TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар



МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz

Кіріспе

І. Паскаль программалау тілі туралы жалпы мағлұмат

1.1 Turbo Pascal жүйесiнiң программалау ортасы

1.2 Паскаль тіліндегі мәліметтер

1.2.1 Турбо Паскаль тіліндегі константалар (тұрақты сандар)

1.2.2 Турбо Паскаль тіліндегі айнымалылар

1.2.3 Турбо Паскаль тіліндегі мәліметтер типі

1.3 Паскаль тіліндегі амалдар мен өрнектер

1.4 Массивтер

ІІ. Паскаль тілінің көмегімен сұрыптау және іздеу алгоритмдерін құрастыру

2.1 Іздеу алгоритмі

2.1.1 Сызықтық іздеу

2.1.2 Шектеу қою арқылы іздеу

2.1.3 Екілік немесе қақ бөліп іздеу

2.2 Сұрыптау алгоритмі

2.2.1 Таңдау бойынша сұрыптау

2.2.2 Айырбастау бойынша сұрыптау (“көбікше” әдісі)

2.2.3 Мойындық сұрыптау (шейкерлі)

2.2.4 Енгізу арқылы сұрыптау

2.2.5 Хоар сұрыптамасы

2.2.6 Индексті векторларды пайдалану арқылы сұрыптау

2.3 Дербес орындайтын жаттығулары

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 48 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ


МАЗМҰНЫ

Кіріспе

І. Паскаль программалау тілі туралы жалпы мағлұмат

1.1 Turbo Pascal жүйесiнiң программалау ортасы

1.2 Паскаль тіліндегі мәліметтер

1.2.1 Турбо Паскаль тіліндегі константалар (тұрақты сандар)

1.2.2 Турбо Паскаль тіліндегі айнымалылар

1.2.3 Турбо Паскаль тіліндегі мәліметтер типі

1.3 Паскаль тіліндегі амалдар мен өрнектер

1.4 Массивтер

ІІ. Паскаль тілінің көмегімен сұрыптау және іздеу алгоритмдерін
2.1 Іздеу алгоритмі

2.1.1 Сызықтық іздеу

2.1.2 Шектеу қою арқылы іздеу

2.1.3 Екілік немесе қақ бөліп іздеу

2.2 Сұрыптау алгоритмі

2.2.1 Таңдау бойынша сұрыптау

2.2.2 Айырбастау бойынша сұрыптау (“көбікше” әдісі)

2.2.3 Мойындық сұрыптау (шейкерлі)

2.2.4 Енгізу арқылы сұрыптау

2.2.5 Хоар сұрыптамасы

2.2.6 Индексті векторларды пайдалану арқылы сұрыптау

2.3 Дербес орындайтын жаттығулары

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Паскаль тілін 1968-71 жылдары Швейцарияда профессор Никлаус Витр
Бұл тілде жазылған программаны компьютерде орындау кезінде ол
Қазіргі кезде Паскаль тілі кез келген күрделі есептерді
Техниканың даму жетістіктеріне сай ЭЕМ – біздің өміріміздің
Программист мұндай программаларды жасаған кезде барлық мәліметті компьютерге
Бұл дипломдық жұмыста Турбо Паскаль тілінде программалаудың негізгі
І. Паскаль программалау тіліне туралы жалпы мағлұмат

Компьютер табиғат құбылыстарын зерттеу, технологиялық процестерді басқару, мультфильмдер
Сөйтіп, есепті шығарудың матемтаикалық моделін құра отырып:

математикалық модель негізделетін болжамдарды ерекшелеу;

алғашқы мәліметтер мен нәтижелерді анықтау;

нәтижелер мен алғашқы мәліметтерді байланыстыратын математикалық қатынастарды (формулалар,
Математикалық модель құру барысында мәліметтер арқылы ізделінді шамаларды
Сонымен, математикалық модель құру кезеңімен компьютердің көмегімен есеп
Компьютер алгоритмді адамның қатысуынсыз автоматты түрде орындайды. Ол
Компьютермен есептеуді жүргізгеннен кейін алынған нәтижені талдау қажет.
Сонымен, компьютерде есеп шығарудың үшінші кезеңі – программа
Математикалық модель→Алгоритм→ Программа. Компьютер жұмысының нәтижелерін талдау.

