Көркем әдебиеттердегі фразеологизмдердің ролі және оларды аудару мәселесі диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
Кіріспе..................................................................................................................
І-тарау. Фразеологизмдердің түрлері, белгілері және тұрақты тіркестердің басқа тілдік тұлғалардан айырмашылығы
1.1 Фразеологизмдердің түрлері және тұрақты тіркестердің басқа
тілдік тұлғалардан айырмашылығы..................................................................
1.2 Фразеологизмдердің белгілері.....................................................................
1.3 Фразеологизмдер және олардың зерттелуі.................................................
ІІ-тарау. Көркем әдебиеттердегі фразеологизмдердің ролі және оларды аудару мәселесі.
2.1. Аударма тарихы және теориялық мәселелері............................................
2.2 Фразеологизмдерді аудару мәселелері........................................................
2.3 Фразеологизмдердің көркем шығармалардағы қызметі және
оларды аударудың жолдары...............................................................................
Қолданылған әдебиеттер..................................................................................
Кіріспе
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 66 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
Кіріспе..................................................................................................................
І-тарау. Фразеологизмдердің түрлері, белгілері және тұрақты тіркестердің басқа тілдік
1.1 Фразеологизмдердің түрлері және тұрақты тіркестердің басқа
тілдік тұлғалардан айырмашылығы..................................................................
1.2 Фразеологизмдердің белгілері.....................................................................
1.3 Фразеологизмдер және олардың зерттелуі.................................................
ІІ-тарау. Көркем әдебиеттердегі фразеологизмдердің ролі және оларды аудару мәселесі.
2.1. Аударма тарихы және теориялық мәселелері............................................
2.2 Фразеологизмдерді аудару мәселелері........................................................
2.3 Фразеологизмдердің көркем шығармалардағы қызметі және
оларды аударудың жолдары...............................................................................
Қолданылған әдебиеттер..................................................................................
Кіріспе
Тіл – ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық қазына. Халық
Жалпы, тіл білімінде фразеология мәселесі көп зерттеліп келеді десек
Тілдегі фразеологизмдер – тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік қызметі ерекше
Көркем шығарма тілінің фразеологиялық қорын зерттеу – бір жағынан
Көркем шығарма тілін біршама терең зерттеген орыс ғалымы А.И.Ефимов
Көркем шығармада (прозада) тілдің сөз байлығы мейлінше мол жұмсалып,
І-тарау. Фразеологизмдердің түрлері, белгілері және тұрақты тіркестердің басқа тілдік
1.1 Фразеологизмдердің түрлері және тұрақты тіркестердің басқа тілдік тұлғалардан
Фразеологизм – тілдің сөздік қорының айшықты да, мәнерлі де,
Фразеологизмдер – жазу, сөйлеу тілінің ажарын кіргізіп, құдіретін артгыра
Фразеологизмдер – тіл қазынасының байырғы да құнарлы қабатына, көркем
Фразеологизмдердің тіл білімінен ерекше орын алып, көптеген ғылыми зерттеулердің
«Фразеология» деген термин тіл білімінде екі түрлі мағынада –
Фразеологизмдер – тарихи категория. Олар ұзақ тілдік қолданыстан
1) мағына тұтастығы (белгілі бір фразеологиялық единицаның ішіндегі сөздер
2) тіркес тиянақтылығы (белгілі фразеологиялық единицаның ішіндегі сөздер бір-бірімен
3) қолдану тиянақтылығы (белгілі бір фразеологиялық единицаның әрдайым айна-қатесіз,
Сөз тіркестері аталған белгілерге бірден ие болмайды, фразеологиялық мағынаға
1) тура мағыналы сөз тіркестерінің қоғамдық қатынастардың ауысуына, түрлі
2) еркін сөз тіркестерінің мағыналық жағынан толығуы нәтижесінде фразеологиялық
3) жиі қолданылу нәтижесінде тілдік оралымшдар нақтылығын жоғалтып, алғашқы
4) сөз тіркестерінің алғашқы грамматикалық құрылымының өзгеруімен бірге, ғасырлар
Тіл білімінде фразеологизмдерге беріліп жүрген анықтамаларда бейнелілік — фразеологизмдердің
Тура мағыналы еркін сөз тіркестері бір затты, құбылысты, басқа
Фразеологизмдердің бейнелілігіне диахрониялық тұрғыдан келгенде мынадай факторлар әсер етеді:
1) экстралингвистикалық факторлар: фразеологизм образының уақытқа, қоғамға, әлеуметтік жағдайға,
2) лингвистикалық факторлар: бейнелілікті жасау тәсілдері, троп түрлері, теңеу,
Фразеологизмдердің бейнелілігі экстралингвистикалық және лингвистикалық факторлар араласа қатар жүруімен
Фразеологизмдер тіл байлығынан ерекше орын алатындықтан, қазақ тіл білімінде
Енді фразеологизмге қандай тілдік құбылыстар жатады, олардың басқалардан қандай
Орыс тіл білімінде бұл салада көп еңбек жасаған ғалым-академик
Академик В.В.Вииоградов фразеологиялық единицаларды бүтіндей фразеологизмнің біртұтас мағынасы мен
Фразеологизмдер де негізінен үш топқа жіктеледі.
