизм формаларының
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы: фразеологизмдердің құрамды бөліктерін
Зерттеу кезінде қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар «Жалпы тіл
Зерттеу жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
I Бөлім. Лингвистикалық пәндер ретінде фразеология дамуының негізгі этаптары.
1.1. Фразеология пәні мен мәніне көзқарасындағы екі бағыт.
Фразеология өз алдына пән ретінде кеңестік тіл білімі кезінде
Фразеологияға байланысты түрлі көзқарастардың кең өрісін жалпылай отырып, келесіні
Басқа жағынан осы бағыт шеңберінде фразеология объектісі болып сөйлеуде
А) құрамына толықтай қайта байыпталған және қайта саналанбаған сөз-бөлщектері
Б) құрамына тек толықтай қайта байыпталған сөзтіркестерді қосатын сөздің
Екі жағдайда да фразеологизмнің сөз көрінісі оның бөлшектерінің лексемді
Қазақ фразеологиясында екінші бағыт фразеологизм – сөз тіркес емес
Фразеологизмді меңгеруде негізгі болып оның құраушы бөліктерінің мағыналы және
Бізге Н.М.Шанскийдің жұмыстарында, мысалы, “Қазіргі орыс тілінің фразеологиясы” кітабында
“Фразеологизм, фразеологиялық бірлік,- сөйлеуде өңделетін емес, онда мағыналы мазмұнымен
Фразеологизмнің типтерін ерекшелейтін олардың құрылымдық-семантикалық ерекшеліктері бастапқы сөздер сәйкесуінің
Фазеологизмдердің бірінші түрінің арасында бір ұғымды білдіретін фразеологизмдер бар:
Талдау мағынасымен сипатталатын фразеологизмдер фразеологиялық құрамның ерекше түрі құрылыстық-семантикалық
Фразеологизмдердің төртінші типі- фразеологиялық сөздер. Бұл “семантикалық мүшеленген
Мәнді бірліктер ретінде фразеологиялық айналым сөздер тілде түрлі күйде
Фразеологиялық бөліктің генетикалық ортақтық фактісі анықталады, сондықтан бөліктің түрлену
Фразеологиялық айналым сөздердің лексикалық түрленуі көптеген зерттеушілермен анықталады. Жаңа
Мағынасы бойынша құрамында бастапқы жалпы мүшелері бар фразеологиялық айналым
Фразеологиялық айналым сөздердегі лексикалық алмасу синонимдерінің құрылуына әкелетін орыс
В.М.Мокиенконың ойы бойынша, керісінше, мұндай түсіндіру фразеологиялық түр түсінігін
Фразеологизм бейнесінің бөлек жасақталуы және толықтығы оның құрамды бөліктерінің
Фразеологиялық айналым сөздердің түрлері мен синонимдері туралы мәселе фразеологизмнің
Сөздікте етісітікті фразеологизмдердің сол немесе басқа грамматикалық формада тіркелуі
Ешкім аяқ баспаған (өткен шақ, болымсыз етістік)- ешкім ешқашан
Ешкім аяқ баспайтын (өткен шақ, тұйық етістік – жекеше
Сөздікте етістікті фразеологизмді тіркеу бойынша жалпы нұсқаулар 3 пункт
Бірақ басты фразеологизмдер қазақ тілінің барлық фразеологиялық жүйесінің тек
“Қазақ тілі” энциклопедиясында келесідей анықтама беріледі: “Қанатты сөздер –
Фразеологияға кең көзқараспен қарайтын оқымыстылар қанатты сөздерді фразеологизмдердің қатарына
Жалпы айтқанда, мәтіндік реминисценция туралы сұрақ қазақ тіл білімінің
Мәтіндік реминисценциялар (МР) – бұл кейінгі мәтін құрамында ерте
Екіншіден, біздің тақырыбымызға тікелей қатысты ескертілер. “Біздің есте сақтауымызға
1.2.Фразеологиялық айналым сөздердің классификациясы.
Қазіргі тіл білімінде тіл бірлігі сияқты фразеологиялық айналым сөздің
Фразеологизмнің жалпы сипатына анықтаманы Ш.Балли берді: “тілге әбден мықты
Лингвист өзінің “Қазіргі тіл фразеологиясы” атты еңбегінде келесідей анықтама
“Жеті қабат жердің астында”, “ізі-түзі жоғалды”, “әшкерейтіліні жоқ”, және
Лингвист-ғалым фразеологиялық айналым сөздердің еркін сөз тіркестерінен айырмашылығын қарастырды.
Фразеологиялық айналым сөздердің қарапайым сөздерден айырмашылығы келесідей: сөздер қарапайым
Тілшілер фразеологияның түрлі аспектілерін зерттеді, бірақ бүгінгі күнге дейін
Фразеологиялық айналым сөздердің семантикалық бірігуі тұғысынан сыныпталуы фразеологизмнің үш
Бұл сыныпталу бүгін де жалпы қабылданған болып саналады. Н.М.