Қорыта келгенде, қойылған есепті шығару алгоритмін құруда: біріншіден,
1.1 Turbo Pascal жүйесiнiң программалау ортасы

Turbo Pascal-дың соңғы нұсқаларында экрандық редактор, түрлендiрушi
Turbo Pascal жүйесiнiң ерекшелiктерi:

бiрнеше терезелердi пайдалануға, сондай-ақ олардың өлшемдерiн өзгертуге, экранда
меню жүйесi бар;

сұхбат терезелерi бар;

тышқанмен жұмыс iстеу мүмкiндiгi бар;

1Мбайт-қа дейiнгi файлдармен жұмыс iстеуге мүмкiндiк беретiн көп
жөндеушiнiң (отладчик) мүмкiндiктерi өте көп;

экранды толық тазартып, қайта қалпына келтiруге болады.

Программалау ортасында негiзгi жұмыс пернелер тақтасы немесе тышқан
Программалау ортасында жұмыс iстеу үшiн Turbo.exe файлын орындауға
Турбо Паскаль программалау жүйесiнде жұмыс iстеудi меңгеру үшiн,
Терезе негiзiнен меню қатарынан, жұмыс алабынан және функöионалдық
Программа iске қосылып, терезе ашылғаннан кейiн, курсор жұмыс
Меню қатарына F10 пернесi арқылы шығып, ESC арқылы
Меню қатарының командаларын және төменгi сатылы командаларының қажеттiсiн
File менюiнiң командалары файлдармен негiзгi әрекеттердi орындауға мүмкiндiк
New командасы үнсiз келiсiм бойынша NONAMEXX.PAS (ХХ-тiң орнына
Open F3 сақталған файлдарды оқу мүмкiндiгiн беретiн сұхбат
Save (сақтау)- F2 екпiндi терезедегi файлды дискiге сақтайды.
Save as… (… деп сақтау) терезедегi екпiндi файлды
Change dir (Каталогты өзгерту) командасы Change directory сұхбат
Print командасы екпiндi терезенiң мазмұнын баспаға шығарады. Турбо
Printer setup командасы принтердi орнатуға мүмкiндiк беретiн сұхбат
DOS shell (DOS-қа уақытша шығу) DOS-тың командаларын немесе
Exit (шығу)- Alt+X Турбо Паскаль ортасынан шығу, сақталмаған
Edit меню командалары редактор терезесiнде программа мәтiнiн көшiру,
Undo (болдырмау)- Alt+Bksp программа мәтiнiн өңдеу кезiндегi
Redo Undo командасының қатармен орындаған соңғы командасын алып
Cut Shift+del Белгiленген бөлiктi буферге қиып
Copy Ctrl+Ins Белгiленген бөлiктiң көшiрмесiн буферге алады
Paste Shift+Ins Курсор орналасқан жерге буфердегi ақпаратты
Clear Ctrl+Del Белгiленген бөлiктi тазалау, өшiру.

Show Clipboard (буфердi ашу) редактор терезесiнде көшiрмесi алынған
Find (табу) командасы табуға қажеттi және iздеу опöияларын
Replace (алмастыру), Alt+S+R- iздейтiн мәтiн мен оны алмастыратын
Search Again (қайтадан iздеу) Ctrl+L командасы – Find
Go to line number (нөмiр қатарына бару) –
Show last compiler error – экранның жоғарғы жақ
Find error (қатенi iздеу) Alt+F8– программаны орындау кезiндегi
Find procedure (Проöедураны iздеу) iздейтiн проöедураның атын енгiзу
Run (орындау) меню командалары программаны орындауға жiберу, жөндеудi
Run (орындау) Ctrl+F9 командасы Run/Parameters командасының көмегiмен орнатылған
Program reset Ctrl+F2 (сброс программы) – жөндеушiнiң орындап
Go to cursor (курсорға өту) F4 –
Trace into (қосалқы программаға кiрiп, қадамдық орындау) ±7
Step over (қосалқы программаға кiрмей қадам бойынша орындау).
Parameters (Параметрлер)-программа параметрлерiн енгiзу мүмкiндiгiн бередi. Параметрлер программаны
Compile (Компилляöия) меню командалары программаның қатесiн тексеру мүмкiндiгiн
Make (Программаны жинақтау). Егер негiзгi программада немесе негiзгi
Build (Программа құру) – Make (Программаны жинақтау) командасы
Destination memory (Файлды орналастыру) программаның орындалатын файлының (.ехе)
Primary file…(Негiзгi файл) командасы Build (Программа құру) және
Clear primary file (Негiзгi файлдан бас тарту) командасы
Information (файл жөнiнде информаöия алу) ағымдағы файл және
Debug (жөндеу менюi) программаны жөндеу (отладка) үшiн қажеттi
Breakpoints (Тоқтау нүктесi)–Тоқтау нүктесiмен жұмыс iстеу мүмкiндiгiн бередi.
Call stack (қолданылатын қосалқы программа терезесi) – Қолданылатын
Register (регистр) Регистрлер терезесi ашылады.