Фразеологиялық тұтастық. Бұл топқа фразеологизмнің құрамындағы сөздер бір-бірімен тұтасып,
Фразеологиялық тұтастық жеке сөздердің тұтас жиынтығынан пайда болғанымен, олар
Фразеологиялық бірлік. Бұлар орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып
Фразеологиялық тізбек. Бұлар еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолданудан келіп
Фразеологиялық тізбектің құрамындағы ерікті мағынасындағы сөздің сан алуан сөздермен
Ал, Н.М.Шанский «Лексикология современного русского языка» деген еңбегінде академик
Сонымен Н.М.Шанский фразеологиялық орамға жататын тілдік тұлғалардың аясын кеңейте
Мақал, мәтел, термин сөздерді фразеологиялық орамға қатыстыру соны пікір
Ал қазақ тіл білімі уәкілдерінің көзқарастарына тоқталсақ, оның мән-жайы
Бастапқыда фразеологиялық орамға не жататыны айқын айтылған болса, соңғыда
Профессор М.Балақаев пен профессор Т.Қордабаев тұрақты тіркестерді идиомалық тіркестер,
Сонымен қазақ тіл білімінде де фразеологиялық орам тұлғалары идиома
Орыс тіл білімінде фразеологиялық тұлғалар жайында сөз қозғаған тіл
Фразеологиялық тұлғаларды онымен құрылымдас басқа тілдік құбылыстардан ажыратуда арқа-таяныш
Фразеологиялық единица, оның сөз тіркестеріне қатысы туралы мәселеге тоқталайық.
Сөз тіркесінің көптеген мәселелері жете зерттелмегенімен, оған фразеологиялық единицалардың
А.Н.Коклянова «О границах фразеологии тюркских языков» деген мақаласында фразеологияның
Фразеологиялық единицалар туралы көптеген мақала, еңбектер жазылды [3, 74].
І.Кеңесбаев еңбектерінде фразеологиялық единицаның синтаксистік жағы онша еленбейді. Р.Сарсенбаев,
Сонымен, жалпы фразеология туралы шыққан еңбектерге шолу жасай келгенде,
Профессор М.Балақаев сөз тіркестері, оның ішінде түйдекті тіркестердің жасалу
Тілдік фактілер әр уақытта да бір-бірімен тығыз байланыста қолданылуға
ФЕ сөз тіркссінің белгілі сыңары қызметінде жұмсала алады десек,
Академик В.В.Виноградов ФЕ туралы айта келіп, оның сөзден бүтіндей
Америка және ағылшын лингвистикасында фразеологияға арналған еңбектер өте аз.
Кунин А.В. фразеологиялық единицалар мен сөз туралы айта келіп,
Кунин А.В. ФЕ мен сөз туралы айта келіп, олардың
А.И.Молотков фразеология, оның өзіндік ерекшеліктері туралы айта келіп, оны
1) екеуі де кемінде бірнеше сөзден болады;
2) екеуінің тарихи байланысы бар.