Семантикалық бірігу тұрғысынан фразеологиялық айналым сөздердің төрт тобын бөліп
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер мен бірліктер мағынасы қандай
Фразеологиялық сөз тіркестері мен сөздер мағынасы оларды құрайтын сөздер
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер.
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер – «бұл фразеологиялық айналым
фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздерде ескірген және түсініксіз сөздердің
грамматикалық архаизмдердің болуы: «қол құсырып, алды-артына қарамай»;
бөліктері арасында синтаксистік байланыстың болмауы, синтаксистік ретсіздік пен мүшеленбеу:
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер дәлелденбеген мағынаға ие, бейнелігі
Фразеологиялық бірліктер.
Фразеологиялық бірліктер – «бұл мағынасы құрамындағы сөздер мағынасымен дәлелденген
Фразеологиялық бірлік басқа үстемелерді қосуды рұқсат етеді: «қажытатын (қызметтегі)
Фразеологиялық тіркестер.
Фразеологиялық тіркестер – «бұл құрамында еркін мағыналы, сонымен қатар
Фразеологиялық сөздер.
Фразеологиялық сөздер – «бұл тек семантикалы мүшеленген емес, сонымен
Қазіргі қазақ тілінің белсенді лексиканы жататын, еркін қолданыстағы сөздерден
Лексикалы-семантикалық ерекшеліктері бар, яғни байланысқан қолданыстағы сөздер, көне немесе
Қайта өндірілетін тіл бірліктері ретінде фразеологиялық айналым сөздер өз
Сөйлемге сәйкесетін
Сөздер үйлесіміне сәйкесетін.
Құрылымы бойынша сөйлемге сәйкесетін фразеологиялық айналым сөздер.
Ғалымдар құрылымы бойынша сөйлемге сәйкесетін фразеологизмдер арасынан мағынасы бойынша
номинативті – сол немесе басқа құрылыстың әрекетін атайтын, қандай
коммуникативті – түгел сөйлемнен тұратын фразеологизмдер: «бақыттылар сағатқа қарамайды,
Ғалымдар сәйкестің келесі топтарын бөліп көрсетеді:
«сын есім+зат есім»
Зат есім мен сын есім семантикалық тең болуы мүмкін
Мағына беретін құрамды бөлік болып зат есім жүреді, ал
«зат есім + зат есімнің ілік септігіндегі формасы».
Мағынасы бойынша және синтаксисті қызметімен мұндай фразеологиялық айналым сөздер
«зат есім + жатыс септік формасындағы зат есім»
Бұл фразеологизмдер лексикалы-грамматикалық қатынаста зат есіммен сәйкес келеді, барлық
«демеулік + сын есім + зат есім»
Сөйлемде лексикалы-грамматикалық мағынасы және синтакситік пайдалануы бойынша мұндай фразеолгизмдер
«жатыс септігіндегі зат есім + ілік септігіндегі зат есім»
Бұл айналым сөздер үстеулі немесе атрибутты болуы мүмкін, бұларға
«жатыс септігіндегі зат есім + жатыс септігіндегі зат есім»
Бұл топтың фразеологизмдері лексикалы-грамматикалық мағынасы және синтаксистік қызметі бойынша
«етісітк + зат есім»
Бұл топтың фразеологизмдері негізінен етістіктері предикстивті болып табылады және
«етістік + үстеу»
Фразеологиялық айналым сөздер етістікті болып табылады және сөйлемде баяндауыш
«көсемше + зат есім»
Мұндай типтегі фразеолгизмдер үстеуге балама болып келеді, сөйлемде пысықтауыш
«салалас жалғаулықтарымен үйлесімі»
Фразеолгизмнің бөліктері бір сөз табымен бейнелегнген сөйлемнің бірыңғай мүшелерін
«сабақтас жалғаулықтармен үйлесімі»
Мұндай фразеологизмдер лексикалы-грамматикалық мағынасы бойынша үстеулік болып табылады, яғни
«болымсыз формада»
Мұндай фразеологизмдер лексикалы-грамматикалық мағынасы бойынша үстеулік болып табылады, сөйлемде
Ғалымдар фразеологизмдерді шығу тегі бойынша төрт топқа бөледі:
Ежелгі фразеологизмдер
Кірме фразеологизмдер
Фразеологиялық калькалар
Ежелгі фразеологиялық айналым сөздер. Ежелгі фразеологиялық айналым сөздер –
Кірме фразеологиялық айналым сөздер. Кірме фразеологиялық айналым сөздер –
Фразеологиялық калькалар. Фразеологиялық калькалар- «басқа тіл фразеолгизмдерін сөзбе-сөз аудару
Фразеологиялық жарты калькалар. Фразеологиялық жарты калькалар-«жартылай аударылған, жартылай
стиль аралық;
күнделікті-тұрмыстық;
кітап тілімен;
архаизмдер мен тарихи сөздер.
Фразеологизмдердің стилисттік дифференциясы «бағалау эмоционалды-экспрессивті ерекшеліктерден» тұрады.
Фразеологиялық айналым сөздердің сол немесе басқа дәрежеде қолданылуы тілдің
Стиль аралық фразеологиялық айналым сөздер.