Watch (Жөндеу терезесi) жөндеу терезесi ашылады.

Output (нәтиже) шығатын нәтижелер терезесi ашылады.

User screen (пайдаланушы терезесi) пайдаланушы терезесi ашылады. Терезеден
Evaluate/modifu… (Есептеу қайталау) мәндерi есептелетiн өрнектi немесе айнымалыны,
Add Watch… (бақылау параметрiн қосу) Бақыланатын параметрлер терезесiне
Add breakpoint…(тоқтау нүктесiн қосу) тоқтау нүктесi мен тоқтау
Tools (Саймандар мен аспаптар) менюi бiрiктiрiлген программмалау ортасынан
Программаны программалау ортасынан жiберiлетiн тiзiмдерi қатарына қосу үшiн,
Messages (Хабарлама)– Dos фильтрi арқылы программадан берiлетiн информаöияны
Options менюiнiң командалары Турбо Паскаль ортасының үнсiз келiсiм
Compiler (Компиллятор) кодты компиляöиялауға әсер ететiн опöияларды таңдау
Memory sizes (Жад өлшемi) командасы үнсiз келiсiм бойынша
Linker (байланыс редакторы) командасы өңдеу жұмыстарына әсер ететiн
Map File (карта файлы) тiзiмi жүктеу картасының құрылуын
Off (ажыратулы) – жүктеу картасы құрылмайды;

Segments (сегменттер параметрi)- жүктеу картасында программаның барлық сегменттерiнiң
Public (глобальды параметрлер)- жүктеу картасында сегмент параметрлерiмен қоса
Detailed (детализаöия)- жүктеу картасында Public параметрлерiмен қоса программаның
Link Buffer (байланы редакторының буферi) тiзiмi буфердiң орналасатын
Memory (жады)- буфер жедел жадыға орналасады, түрлендiру (компилляция)
Disk (диск)- буфер дискiге орналасады.

Debugger (жөндеушi) командасы бiрiктiрiлген жөндеушiнiң жұмысына әсер ететiн
Directories (Каталогтар) командасы Турбо Паскальда түрлендiруге арналған байланыстарды
Window (Терезе) меню командалары терезенi ашу, жабу, экранда
Tile барлық терезелердi бiрiнiң астына бiрiн қатарластырып
Cascade – терезелердi қабаттастырып орналастырады;

Close all – терезелердiң барлығын жабу;

Refresh display (экранды жаңарту) – программа экранның мазмұнын
Size/move CtrlF5 (өлшемiн өзгерту, орнын ауыстыру) – терезенiң
Zoom F5 – терезенiң көлемiн үлкейту, кiшiрейту әрекетiн
NEXT F6 (келесi) ретi бойынша келесi терезенi
Previous Shift+F6 – (алдыңғы) ретi бойынша алдыңғы терезенi
Close Alt+F3 (жабу) – екпiндi терезенi жабады.

List… At+0 (терезелер тiзiмi) – жұмыс iстеп тұрған
Help (көмек) меню командалары жүйедегi анықтамалық ақпаратты оқу
Contents (экранға шығарылған ақпарат жөнiнде мәлiмет) ағымдағы уақытта
Index (түйiндi сөздер) жүйеде бар барлық анықтамалық ақпараттардың
Topic search (сөз бойынша iздеу) Курсор орналасқан сөз
Prevoius topic (алдыңғы тақырып) алдыңғы сұранысқа сәйкес келетiн
Using help (контекстi көмек жүйесi жөнiнде анықтама) контекстi
Files (файлдар) контекстi көмек файлдарын енгiзу мүмкiндiгiн беретiн
Compiler directives (компилятор директиâалары) компилятордың директиâаларының тiзiмiн шығарады.

Reserved words (қордағы слоâа) қордағы сөздердiң тiзiмiн шығарады.