Міне, осы аталған еңбектерде сөз бен фразеологиялық единицаның айырмашылықтары
І.Кеңесбаев сөз бен фразеологияның кей ретте мағына жуықтығы болғанымен,
Сөз ФЕ
1) Сөз бір ғана сөзден, ол түбір туынды, қос
2) жеке сөздің әрқайсысының жеке лексикалық та, грамматикалық та
3) сөз жеке-дара қолданыла алады; 3) ФЕ-ң әрбір сөзі
4) сөзде жеке ғана ұғым болады. 4) ФЕ-да сол
Жалпы сөз бен ФЕ айырмашылығы мен ұқсастығы туралы мынадай
Жалпы, еркін сөз тіркесі адамның өзін қоршаған объективті, субъективті
Тілде тұрақты тіркес те, күрделі сөздер де лексикологияның қарайтын
1) екеуінің де төркіні сөздердің еркін тіркесі болғанымен, одан
2) екеуінде де қалыптасып қалған құрылым болғанмен, күрделі сөзге
3) идиома, фразалар күрделі сөздердей тура, ауыспалы мағынада емес,
4) тұрақты тіркес тұлғалары сөз табы болмайды, бірақ негізгі
5) күрделі сөз басқа көздің жасалуына негіз болу қасиетін
6) күрделі сөздердің қолдану аясы кең, тұрақты тіркес тұлғалары
7) идиома, фразалардың дені басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді;
8) фразеологиялық тұлғалар сөйлем ішінде қолданылғанда әуел бастағы түр-тұрпатын
Фразеологиялық тұлғалардың білдіретін жалпы ұғымы мен беретін мағынасына ой
1.2 Фразеологизмдердің белгілері
Фразеология туралы еңбектерде фразеологизмдердің негізгі үш белгісі болатыны көрсетіліп
Фразеологизмдердің еркін сөз тіркестерінен айырмашылығы. Бірінші айырмашылығы. Еркін сөз
Ал фразеологизмдерге келсек, олар да кем дегенде екі сөздің
Екінші айырмашылығы – фразеологизмдердің мағына тұтастығында. Фразеологизмдер мағына тұтастығын
Тіпті фразеологизмдердің құрамындағы сөздердің лексикалық мағыналары анық байқалғанның өзінде,
Үшінші айырмашылығы – фразеологизмдердің даяр қалпында қолданылу тиянақтылығында. Оған
Сөйлеуші бұларды сөйлеу үстінде өздерінше өзгерте алмайды. Олар осы
Ал еркін тіркестер керісінше сөйлеу кезінде, қарым-қатынас үстінде құрамындағы
Төртінші айырмашылығы – фразеологизмдердің көпшілігіне мәнерлілік, айқындық, бейнелік қасиет
Ал фразеологизмдер әдетте бір тілден басқа тілге сөзбе-сөз аударуға
Осы сияқты айырмашылықтарымен бірге фразеологизмдер мен еркін тіркестердің жақындасатын
Бұлар фразеологизмдік сипат алғанда, өздерінің еркін тіркестік мағыналарынан айрылып,
Фразеологизмдердің сөзбен жақындығы. Бұлардың жақындығын білдіретін мағыналары мен атқаратын
Бірінші, тілдегі әрбір дербес мағыналы сөз лексикалық бірлік ретінде
Яғни еркін тіркес сияқты сөз атау ретінде сөйлеу кезінде,
Екінші, лексикалық бірлік ретінде сөз де фразеологизм тәрізді бір
Сөйтіп, жоғары айтылғандардан фразеологизмдердің екі жақты құбылыс екенін, екі
Фразеологизмдердің сөйлеммен арақатынасы. Фразеологизм мен сөйлемнің құрылымдық жағында формалды
Фразеологизм мен сөйлемнің айырмашылығы лексика-семантикалық және синтаксистік қызметіне байланысты.
Фразеологизмдердің жоғарыда талданған белгілерінің универсалдық сипаты жөнінде «Лингвистикалық энциклопедиялық
1.3 Фразеологизмдер және олардың зерттелуі
Сөйлеуіміз сөйлемнен тұрады да, сөйлем әлденеше сөзден тұрады. Жеке
Фразеологизмдердің тек өзіне ғана тән өзгеше белгілері бар. Осы
а) лексикалық мәні;
ә) компоненттік құрамы;
б) грамматикалық категориялардың түрі.
Бұл белгілердің тек фразеологизмдерге қатысты екенін дәлелдеу үшін сол
Лексикалық мәні және грамматикалық жасалуы жағынан сөз бен фразеологазмдердің
Фразеологиялық тіркестердің жеке сөздер тектес стилистикалық өңі ажарлы келеді.