Стиль аралық фразеологиялық айналым сөздер – «бұл тұрақты сөз
Күнделікті-тұрмыстық фразеологиялық айналым сөздер.
Күнделікті-тұрмыстық фразеологиялық айналым сөздер – «бұл артықшылықты немесе тек
Кітаптағы фразеологиялық айналым сөздер.
Кітаптағы фразеологиялық айналым сөздер – «артықшылықты немесе тек жазбаша
Фразеологиялық архаизмдер мен тарихи сөздер.
Фразеологиялық архаизмдер мен тарихи сөздер – «сәйкесті шындық құбылысының
Фразеологиялық архаизмдер – «бұл сәйкес түсіеніктерді бейнелеуге ыңғайлы болып
Сонымен, бұл бөлім екі бөлімшеден құралған. Бірінші бөлімшеде бес
Осыған сәйкес екінші бөлімше сұрақты жалпылай фразеологиялық айналым сөздердің
ІІ. Бөлім. Қазақ тіліндегі фразеологизм формалары.
2.1. Қазақ тілінің статусы.
Қазақ тілінің фразеологиясы құрамы бойынша да, мазмұны бойынша да
Бұдан басқа, анонимді сұрауға қатысқан журналисттердің бірі: “қазақ тілінің
Бірақ осымен қатар эксперттердің көбінің пікірі бойынша қазақ тілі
Осы екі жағымды бағадан басқа қалған барлық эксперттер бұл
Серікболсын Абдильдин “қазақ тілі ортақ болу үшін сұраныс туу
Бұл пікірмен екеуінен басқа эксперттердің барлығы келіседі. Олардың біреуі
Мемлекеттік тіл рөліне сәйкес болуға раналған белгілі бір шектеулерді
Қалған эксперттер қазақ тілі дамымайды, ол тілдің “ескіруіне” әкелді
Басқа эксперт “қызмет айналасы саласында, мысалы, мендей осы сұрақтармен
Құрақбаев Шарип (“Сөз” газетінің журналисті) осы сұрақ бойынша тұжырым
Мемлекеттік мүдделердің, соның ішінде заңдылық саласының қызмет етуін қамтамасыз
Ермұрат Бапи “егер қазақ тіліне деген қатынас бүгінгі күннің
Қазақ тілінің ұлтаралық қатынас тілі ретінде жүруі туралы пікірлер
Каришал Асанов бұл процесте жағымды фактор ретінде қазақ тілің
Қазақ тілінің ғылым, білім және әлемдік мәдениет тілі ретінде
“Сөз” газетінің журналисті Шарип Құрақбаев “Бүкіл әлеммен қатты айтыған,
Басқа эксперт бұл ұзақ процесс бірнеше ұрпақ кезеңін талап
Бұл сұрақпен келесі сұрақ байланысты, яғни өткеннің атақты
Мәдениет тақырыбын жалғастыра отырып, эксперттерге қазақ тілінде мәдениет кеңістігі
Эксперттердің бірі бұл позицияны келесі сөздермен бейнелейді: «Бұл мәдени
Полярлы қарсы пікірді эксперттердің басқа бөлігі айтты, олардың пікірі
Эксперттер өздерінің екі қарама-қарсы лагерьлік позицияларын: қазақ тілін ғылыми
Серикболсын Абдильдин тіл саясатының қанағаттандырылмауы – елдегі мемлекеттік басқарудың
Эксперттер бұл процесте мемлекет рөліне түрлі баға береді... біреулері,
Қазақтың лексикалық байлығының едәуір қабаты – белсенді пайдаланудан шыққан
Қазақ тілі бұл жерде ерекшелік емес. Мұнда архаизм сөздер
Дулатта (1802-1887) кездесетін архаизмдер: ғақыл (ой, ақыл, сна), ғазыз
Абай шығармасында (1845-1904) қазір қолданылмайтын сөздер: нәпіл (күн батқаннан
Жүсіпбек Аймауытовтың прозасынан кейбір мағынасы түсініксіз сөздер: шығу, маңқа,
Ертедегі қазақ сөздеріне өшпес қызығушылық марқұм журналист және жазушы
Көп қайнар көздерден мен барыстың ұрғашысы таутан деп, барыс
Бір сөзбен айтқанда қазақ тілі архаизмдерге, этнографизмдерге толы. Жылдан
Астақта- нан жаятын, ас дайындайтын аласа үстел;
Сыпыра- астық және ашытқының қалдығын сақтайтын ыдыс;
Қамырбұрыш – ашытқының бір түрі;
Рапида – қызған тандыр шелпек пісіруге арналған қоғаптар;
Шөрек- нан бұйымдарының бір түрі;
Ақсыл – ақуыз;
Кәуір – қызған тандыр пешінің отты жалыны.
Мұның барлығы әрі қызық, әрі танырлық, әрі пайдалы. Кімге
Халық есінен көптеген арнайы терминдер сүртіліп қалған. У. Жанібековтың
«Қазіргі кезде, қанша әдеттен тыс болса да, қазақ биінің
2.2.Қазақ тілінің фразеологизмдері.