Standard units (стандартты модульдер) стандартты модульдер тiзiмiн шығарады.

Turbo Pascal language (Turbo Pascal тiлi) Turbo Pascal
Error message (қателер жөнiнде хабарлама) қателер жөнiнде берiлген
About (жүйе жөнiнде мәлiмет) программалау жүйесi пакетiнiң нұсқасы
Тілдің алфавиті

Паскаль тілінің алфавиті келесі түрдегі таңбалардан тұрады:

- латын алфавиті А,B,С,...,х,у,z;

- цифрлар 0,1,2,...,9;

- арнайы таңбалар +,-,/,=,, [ ], .,
Программа аты, типі, константа, айнымалы, модульдер және тілдің
1.2 Паскаль тіліндегі мәліметтер

Кез-келген программада есепті шешу үшін, керекті айнымалылар мен
Паскаль тіліндегі мәліметтерді константа (тұрақты) және айнымалы деп
1.2.1 Турбо Паскаль тіліндегі константалар (тұрақты сандар)

Программаның орындалуы барысында констанаталар мәні өзгеріссіз қалады. Олар
Const

h=3;

b=-7.5;

c=’abcde’;

1.2.2 Турбо Паскаль тіліндегі айнымалылар

Программаның орындалуы барысында айнымалылар мәні бірнеше рет өзгеруі
Var

a,b: real;

c,d: integer;

1.2.3 Турбо Паскаль тіліндегі мәліметтер типі

Паскальдағы мәліметтер типін скалярлық және құрылымдық деп бөлеміз.
Скалярлық типтегі мәліметтерді келесі топтардан көруімізге болады, яғни
Мысалы. Бүтін санды айнымалылар типін сипаттауға керек болсын:

Var

a,b: byte;

f: word;

1.1-кесте Мәліметтердің бүтін санды типтері

Типі
Byte
Word
Integer
Shortint
Longint
Нақты сан типіндегі мәлімет 4-тен 10 байтқа дейін
Нақты сандарға мысал:

- нақтыланған нүкте: 4.12, 6.05, -17.5489;

- жылжымалы нүкте: -3.2Е-6(-3.2·10-6), -6.42Е+2(-6.42·102).

Барлық нақты сандар типі 1.2- кестеде көрсетілген

1.2- кесте. Мәліметтердің нақты типтері

Типі
Real
Single
Double
Extended
Мысалы. Нақты типтегі айнымалыларды сипаттау керек болсын:

Var

a,b,c: real;

d,f: double;

k: single;

Мәліметтің символдық типі дисплей экранында көрінетін кез-келген символды
Var

a,b:char;

Программа мәтінінде символдық типтегі айнымалылар мен константалар мәні
Мәліметтің логикалық (бульдік) типі. Бұл типтегі мәлімет негізінен
Мысалы:

var

a, b: boolean;

Турбо Паскальда стандартты скалярлық типтен басқа тізбектелген немесе
Тізбектелген тип берліген типтегі айнымалы қабылдай алатын
var

a,c: (red, blue, green);

b: (dog, cat);

Басында мәліметтердің тізбектелген типін енгізіп, содан соң осы
type =;

Мысалы:

type

color=(red,blue,green);

var

a,b: color;

Аралық тип арқылы берілген тип айнымалыларының өзгеру шегін
var

a, b, c: -7 .. 4;

x: ‘a’ .. ‘c’;

Алдында айтылған типтер сияқты мәліметтер типін type қызметші
Мысалы:

type

x=0..9;

var

a,b: x;

Әрбір аралық типтің айнымалысы 1 байт орын алады.

Құрылымдық тип мәліметтеріне келесілер жатады: массивтер, жолдар, жазбалар,
Массивтер - бір тип мәліметтерінің жиынтығы. Типті сипаттау
:array[i..i1,j..j1,…]of ;

мұнда i, i1- бірінші массив индексінің шекарасы; j,
Мысалы:

var

a: array [1 .. 10] of integer;

Алдымен масссив мәліметінің типін анықтап, содан соң скалярлық
Жолдар – символар тізбегі. Оларды өрнектерде қолданғанда жолдар
: string[n],

мұнда n - жол айнымалысының ұзындығы; егер n
1.3 Паскаль тіліндегі амалдар мен өрнектер