Фразеологизмдер тіл-тілдің бәрінде бар құбылыс. Және бұларды тілдік бөлекше
Қай елдің, қай жазушысының қай шығармасын алсаңыз да тілдің
Фразеологизм мәселесі көптен сөз болып келеді. Оның бүкіл ішкі-тысқы
Лингвистиканың жеке тарауы ретінде қалыптасып келе жатқан фразеология жайында
Б.А. Ларин «фразеология лингвистикалық пән ретінде «жасырын даму» дәуірін
Фразеологазмдер қатарына кіретін тұрақты тіркестердің бәрі бірдей емес. Қайсыбірінің
Лингвистиканың өзге салалары сияқты, фразеология да жеке және жалпы
Фразеологияға жататын барлық тіркестердің жалпы атауы ретінде фразеологиялық единица
Жалпы фразеологиялық тіркестерді зерттеуші ғалымдар тұрақты сөз тіркестерінің спецификалық
В.Н.Телия өзінің «Фразеология дегеніміз не» [7] деген зерттеуінде құрылысы
Қазақ ғалымдарының арасында да тұрақты тіркестердің жалды атауы ретінде
Мұнда фразеологиялық единица және оның В.В.Виноградов жіктеген үш түрі
Осыған қарағанда көптеген тілдерде В.В.Виноградов классификациясын сол күйінде қабылдаудың
Орыстың атақты ғұламалары: М.В.Ломоносов, академиктер: Ф.Буслаев [10], И.И.Срезневский [11],
Фразеологияны лексилогияның жеке бір тарауы ретінде бөліп шығарған Ш.Балли
30-40-жылдары тіл білімінде фразеологияға арналған жеке еңбектер шыға бастады.
Л.А.Булаховский фразеологияны тіліміздегі бейнелеуіш мәнерлі сөздер жайындағы ғылым деп
«Тұрақты тіркестердің» этимологиялық жүйелі классификациясың жасауға тырысқан проф. С.И.Абакумовтың
Ол идиомалық орамдардың ерекше белгілері ретінде мыналарды көрсетеді: семантикалық
Сонымен, Абакумовтың пікірі бойынша, фразеология дегеніміз ойды білдірудің дайын
Фразеология мен идиоматиканың анықтамасын беруде Е.Д.Поливанов: «Фразеология (или идиоматика)
Фразеологая синтаксистен, лексикологиядан, семасиологиядан бөлек жеке-дара дами алмайды.
Сөйлеуіміздегі сөздерден гөрі семантикалық біртұтас тізбектерді, яғни сөздерден гөрі
В.В.Виноградов фразеологиялық топқа семантикалық анализ жасап, оның мағыналық жіктерін
1) Фразеологиялық тұтастықтардың (сращения) негізгі белгілерін тізіп айтсақ мынадай
С.Кеңесбаев пен Т.Жанұзақовтың «Тіл білімі терминдерінің орысша-қазақша сөздігі» кітабында
2) Фразеологиялық тізбектердің В.В.Виноградов негізгі төрт қасиетін көрсеткен. Фразеологиялық
а) Біртұтас фразалық тіркестің бейнелі, ауыспалы мағынада болуы шарт.
Жоғарыда көрсетілген тіл білімі терминдерінің сөздігінде фразеологиялық тізбектерді «Тұгас
Фразеологиялық тізбектердің негізгі қасиеттері оның ең алдымен, бірден аңғарыла
3) Фразеологиялық тіркестер фразеологиялық единицалардың ең молырағы. В.В.Виноградов мұны
Енді осы классификацияға қазақ ғалымдары қалай қарайды екен және
І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаевтың «Қазіргі қазақ тілі» деп аталатын кітабында
Идиом мен фразаның ортақ қасиеттері де бар, ол –
«Мақал, фраза, идиомдарды басқа системалық күйге аударарда бұлардағы өзара
Жалпы, авторлар идиома мен фразаны егжей-тегжейлі талдағанмен, мақал-мәтелді тұрақты
Идиомдардың тағы бір ерекше белгілерінің бірі – олардың көнелігі.
Идиом, фразалардың тағы бір ерекшелігі – біразының дыбыс үйлесімі.
Идиом, фразалардың лексикалық мағыналарын бөлек әңгімелеу қажет.
«Қазақ тілі» практикалық курсында (авторлары: Н.Оралбаева, Г.Мадина, А.Әбілқаев, жалпы
а) Идиома деп іштей бөліп, жаруға келмейтін және оның
ә) Тұрақты тіркестердің енді бір түрін фраза деп атайды
Шынында бұл келтірілген мысалдар құрамындағы сөздер өзінің негізгі лексикалық
б) «Мақал-мәтелдер халықтың ғасырлар бойғы іс-тәжірибесінен, өмір тануынан қорытылып,
Авторлар мақал мен мәтелдің өзара айырмасын да ажыратқан: «мақалда
Мұның қай-қайсысы болмасын, айтайын деген ойды нақты, анық етіп
Фразеология жөнінде К. Ахановтың пікірлері көңіл аударарлық. К.Аханов өзінің
Фразеология деген терминге келсек, мұның екі түрлі мәні бар
Біріншіден, «тұрақты сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің орны, еркін тіркестің
Екіншіден, «тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерінен туатын бір бүтін мағына
Үшіншіден, «тұрақты фразеологиялық сөз тіркестері бір тілден екінші тілге
Ағылшын тіліндегі фразеологизмдерді зерттеу, оларды аудару мәселесімен айналысқан А.В.Кунин.