Қазақ сөзі туралы менің жазбаларымда шешен тілдің фразеологизмдердің, мақалдар
Шешендік тіл туралы айта отырып, номадтардың сөзге – ассоцияциялы,
Сөздік поэзиялық алаңдар, сайыстар – айтыстар қызылтілді, рифмге келтіріп
Алтынауыз билердің жоғары шешенді сөздерінің жалпы мәдениеті, жалпы статусы
Ақын-шешендердің сөздік жарысынң әсерін поляк Адольф Янушкевич жақсы берген:
«Бірнеше күн бұрын мен екі жауласқан партия арасындағы қақтығыстың
Шешендік сөздер үлгілерін біздер қазақ фольклорында үш жүздің билері
Әттеген, шешендік сөздер халық санасының Сөз қазақтардың жалғыз және
Тілдің шешендік құрылысын басқа тілге ауыстыру толық мағынасында мүмкін
Ағайынмен той-тойлас, саудаласпа, жауыңмен саудалас, той-тойласпа».
Сол Әйтеке би былай деп саралайды: «Барлығының үстінен басқаратын
Мұның барлығына Жаратушы күші, ал адам әлсіз...» және тағы
«Өзіне жамандық ойлайтын адам жоқ. Егер өзіңе жақсы тілесең
Міне, Әйтеке би шындық туралы не айтады: «Жіпті түйіншексіз
Бұл мысалдар шешен сөздің формасы мен мазмұны жөнінде бірнеше
Фразеологизмдерде тірі тілдің бейнелігі, жасырын рухы көрінеді. Атап айтқанда
Фразеологизмдер кез-келген тілде бар. Л.З.Биновичтің және Н.Н.Гришиннің «Неміс-орыс фразеологиялық
Әрбір тілдің аса жеке дүние тану жөніндегі түсінігі, рух
Қазақ фразеологизмдері ерекше, өзіндік қасиеті бар. Қазақта жұтыр, сараң
Фразеологизмдердің бір тілден екінші тілге тура аударылымы күлкілі әсер
«Аяқ өткелден шыққанда батасын бер» (груз.)
«Секіріп өтпегенше, «ләм» деме» (орыс.)
«Орманна шықпағанша, ысқырма» (ағылш.)
«Соғыссыз жеңісті тойлама» (франц.)
«Түн басталмай, күнді мақтама» (нем.)
«Жаңғақ қапқа түспейінше, «төрт» деме» (итальян.)
«Жұмысты бітірмей мақтанба» (испан)
Тәжірибелі аудармашылар орыс тексттерге қарай отырып аударады, бірақ сонымен
«Егер жел түйені шайқаса, ешкіні аспаннан ізде»
«Сөзді сөз қозғайды, ойды ой қозғайды»
«Оның жаны мұрынының ұшында тұр»
«Кімнің қолы қышыса, соның аузы да қышиды»
«Ұйықтап жатқан жыланның құйрығын басу »
«Ыдыс өрнегі уақыт өте өшеді, бірақ оның құндылығы қалады»
«Барыпкел қалың сөздер айта алады»
«Директормен ортақ қазан қайната алмадық»
1988 жылы «мектеп» баспасында Х.Қожахметов, Р.Жайсақова және Ш. Қожахметовтың
Ақ түйенің қарны жарылу-ұлан-ғасыр той
Ақылы алтыға, ойы онға бөліну – басы айналу.
Бүйректен сирақ шығару – иқы-жиқы.
Ертеңгі құйрықтан бүгінгі өкпе артық – қолдағы барына риза
Өз қотырын өзі қасу - өзімен өзі.
Талағының биті бар – пысық, іскер.
Қазақ тілі мақал-мәтелдерге өте бай. Халық өмірдің барлық жағдайына
Мен оқушыларға қазақ мақалдарын ықыласпен жинағанмын. Бірақ кейін түсіндім:
Менің көзіме түскен соңғы жаңалық – журналист Медет Аккозин
Көл толқыса – жар құлайды, көп толқыса – хан
Елдің күші – селдің күші.
Білмегенді білдірмесең, білгіндігің бар болсын.
Қылыштың міндеті кесу - қолдың міндеті – шешу.
Бәле қуған бәлеге жолығады, жала қуған жалаға жолығады.Мақалдарды аудару,
Әдебиетші, аудармашы Ислам Жарылғасовпен енгізілген бірнеше сөздерді келтірейін. Ол
Балмұздақ – мұздаған бал; аялдама – автобус күтетін жер;
Міне Хайдолла Тлемисовтың неологизмдері:
әуегер – космонавт (әуе, ауа, гер- бір мамндақты анықтайтын
бейдауа – рак (ауру) – (бей- болымсыз жұрнақ, дауа
Басжалбыр – капуста (қырық қабат)
Қызанақ – помидор; сүр жер – пар; дәдеуіш –
Балұя – бал ара ұясы;
Теңгерім – баланс;
Баспагер – баспада жасайтын адам.