Өрнек мәліметтермен жұмыс жасау барысын реттеп отырады және
Турбо Паскаль тілінде қолданылатын арифиметикалық амалдар – 1.3-кестесінде
1.3-кесте. Арифметикалық амалдар

Амалдар Қызметі Операндалар типі Тип шешімдері

+ Қосу Бүтін, нақты Бүтін, нақты

- Алу Бүтін, нақты Бүтін, нақты

* Көбейту Бүтін, нақты Бүтін, нақты

/ Бөлу Бүтін, нақты Бүтін, нақты

Div Бүтін бөлігі Бүтін Бүтін

Mod Қалдық бөлігі Бүтін Бүтін

And «және» Бүтін Бүтін

Shl Солға жылжыту Бүтін Бүтін

Shr Оңға жылжыту Бүтін Бүтін

Or Немесе Бүтін Бүтін

Xor Немесені жоққа шығару Бүтін Бүтін

- Жоққа шығару Бүтін Бүтін

Not Логикалық жоққа шығару Бүтін Бүтін

Қатынас амалдары екі операнданы салыстырғанда, олар ақиқат немесе
Мысалы, қатынас амалдары:

3.142, 6>4

Қатынас амалдары символдық және жолдық айнымалылармен де анықталады:

‘a’ Логикалық амалдар логикалық мәліметтерге орындалады. Келесі логикалық амалдар
1.4-кесте. Логикалық амалдар.

A B Not A and B A or
t t f t t

t f f f t

f t t f t

f f t f f

Кестеде t - true (ақиқат) f – false
Логикалық өрнектерде логикалық және арифиметикалық қатынас амалдары да
Логикалық өрнекке мысал:

(a+x)>(c+d*cos(y)) or (a>b)

Күрделі өрнектердегі амалдардың орындалатын тәртібі қарапайым амалдар тәртібіне
1.Унарлы амалдар

2. *, /, div, mod, and, shl, shr.
3. +, -, or, xor.

4.=, , , >=, Өрнекте жақшаларды қолдану олардың есептелу тәртібін өзгертуге мүмкіндік
1.4 Паскаль тіліндегі стандартты функциялар

Турбо Паскалда арифметикалық амалдарға қолданылатын стандартты функциялар
1.5-кесте. Кейбір стандартты функциялар

Белгіленуі Аргумент типі Нәтиже типі Қызметі

Abs(x) Бүтін, нақты Бүтін, нақты Сан модулі

Sin(x) Нақты Нақты Синус функциясы

Cos(x) Нақты Нақты Косинус функциясы

Arctan(x) Нақты Нақты Арктангенс

Pi

Нақты π

Exp(x) Нақты Нақты ех

Ln(x) Нақты Нақты Натурал логарифм функциялары

Sqr(x) Нақты Нақты х2

Sqrt(x) Нақты Нақты

Int(x) Нақты Нақты Санның бүтін бөлігі

Frac(x) Нақты Нақты Санның бөлшек бөлігі

Round(x) Нақты Бүтін х санын дөңгелектеу

Trunc(x) Нақты Бүтін х санының бөлшек бөлігінің
Random Нақты Нақты 0 ден 1 ге дейінгі
Random(n) Нақты Бүтін 0 ден n ге
Бұлардан басқа кездесетін өзімізге таныс функцияларды (tg, arcsin
.

Бірақ солардың ішінде n дәрежедегі х санын табу
.

Бұл формула Паскаль тілінде стандартты функциялар көмегімен төмендегідей
х оң саны үшін – exp(n*ln(x));

х теріс саны үшін – -exp(n*ln(abs(x))).

Бұл формуланы n бөлшек дәрежедегі х санын табу
Егер бөлімі 1 жұп болатын болса, онда жұп
Жоғарыда айтылғандары ескере отырып, дәрежені есептейтін өрнектерді программалау
Сонымен қатар random функциясын пайдаланудың ерекшеліктеріне тоқтала кетейік:
1.4 Массивтер

Паскаль тілінде типтер қарапайым және күрделі болып бөлінеді.
Тұрмыста тізбектелген сандарды, кестелерді, фамилия тізімдерін көп пайдаланамыз,
Паскаль тілінде жеке айнымалыларды ғана өңдеп қоймай, айнымалылардың
Паскаль тілінде жеке-дара мәліметтермен қатар қандай да бір
Массив тұтасымен бір атпен аталады, ал элементтерінің реті
Сөйтіп, Паскаль тіліндегі массив ұғымы алгоритмдік тілдегі кесте
Массивтің типі алдын ала тип тарауында жарияланып, айнымалылар
Жазылуы: Type

=array[] of ;

var : ;

немесе

var

: array[] of ;

Мысал.