Кунин А.В. фразеологиялық единицалар мен сөз туралы айта келіп,
ІІ-тарау. Көркем әдебиеттердегі фразеологизмдердің ролі және оларды аудару мәселесі.
2.1. Аударма тарихы және теориялық мәселелері
Жер бетінде ежелден өмір сүріп келе жатқан халықтардың көбі
Аударма араласпайтын, аударма қатыспайтын мәдени өмірдің бірде-бір саласы жоқ.
Аударма деген сөздің ауқымы (аумағы) кең. Бір тілден екінші
1) Аударманың мақсаты – түпнұсқа тексін тіл білмейтіндерге таныстыру;
2) Ал аудару дегеніміз - өзге тілдің құралдарымен баяндалған
Шынында, аударма өнерінің мәселелерін жан-жақты талдап беру қиын.
Аударма осы заманның өз мұқтаждығына сай туған өнер. Оның
Халықтардың өзара ынтымағы мен достығынан туындап жатқан жарқын ойлар
Дарқан мәдениетіміздің бір ұшы аудармаға ойысып жатады. Мәдени өміріміздің
Біз бүгінгі таңда классиктердің шығармаларын, дүниежүзі мәдениетінің асқан үлгілерін
Бүгінгі тірлігімізге, тынысымызға ауадай қажет не түрлі рухани азықты
Осыған қарағанда, аударманың біздің мәдени өмірімізден алатын орны орасан
Белгілі бір ұлт әдебиетінің даму дәрежесін, заңдылықтарын білу үшін
Аударма, сонымен бірге, туған әдебиетіміздің эстетикалық мүмкіндіктерінің молаюына, әдеби
Әр тілде сөйлейтін халықтар мекен еткен әлемді және сол
Біздің негізінен көңіл қойып отырғанымыз – көркем аударма. Яғни
Аударманың тарихына үңіліп қарасақ, ел мен елдің, халық пен
Сөйтіп бір халықтың әдеби мұрасын екінші елдің рухани қазынасы
Сол дәуірлер сырын танытатын бұл қағида, көзқарастардан аңғарылған бір
Әр дәуірдің дамуына қарай аударманың әрқилы принциптері бой көрсеткен.
Тарихқа жүгінсек, грек әдебиетінің римляндықтар әдебиеті мен тіліне тигізген
Қайта туу (эпоха Возрождения) дәуірі творчестволық істің жаңа мұраттары
Францияда аударма патша сарайындағы аристократтар талғамына лайықты жасалып отырған.
Әрқилы елде әр алуан принциптері қалыптаса бастаған аударма тәжірибесін
Аударма мәселесіне арналған алғашқы теориялық еңбектер ХVІІІ ғасырда шыға
Батыс Европа мәдениетінің тарихынан аударма теориясына қатысты әрқилы пікір
Аударма теориясын сөз еткенде, оның қалыптасуына тікелей қатысы бар
«Переводчик прозы – раб, переводчик поэзии – соперник» деген
А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов айтқандарынан аударма теориясына негіз боларлық және соның
XIX ғасырдың соңғы кезеңінде тіл білімінде үстем бола бастаған
Аударманың бүкіл халықтық сипатқа ие болуы А.М.Горький есіміне тікелей
Жауапты мәселенің дұрыс жолға қойылуы үшін аудармашыларды аударманың ең
Аударманың мәселелерін әрқилы көзқарастар тұрғысынан қарастырған әр алуан еңбектер
Қазақстанда аударма мәселесіне байланысты біраз еңбектер жарияланған. Түбегейлі мәселелері
Бұларға қоса аударма проблемаларына арналған түрлі кеңес-мәжілістер көптеген күмәнді,
Бұл үлкен проблеманың қағидаларын талдап беруде әрқилы көзқарастар күні
Жалпы, теориямен айналыспаған аудармашының аударманың қазіргі талабына лайықты іс
Аударманың ғылыми қағидаларын ортақ мүддеге айналдырушы теоретиктердің бұл жөніндегі
Олардың бірі – аударманы әдебиетгану ғылымының еншісіне беріп, оны
Ал А.В.Федоров бастаған тілшілер қауымының көбі аударманы тіл білімінің
Бұл екі көзқарасты жалғастырып, аралық позицияда тұрған үшінші бір
Мәселен, аударманың көркемдік қасиетіне, эмоциялық, эстетикалық әсеріне айрықша мән
Аударманы творчестволық процесс деп оның эстетикалық мәніне, әсеріне баса