Қазіргі қазақ тілін байытуда көптеген қазақ жазушылары жаңа сөздер
Мысалы, С.Сейфуллин циркті- атойын үйі деп атады; І.Жансүгіров «демонстрация»
М.Мағауиин бүдильникті – оятар деп; Ә.Кекілбаев Ақшақарды – қар
Мұндай мысалдарды көптеген қазақ әдебиетшілерінен табуға болады, бірақ барлық
Территория— уалаят
Провинция-аймақ
Поселок- қаржа
Область- дуан
Урбанизация- кенттену
Программа- низам
Газета-жариядат
Конфронтация- шептесу
Дислокация-жайғасу
Прогресс- алагаят
Мэр-уәли
Семья- жаран (Жанұя, отбасы)
Директор- мүдір
Публицистика- ғаклия
Минерал-арасан.
Он жыл өтті, бірақ бұл ұсыныстардың біреуі де еңгізілген
Қазақ тілінде сөз құрастыру мүмкіндіктері тамаша және кіршіксіз. Қазақтар
Қазақ тілі түрлі филологиялық, лингвистикалық ойындарға орналасқан. Мен мұғалім
Және мынадай ойын болды: бір әріпті алып оған дауысты
Өте қызық, үйреткіш, жұқтырғыш ойын. Оқушылар шаршамастан сөз ойлауға
Міне осыдан нақты заттар мен абстрактылы түсініктердің жасақталуы мен
Тілдің кумулятивті қызметінің арқасында мұраға халық тарихының қымбат қазынасы
Этнолингвистика пәні ең алдымен «этномәдени» лексика мен фразеологияға жарқын
Әр тілдің фразеологиясының барлық құрамында ел мәдениетімен байланысты фразеологизмдер
Фразеотіркес дегенде кез-келген лексем үйлесімі айтылады, яғни бөліктердің семантикалық
Осылайша түрлі идиоматикалық және паремия деңгейіндегі фразеоүйлесімдер этностардың ойнау
ІІІ. Ағылшын тіліндегі фразеологизм формалары.
3.1.Аударманың лексикалық сұрақтары.
Сол немесе басқа түсінік тілде үнемі бір сөзбен ғана
Зат есім: ұжданы алдында аза шегу.
Етістік: шара қолдану, бос сандалу.
Үстеу: қол үзбестен, ақыл жүгіртпестен.
Фразеологиялық бірліктер өздігінен аяқталған сөздер ретінде мақал-мәтелмен беріледі:
Оттан қашсаң, жалыңға.
Еңбектен қашсаң, дөңбекке және т.б.
Фразеологиялық бірліктер өз бөліктерінің түрлі деңгейде беріктігімен ерекшеленеді; кейбіреуінде
Осы тұрғыдан фразеологиялық бірліктерді үш категорияға бөлуге болады: Фразеологиялық
Осылардың әрқайсысын жеке дара қарап, олардың қазақ тіліндегі аудармасының
Фразеологиялық тіркестер бөліктері өзінің негізгі мағынасын сақтап, бірақ белгілі
Рөл ойнау – мағынасы болу
Орнатылған тіркестерді өзгертігу болмайды, мысалы:
Мағына ойнау – рөлі болу
Сонымен қатар фразеологиялық тіркестер қатып қалған комплекс болып табылмайды:
Көңіл аудар- көңіл бөлу
To win the victory жеңіп шығу
To gain the victory
To achieve success табысқа жету
To attain success
Әр тілдің сөз үйлесімінде өзінің ішкі заңдары бар екенін
To take steps Алу емес шара қолдану
To pay attention төлеу емес көңіл аудару
Specific gravity арнайы емес салыстырмалы салмақ
Direct current тура емес үнемі келіп тұратын
To strike ағылшын етістігі, мысалы, түрлі тіркестермен түрлі мағына
To strike a match сіріңке жағу
To strike the iron темір соғу
To strike oil мұнай көзін табу
To strike hands сауданы сырттан бітіру
To strike the eye көзге түсу
To strike a flag берілу, тізе бүгу, жеңілу
To strike a mine минаға жарылу, минаға соқтығып
To strike a blow ұрып жіберу, салып қалу
To strike a bell салдырлату
Керісінше кейбір ағылшын етістіктер қазақ етістігімен бір сөзде беріледі:
To open a book кітапты ашу
To unveil a monument ескерткішті ашу
To discover America Американы ашу
To reveal a secret құпияны ашу.
Қорытындылай келе, фразеологиялық тіркестің мағынасын сөздікте қарапайым ретпен ізделетін
Мағынаны қазақ тілінде беру үшін әдеби тілдің жалпы нормасына
Сөзтіркестерімен: They took necessary measures. Олар қажетті шара қолданды.
Бір сөзбен: The reaction took place immediately. Реакция тез
Фразеологиялық бірлік тіркеске қарағанда қозғалмайтын синтаксистік комплекс.Бірліктің жалпы мағынасы
To show one’s teeth арсылдау, шапылдау, беттен алу
To hit the mark нысанға дәл тию
Сөздік фразеологиялық бірліктің мағынасын береді. Оны негізгі семантикалық жүктеуі
He can hardly make both ends meet.