Type

KLASS=(K1, K2, K3, K4);

SIMVOL=array (byte) of char;

AI=(I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII,
Var

M1: SMVOL;

M2: array [1..60] of integer;

M3: array [‘a’.. ‘d’] of klass;

VECTOR: array[1..10] of real;

M4: array[AI] of 28..31;

LOG: array [boolean] of integer;

М1 бұл мысалда типтер тарауында жарияланған SIMVOL типімен
Массивтің индексі мен элементтерінің мәндерін ажырата білу керек:
М4 массивін схема түрінде көрсетейік:

31 28 31 30 31 30 31 30
І ІІ ІІІ IV V VI VII VIII
Мұнда ұяшықтарда масситвің элементтерінің мәндері жазылып, төменде индекстері
Егер массивтің базалық типі массивтік болса, онда қарастырылып
Мысал.

Type vektor=array[1..5] of integer;

matr=array[1..5] of vector;

Var A: matr;

Мұндағы А- екі өлшемді массив, элементтері А[1] [2]
А массивін былайша сипаттауға болар еді:

Var A: array[1..5, 1..5] of integer

Сөйтіп кез келген өлшемді массивтерді сипаттауға болады. Паскальда
Іс жүзінде, бір және екі өлшемді массивтер жиі
МАССИВТЕРДІ ӨҢДЕУ МЫСАЛДАРЫ

Массивтердің программада қолдану тәсілдерін көрсету мақсатымен бірнеше мысалдар
1-мысал. Жиырма нақты сан берілген. Осы сандардың арифметикалық
Осы 20нақты сандар тобын а массиві деп қарастырсақ,
Program M_1;

Var a: array [1..20] of real;

i: integer;

s: real;

Begin

for i:=1 to 20 do read(a[i] );

s:=0;

for i:=1 to 20 do s:=s+a[i];

s:=s/20;

write(s);

End.

Бұл программада 20 тұрақтысы төрт рет қайталанады, ал
Program M_1;

const n=20;

Var a: array [1..n] of real;

i: integer;

s: real;

Begin

read(n);

for i:=1 to n do read(a[i] );

s:=0;

for i:=1 to n do s:=s+a[i];

s:=s/n;

write(s);

End.

Бұл жағдайда массив элементтерінің саны өзгеретін болса, онда
2-мысал. Берілген х1, х2, …, хn сандық массивін
Программа құру үшін таңдау әдісімен реттеу алгоритмін қолданайық.
Осы алгоритмнің 5 элементі массивпен орындалу схемасын келтірейік.

i=1
x[1]=5
x[2]=45
x[3]=21
x[4]=3
x[5]=17
Program M_2;

const n=5;

Var i, j, min: integer;

x: array [1..n] of integer;

Begin

{*Массивтің элементтерін көрнекті түрде енгізу керек*}

{*………………………………………………………….*}

For i:=1 to n do

Begin

Write(‘x[‘,i,’]=,);

Readln(x[i] );

End:

{*…………………………………………………………………*}

{*Массивтің элементтерін біртіндеп салыстырып алмастыру*}

{*………………………………………………………………*}

For i:=1 to n do

Begin

For j:= i+1to n do

if x[j]Begin min:=x[j]; x[j]:=x[i]; x[i]:=min End;

Write(x[i], ‘ ’);

End.

x[1]=5
x[2]=45
x[3]=21
x[4]=3
x[5]=17

3 5 17
Бұл мысалда көрнекті түрде массив элементтерінің мәндерін енгізу
3-мысал. Нақты сандардан тұратын n жолды және n
Программада n=5 деп алайық.

Program M_3;

const n=5;

Var a: array [1..n] of integer;

i, j: integer;

Begin

{*Матрицаның элементтерін көрнекті түрде енгізу керек*}

{*……………………………………………………………..*}

For i:=1 to n do

For j:=1 to n do

Begin

Write(‘a[’,i, ‘,’,j,‘]=’,);

Readln(a[i,j] );

End;

{*Матрицаның жаңа элементтерін табу*}

{*………………………………………………………………*}

For i:=1 to n-1 do

For j:=1 to n do

a[i,j]:=a[i,j]-a[n,j];

{*………………………………………………………………*}

{*Матрицаның элементтерін экранға беру*}

{*………………………………………………………………*}

For i:=1 to n do

Begin

For j:=1 to n do

Write(a[i,j]:4);

Writeln;

End;

{*………………………………………………………………*}

End.