Аудару процесінде де, теориялық анализ жасау барысында да лингвистикалық
Тілдің әрбір элементі көркем контекстке ене отырып, сапалық өзгеріске
Осы тұрғыдан алғанда «... область художественного перевода начинается там,
Көркем шығарманы жеке алып қарағанда ол көркем туынды есебінде
Қазақ аударма өнерінің тарихына үңілсек, дәл осы тектес аражігі
Сөзбе-сөз аударма мен еркін аударма: аударманың күнделікті тірлігіңде талай
Бұл екі тәсілдің тарихи мәнін бір жақты түсініп, теріс
Ал сөзбе-сөз аударманы кейбір практиктер мен зерттеушілер жарамсыз тәсіл
Жалпы, ғылымның принциптері, әдіс-тәсілдері себепсіз ойдан жасалмайды. Қандай тәсіл
Міне, осы жалған ұғымның жетегінде кетпес үшін сөзбе-сөз аударманың
Көркем аударманың аса үлкен табысы деп адекватты немесе реалистік
Аударма қатынасы болмаған елдердің көркем туындысын екінші тілге жеткізуде
Семантикалық жүйенің молаюы немесе таралуы аударма қатынасының характеріне байланысты.
Қазір ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың алуан түрлі арналы
Алайда қайсыбір тілдік материалдың мағыналық салмағы сайма-сай келмей шаршататын
2.2 Фразеологизмдерді аудару мәселелері
Фразеологизмдер, жалпы тілдердегі тұрақты тіркес атаулының бәрі аударма практикасы
Фразеологизмдерді бір тілден екінші тілге аудару мәселесі аса қажет,
Фразеологизмдерді аудару мәселесі аударма теориясының бір саласы болғандықтан, бұл
Бұл мәселені орыс ғалымдары да, қазақ ғалымдары да, ағылшын
Тұрақты тіркестердің екінші бір тілдегі табиғатын тексергенде, біздің жүгінетініміз
Фразеологизмдердің аудармасы жөнінде әдебиетші ғалымдар да, тіл білімпаздары да,
І.К.Кеңесбаев, М.К.Қаратаев, М.Б.Балақаев, Ғ.Ғ.Мұсабаевтардың зерттеулерінде осы мәселе тұрғысында біраз
Тілші ғалымдардан бұл салада ой толғағандардың бірі - I.
Академик ғалым «Қазақ тілінің идиомдары туралы» деген зерттеуінде аудару
М.Балакаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаевтар «Қазақ тілінің стилистикасында» фразеологияның аудармасына
Біріншіден, «фразеологазмдерді аударуда оның жалпы мағынасы беріледі».
Екіншіден, «фразеологизмдерді аударуда олардың өзара мәндес келетіндігі ескерілетінін» айтады.
Үшіншіден, «көптеген тұрақты сөз тіркестері бір тілден екінші бір
Мұндағы аудармалар – әр тілдің фразеологиялық қорын байытатын көз.
Аудармашылар үшін тағы бір аса қажетті пікір мынау ма
Жалпы Қазақстан бойынша аударма мәселелері жөнінде келелі ой толғап,
Проф. Қаратаев «Тынық Донның» қазақшаға аударылуы және көркем аударманың
Аударма кезінде ауыз әдебиетінің сөз орамдары да творчестволықпен пайдалануға
Ал орыс тіліндегі идиомдарға сай балама қазақ тілінен табылмайтын
Басқа тілдерге қарағанда, қазақ тілінде аударма мәселесінің зерттелу жайы
Қазақ тілінде де аударманың жеке салаларына арналған еңбектер бар.
2.3 Фразеологизмдердің көркем шығармалардағы қызметі және оларды аударудың жолдары
Фразеологиялық единицалардың көркем әдебиетте қолданылу сапасын тұрақгы сөз тіркестерінің
Жалпы сөз өзара қатынас құралы есебінде негізінен екі түрлі
Коммуникативті қызмет атқаратын көбіне-көп сөйлемдер. Бұлар ойласу, бір нәрсе
Көркем әдебиет үшін бұлардың ең қажетті белгілері мынадай бірнеше
Сөздің образды-бейнелі болуы дегенді қалай түсінеміз. Ауыспалы астарлы, метафоралы
Метафоралы фразеологизмдер заттарды өзгеше құлпыртып, әсем жасандыратыны сондай, тіпті
Образды-мәнерлі тұрақты тіркестердің ішінде мақал-мәтелдердің қызметі өзгеше. Акад. Ф.