Бұл сөздердің мәні end сөзі бойынша ізделенеді:
Ол басы-аяғын әзер алып жүр.
Кей жағдайда сөздік бірлік мағынасын бермейді; сол кезде оны
He lives at the world’s end.
Сөзбе-сөз аудармасы:
Ол әлемнің соңында тұрады.
Баламалар:
Ол ит өлген жерде тұрады.
Ол елдің шетінде тұрады.
She generally makes a mountain out of a molehill.
Сөзбе-сөз аудармасы:
Ол әдетте тышқандай нәрседен тау жасайды.
Баламалар:
Ол әдетте тым үлкейіп айтады.
Ол әдетте бүйеден түйе жасайды.
Осылайша келесіні орнатуға болады:
Фразеологиялық бірліктің мағынасы сөздікпен беріледі; мағынаны іздеу фразеологиялық тобында
Егер сөздік бірліктердің мағынасын бірден жалпылай бере алмаса, онда
Фразеологиялық бірлікті қазақ тіліне аударған кезде екі жағдай кездесуі
а) бірлікпен берілетін мән, қазақ тілінде балама көмегімен беріледі:
He put an end to his troubles.
They met him half way in this question. Олар
She rides her hobbyhorse. Ол өз қалағанына
Мұндай жағдайда аударма еш қиындық тудырмайды.
б) бірлікпен берілетін мән қазақ тілінде көркемдеуші құралдармен беріледі;
Can the leopard chang his spots? Бүкірді мола
East or west – home is best.
Кең сарайым боз үйім.
Бұл жағдайда аударма баламалар көмегімен жасалады.Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер негізгі ерекшелігі болып олардың
Қазақ тілінде: өз сабасына түспеу (күйі келмеу, көңілсіздену)
Ағылшын тілінде: To sit above the salt белгілі
Идиомдардың жалпы мағынасының дәлелдемесі анықсыз болып қалады, кей жағдайларда
өз сабасына түспеу
француз тілінен аударылған:
“dans son assiete ordinaire”
өзінің қарапайым қалпында мағынасымен.
Ағылшын идиомасы:
to sit above the salt белгілі орынды иелену.
(сөзбе-сөз аударғанда бойынша тұздан жоғары отыру).
Ағылшын дәстүрімен байланысты, яғни құрметті адамдарды қожайынға жақын отырғызған,
it rained cats and dogs. Жаңбыр шелектеп құйды.
Идиомалардың мағынасы, егер ол сөздікпен берілсе, көбіне зат есім
Мысалы, сөйлемде:
The Turkish delegation at the Conference showed the white
Сөздердің мағынасы:
To show the white feather
Толық сөйлемнің аудармасы:
Түрік делегациясы конференцияда қаржысыздық көрсетіп, американдықтырдың таланттарына жол берді.
Көбіне тілді фразеологиялық тіркестер кеңінен қолданылады; олар түрлі сипаттардағы
Фразеологиялық бірліктер мен ұғымды білдіретін сөздергге келетін болсақ, олар
Ғылыми-техникалық әдебиеттерде және газет мәтіндерінде жиі кездесетін фразеологиялық бірліктердің
all over the world Бүкіл әлемде
a number of Бірнеше көлемде, бірнеше
as a matter of fact Шныдығында
As early as әлі...
At any rate Қандай жағдай болса да
In all respects Барлық жағдайда да
In terms of ...байланысты,
It can be seen Көруге болатын
It is assumed Шамаланды, үйғарылды
It should be kept (borne) in mind Есте сақтау
It should be noted Белгілеп қою керек
It should be remembered Есте сақтау керек
In other words Басқа сөзбен айтқанда
No matter how (what) ...байланыссыз, ... қарамастан
On the one hand Бір жағынан
On the other hand Басқа жағынан
On the part of Сыртынан...
One cannot but ...істеуге болмайды
On a large scale Кең масштабта,
Rather than Емес, оған қарағанда
Suffice it to mention ...айтқан жеткілікті; ...деу жеткілікті
To be over Аяқталу
To give rise to Шақыру; бастау беру
To pay attention Көңіл аудару
To put an end to Аяқтау
To take advantage of Пайдалану
To take part Қатысу
To take place Бөлу, орын алу
To play the part Рөл ойнау
Whether or not ...байланыссыз
3.2. Ағылшын тілінің фразеологиялық жүйесі туралы түсінік.
Ағылшын тілінің фразеологиясы лексика сияқты үйлесімді жүйені білдіреді.Ол өзін-өзі
Ағылшын пәнінің фразеологиялық жүйе құрамы оларды сиапатты белгілері бойынша
Лингвистикалық белгілерінен шыға отырып, фразеологизмнің басқа топтарын қарастыруға болады:
Стилистикалық ерекшеліктері бойынша стилистикалы таңбаланған және бейтарап фразеологизмдер
Into the public eyes фразеологизмі to come, to
Фразеологиялық бірліктердің жүйелі байланысына тоқталайық . Жақын және кең
To know one which side one bread is buttered.