Жазушылардың творчестволық ісінде метафоралы фразеологияның таптырмайтын тағы бір қасиеті
Жіктеп, саралап, салалап айтар болсақ, фразеологиялық единицалардың көркем әдебиеттегі
Фразеологиялық орамдар жалпы барлық стильде қолданылады, бірақ әрқилы ыңғайда
Көркем әдебиет пен публицистикада фразеологиялық орамдарды қолданудың бірнеше жолы
Осы жаңарту, жаңғыртуда авторлық өрістер бірдей болмайды. Әркімнің творчестволық
Тұрақты сөз тіркестеріне жататын мақал-мәтелдер де, идиомдар да, қанатты
Көркем әдебиетте мақал-мәтелдер кейіпкерлердің ішкі жан-дүниесін, психологиялық мінез-құлқын, сөйлеу
Мақал-мәтелдердің, идиомдардың және фразеологиялық единицалардың басқа түрлерінің көркем әдебиеттегі
Халық тарихын және оның әлеуметтік-саяси ой пікірін білу үшін,
Сөйтіп жазушы сөз бен ой толғауды ежелден машық еткен.
Біз жазушылардың сөз қолдану қабілетін қарағанда жеке сөздердің, сөз
Ағылшын жазушыларының шығармаларындағы фразеологизмдердің қолданылуынан мынадай жағдайлар аңғарылады. Мұнда
Жазушының халықтан ала бөтен тілі жоқ, сонымен бірге оның
Ч.Диккенс «Оливер Твист» романында фразеологизмдерді өте көп қолданған. Мысалы:
Ч.Диккенстің «Оливер Твист» романындағы фразеологизмдерді аудару мәселесіне келетін болсақ,
Екіншіден, фразеологизмдерді аударуда олардың қазақ тіліндегі фразеологизмдермен мәндес келетіндігі
Үшіншіден, көптеген фразеологизмдер сөзбе-сөз аударылған.
Фразеологизмдердің грамматикалық, стилистикалық және функционалдық өзгешелігі бар.
Ч.Диккенс пайдаланған фразеологизмдердің өзіндік ерекшеліктері бар. Фразеологизмдер көркем әдебиетте
Фразеологиялық тіркестердің грамматикалық заңдылықтары олардың стилистикалық қызметін де танытады.
Ч.Диккенс шығармаларынан байқалатыны, ондағы фразеологизмдердің бәрі дерлік әрқилы қызметте
Ч.Диккенс өмір шындығын, қоғамдық құбылысты, болмыстың неше алуан фактілерін
Ч.Диккенс фразеологизмдерді творчестволықпен қолдана білген. Ол баяндалатын құбылыстың ыңғайына
Ч.Диккенс шығармаларында фразеологизмдерді қолдануда әртүрлі тәсілдерге барған. Фразеологизмдердің сипатын,
Күрделі тіркестер – идиомдарды, фразеологиялық топтарды былай қойғанда, жеке
Өйткені қайсыбір тілді алсаңыз да, оның әрқайсысының өзге тілге
Әлгі қиындықтар осы тектес ерекшеліктерге де байланысты. Қазіргі реалистік
Әдетте идиомдар барынша қысқа боп келеді де барлық компоненттері
Фразалық топтар да идиомдар тәрізді қысқа, нақты, тұжырымды боп
Міне, сондықтан аудармашы-ғалымдар, жазушылар автордың қандай бір ерекшелігі болмасын,
Идиомдарды аудару жайында түрлі-түрлі пікір тараған. Бірі аударуға болады
Идиом мен фразалық топтарды, мақал-мәтелдерді аударудың біздіңше, бірнеше жолы
Екіншіден, аударылатын тілден сол мақал-мәтелдер мен фразеологизмдердің эквивалентін іздеу
Халықтардың тіршілік ету формасы, тұрмыс жайы ұқсас келе береді.
Мақал-мәтелдерді аудару керек пе немесе эквивалентін табу керек пе
Бірақ қайсыбір тілді алсаңыз да, өзінше бейнелеу әдісі, сол
Сонымен фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді аударудың тәсілдерін мынадай үш топқа жинақтап
Көркем әдебиетте жалпы халықтық тіл барлық грамматикалық айшықтарымен, сөздік
Бұл шығармада фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді қолданатын кейіпкердің бірі Оливер. Ол
Белгілі бір халықтың ғасырлар бойғы әдет-ғұрып, салт-санасы, күнделікті тұрмысына
Аудармада мұндай факторларға мән бермеуге болмайды. «Оливер Твисттегі» фразеологизмдердің
Мақал-мәтелдерді, фразеологизмдерді аударуға болатынын көрдік. Оның бірнеше жолы бар.
Қорытынды
Тіл – ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық қазына. Халық
Жалпы, тіл білімінде фразеология мәселесі көп зерттеліп келеді десек
Тілдегі фразеологизмдер – тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік қызметі ерекше
Көркем шығарма тілінің фразеологиялық қорын зерттеу – бір жағынан
Көркем шығарма тілін біршама терең зерттеген орыс ғалымы А.И.Ефимов
Көркем шығармада тілдің сөз байлығы мейлінше мол жұмсалып, әр
Қолданылған әдебиеттер:
Боранбаева Г.С. ХV-XVІІІ ғ. Қазақ поэзиясы тіліндегі фразеологизмдер. Филол.
Боранбаева Г.С. ХV-XVІІІ ғ. Қазақ поэзиясы тіліндегі фразеологизмдер. Филол.
Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтакиссі. Алматы,
Кунин А.В. Английская фразеология. Москва. 1970.
Лингвистический энциклопедический словарь. 560-б.
В.В.Виноградов. Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины. 1946.
В.Н.Телия. Что такое фразеология? Москва. 1966.
М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев. Қазақ тілінің стилситикасы. Алматы, 1966.
«Халық мұғалімі», 1946, №1-2.
Ф. Буслаев. Исторические очерки народной словесности и искусства, т.
И. И. Срезневский. Замечания об образовании слов из выражений//
Ф. Ф. Фортунатов. Сравнительное языкознание. Избранные труды, т. I.
А. А. Шахматов. Синтаксис русского языка. Л., 1941.
А. А. Потебня. Из лекции по теории словесности. Басня.
Ш. Балли. Общая лингвистика и вопросы французского языка. М,
«Современный русский литературный язык» (Программы задания для заочных пединститутов),
«Русский язык в советской школе», 1929, № 6.
І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). Алматы, 1962.
К.Аханов. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1965.
М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев. Қазақ тілінің стилситикасы. Алматы, 1966.
М. Қаратаев. Туған әдебиет туралы ойлар. Алматы, 1958.
Айтбаев Ө.А. Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. - Алматы: Ғылым, 1975,
Акаева М.А. Субстантивированные слова в составе фразеосочетаний казахского языка
Аронов Қ.Ғ. Қазақ тіліндегі халықтық космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты: Филол.
Ахметжанова Ф.Р. Фразеологические типы «относительное прилагательное плюс существительное» в
Ахметжанова Ф.Р., Кудрявцева В.А. Слово в системе словарей русского
Ахметжанова Ф.Р., Кудрявцева В.А. Фразеологические словари в системе лингвистической
Ахметжанова Ф.Р. Определительные фразеосочетания казахского языка: Монография. -Усть-Каменогорск: Изд-во
Ахметжанова Ф.Р., Ережепова С.К. Моделирование коммуникативных ситуаций при обучении
Ахметжанова Ф.Р., Қайырбаева Қ.Т. Тұрақты сөз тіркестері құрамындағы түр-түс
Ахметжанова Ф.Р., Қайырбаева Қ.Т. «Ақ» сөзіне байланысты тұрақты сөз
Әбіласан Ә. Көне сөздер құпиясы. - Алматы: Ана тілі,
Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. -
Балақаев М.Б., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. -Алматы:
Барашков В.Ф. Знакомые с детства названия. -Москва: Просвещение, 1982.
Бекбулатова С.А. Цветовой эпитет, его виды и стилистические функции
Боранбаева Г.С. ХҮ-ХҮІІІ ғ. Қазақ поэзиясы тіліндегі фразеологизмдер. Филол.
Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
Гафуров А. Имя и история. - Москва: Наука, 1987.
Дүйсенов М. Ғасырлар сыры. - Алматы: Жалын, 1988. -
Дәуренбеков Ж., Тұрсынов Е. Қазақ бақсы-балгерлері. - Алматы: Ана
Жарқынбекова Ш.К. Цветообразующие прилагательные как объект художественного перевода (на
66