To know what’s what.
To know how many beans make fire.
Осындай лексикалық бірліктерге ұқсас фразеологизмдер бір қатар лексикалық синонимдері
Graps all, lose all
If you run after to hares you will catch
Фразеологиялық, лексикалық синонимдердің байлығы ағылшын тілінің көркем мүмкіндіктерін туғызады.
Far away жалпы қолданыстағы
Where the devil lives күнделікті сөздегі
Олардың семантикалық айырмашылықтары болмауы мүмкін, бірақ мағынадағы реңдерімен ерекшеленуі
To cry over and over көз жасын төгу
To cry one’s eyes жасқа шомылу
O cry all though көз жасына бату
Бөлек фразеологиялық синонимдерде кейбір құрамды бөліктер қайталануы мүмкін.
Фразеологиялық синонимдерден құрылымдық айырмашылықтары фразеологизмдердің семантикалық теңдігін бұзбайтын фразеологиялық
To go in for sport
To take up some sport
Нұсқалар «вариативті бөліктермен» ерекшеленеді. Мағынасы ұқсас фразеологизмдер синонимделмейді.Мысалы:
As fast as a hear
Full tilt
Екеуі де «өте аз» деген мағынаны білдіреді, бірақ сөйлеу
To be down and out шаршағандығын сезіну
To be all health өзін керемет сезіну
Ерекше топқа құрамы бойынша сәйкесетін, бірақ мағынасы бойынша бөліктері
Within light heart жеңіл жүрекпен
With heavy heart ауыр жүрекпен
Heart of a gold алтын жүректі
Heart of a stone жас жүрек
Мұндай фразеологизмдерге қарсы мағына беретін бөлітер көбіне лексикалық антонимдар
From the first look бірінші әсер бойынша
To daydream тәнсіз армандарға берілу
Бірнеше мағынасы бар фразеологизмдер де бар. Мысалы:
To play fool
ешнәрсе істемеу
өзін-өзі ақымақ ұстау
ақымақтық жасау
Тілде мағынаның бөлікті дәлелдемесін сақтап қалған фразеологизмдер де көпмағыналық
Толық мағыналы фразеологизмдерде көп мағыналық жеңіл дамиды. Қазіргі тілге
Dry as dust
кеуіп қалған
қызықтырмайтын, жалықтыратын
іш пыстыру
The end of the time
ауыр халдегі (ең соңғы стадиядағы)
ақымақ, есуас
көп ішіп алған, өлгенше мас
тозығы жеткен, жөндеуді қажет ететін
бірдемеде алысқа кеткен
Омонимдік фразеологизмдер тілде пайда болуы мүмкін, егер бейнелі сөздердің
As fast as hear (негізінде- жылдам жүгіретін қоян).
Мұндай омония фразеологиялық айналым сөздер құрайтын құрамды бөліктердің кездейсоқ
Мұндайда фразеологизмдердің және сыртқы сөз тіркестердің «сыртқы омономия» туралы
Мысалы, To break the ice - мұз жару
It’s necessary to break the ice to walk easily.
Мұзды жүруге жеңіл болу үшін ою қажет.
Ағылшын фразеологиясы фнукционалды-стильдік және эмоционалды-экспрессивті синонимдерге байлығымен ерекшеленеді.
Осыған сәйкес фразеология құрамында фразеологизмдердің екі тобы бөлінеді:
функционалды стильмен үнемі байланысы жоқ жалпы қолданыстағы фразеологизмдер.
функцияларды бекітілген фразеологиялық бірліктер.
біріншісіне мысалы мыналарды жатқызуға болады:
From time to time уақыт өте
Far and away аса, тым, арасан
Олар кітаптағы сияқты, сөйлеу кезінде де қоланыс табады. Ағылшын
Функционалды бекітілген фразеологизмдер стилистикалы түрде бірдей емес: олардың парадигмалары
Фразеологияның ең үлкен стилистикалық қабатын ауызша сөйлеуде артықшылықты пайдаланылатын
Up one’s sleeves қол қусырып
To live in clover майда ірімшіктей жүзу
Оған жататын фразеологизмдер көбіне стилистикалық таңбасыз түсіндірме сөздіктерде беріледі,
To peek up one’s nose мұрынын шүйіру
Келесі стилисттік қабат кітап фразеологиясын құрайды. Ол көбіне кітаптың
Кітап фразеологиясының құрамында мыналар бөліп көрсетеді:
Ғылыми:
Center of gravity ауырлық орталығы
Thyroid gland темір
School-leaving certificate жетілу аттестаты
Публицистикалық:
People of good will еркі бар адам
Ресми-істі:
Take place орын иелену
Presumption into operation қолданысқа еңгізу
Ағылшын тілінде күнделікті қолданыстағы сөзаралық фразеологизмдерге қарағанда кітап тілінің
Bring to naught/ nothing нөлге апару
Lay it on think баяумен ағызу
Қоғамдық-саяси, публикалық, көркем әдебиеттерден келген фразеологизмдер де кітап сөзіндегі
Spirit of the law заң рухы
Барлық фразеология екі топқа бөлінеді:
бейтарап – коннотативті мағынасы жоқ
экспрессивті – бейнеленген.
Бейтарап фразеологизмдер көп емес:
Open meeting ашық жиналыс
New Year Жаңа Жыл
Each other бір-бірін
Және тағы сондай сияқты.
Олар жалпы қолданыстағы, қызметі орнатылған, сонымен қатар қосымша коннотативті
Adam’s apple адам ата алмасы
Punctuation marks тыныс белгілері
Length of service еңбек стажы
Өз детерминологизациясымен жүретін көптеген термилогиялық тіркестерді метафорлық қолдану олардың
If speaking about success in this region it is
Сөйлеу стилінің фразеологизмдері фамилярлық, қалжың сөз, ирониялы, жиіркеншікті тонда
Like a bolt from the blue басына
Chicken heart жүнін жұлған тауық
Кітап тіліндегі фразеологизмдерге салтанатты, биіктелген дыбыстар тән:
To live this world бейнетті әлемнен
To blow up the bridge қарым-қатынасқа шек
Фразеологизмдерді қолдану сөзге бейнелілік пен көркемдік береді. Мінеки сондықтан
To foam at the mouth Ауыз көпірігі
I’ve never seen him so angry. He foamed, white-foamed
Not be beauty but be born happy
Сұлу болма, бақытты бол.
Сөзде бұл фразеологизмнің бірінші бөлігі қолданылады, ол “сұлулық –
The opened letter was received by the writer Brown.
Мұндай жағдайда еркін тіркестер негізінде каламбур пайда болады. Фазеологизмдерді
The heavy Thsiph’s labour ауыз сизиф еңбегі
Кейде фразеологизмдерді қате қолдану бірнеше айналым сөздер контаминациясымен байланысты.
To play a meaning-to have a role
Мағынаға ие орынына – рөл ойнайды.
Түбірде фразеологизмдерді олардың семантикасы мен этимологиясы есебінсіз қолдану сөздердің
Ағылшын тілі фразеологизмдер мен фразеологиялық айналым сөздердің кең жүйесі
Қорытынды
Бейнелі жүйемен, жарқын көркемділікпен және терең ұнамды мәнімен жаңа
Фразеология – меңгеру өз зерттеу әдістерін, сондай-ақ басқа ғылымдар
Лингвисттер пікірі фразеология мәселесі қатарынан түрлі болып келеді, және
ФБ- дің мағынасын өзге тілге толық беру үшін фразеологизмнің
синхроникалық және диахроникалық аспектілерінің бұзылуы көбінесе ФБ-ң
Ағылшын тілінің фразеологиялық қоры соншалықты көп, яғни оның зерттелуі
Ағылшын тілінде библизмдер саны көп, бұл ағымдардың діндар екенінің
Барлық ағылшын емес әдеби алмасулар тек толық калька екені
Фразеологизмдер аудармасына теориялық жұмыстарда көп көңіл бөлінген. Түрлі жағдайларда
Бұл жұмыста “фразеологизмдермен байыту” деген сөз көп қолданылады. Бұл
Пайдаланылған әдебиеттер:
Н.Н. Основы английской фразеологии. – Л., 1989.
Аничков И.Е. Труды по языкознанию. – Санкт-Петербург: Наука, 1997.
Бабкин А.М. Русская фразеология, ее развитие и источники. –
Балли Ш. Французская стилистика. –М.: Эдиториал УРСС,2001.
Блэк М. Метафора//Теория метафоры Алехина А.И. Фразеологическая единица и
Амосова.-М., 1990.
Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском
Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. –М.,2001
Савицкий В.М. Английская фразеология: Проблемы моделирования Самара, 1993.
Смит Л.П. Фразеология английского языка. –М., 1996
Шнский Н.М. Фразеология современного русского языка. 3-е изд.-М.: Буклет,1994
Кунин А.В. Английская фразеология. Теоретический курс.-М.,1981
Кунин А.В. Фразеология современного английского языка. -М: Международные отношения,1996
Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь. 3-е изд. Стереотип.-М.: Русский
Howarth, Peter Andrew Phraseology in English Academic Writing: Some
Longman Dictionary of English Idioms. L.,1981
Richard A. Spears American Idioms Dictionary, Lincolnwood, Illionois,
Makkai, A.Idiom Structure in English,-The Hague, 1987
Д.Моррисон Фразеологическая система английкого языка
Н.Ходина Новое в английской фразеологии ч1
Н.Ходина Новое в английской фразеологии ч2
А.Попов Роль фразеологизмов в современной устной и пиьменной речи
В.Бонч Стилистические приемы
фразеологический словарь под ред. Стивенсона
Англо-русский словарь фразеологических единиц под ред.Смирновой
1 Кривенко Б.В. Фразеология и газетная речь//русская речь.-1993-№3-45 бет
2 Русская речь.- 1987.№1-86-89б