Жоғарыдағы мысалдарда массив элементтерінің бүтін (integer) және нақты
4-мысал. Арнайы белгілеулер енгізу арқылы бейнеленген шахмат кестесінің
A B C D E F G H

8 ҚЛ ҚА ҚС ҚФ ҚК ҚС ҚА
7 ҚП ҚП ҚП ҚП ҚП ҚП ҚП
6 .. .. .. .. .. ..
5 .. .. .. .. .. ..
4 .. .. .. .. .. ..
3 .. .. .. .. .. ..
2 АП АП АП АП АП АП АП
1 АЛ АА АС АФ АК АС АА
Шахмат тақтасын бағаналары А..Н, жолдары 1..8 аралықтарында жататын
Program M_4;

Type

f=(‘ҚП’, ‘ҚЛ’,‘ҚА’,‘ҚС’,‘ҚФ’,‘ҚК’,‘АП’,‘АА’,‘АС’,‘АФ’,‘АК’,‘АЛ’)

Var tt: array [‘a’..‘h’..‘i’..‘B’ ] of f;

i: integer; c:char;

Begin

{*2 және 7 жолдарының фигураларын орналастырамыз*}

For i:=‘a’ to ‘h’ do

Begin

tt[c, 7]:=‘ҚП’;

tt[c, 2]:=‘АП’;

End;

{*басқа фигураларды орналастырамыз*}

tt[‘a’, 8]:=‘ҚЛ’; tt[‘a’, 1]:=‘АЛ’;

tt[‘b’, 8]:=‘ҚА’; tt[‘b’, 1]:=‘АА’;

tt[‘с’, 8]:=‘ҚС’; tt[‘c’, 1]:=‘АС’;

tt[‘d’, 8]:=‘ҚФ’; tt[‘d’, 1]:=‘АФ’;

tt[‘е’, 8]:=‘ҚК’; tt[‘e’, 1]:=‘АК’;

tt[‘f’, 8]:=‘ҚС’; tt[‘f’, 1]:=‘АС’;

tt[‘g’, 8]:=‘ҚА’; tt[‘g’, 1]:=‘АА’;

tt[‘h’, 8]:=‘ҚЛ’; tt[‘h’, 1]:=‘АЛ’;

{*бос орындар*}

For i:=6 downto 3 do

For c:=‘a’ to ‘h’ do tt[‘c’, 1]:=‘..’;

{*Тақтаны экранға шығарамыз*}

For с:=‘A’ to ‘H’ do Write(c:4);

Writeln;

For i:=8 downto 1 do

Begin

Write(i:2);

For c:=‘A’ to ‘H’ do Write(tt[c,1]);

Writeln;

End;

End.

Бұл мысалда массив элементтерінің индекстерінің аралығы символдық тұрақтылармен
ІІ. Паскаль тілінің көмегімен сұрыптау және іздеу алгоритмдерін
2.1 Іздеу алгоритмі

Іздеу алгоритмі мысалы, массив элементін қажет қасиеті бойынша
2.1.1 Сызықтық іздеу

Сызықтық іздеу қосақтасқан шартты (while-do, repeat-until) циклдер бойынша
Циклдан шыққан соң, біздің қандай шарт бойынша шыққандығымыз
Мысал: Сызықтық іздеу

program Poisk1;

var A:array[1..100] of integer;

N, X, i:integer;

begin

read(N); {Nfor i:=1 to N do read(A[i]);

read(X);

i:=1; {i:=0;}

while (iX) do i:=i+1;

{repeat i:=i+1; until (i>N) or (A[i]=X);}

if iA массивінің ',i,' орнына алғашқы енгізілуі')

else write('табылмады');

end.

Соңғы енгізілу бойынша іздеу кезінде енгізуден кейін келесі
i:=N; {i:=N+1;}

while (i>=1) and (A[i]X) do i:=i-1;

{repeat i:=i-1; until (iif i>=1 then write(X,' санының

A массивінің ',i,' орнына соңғы енгізілуі')

else write('табылмады');

2.1.2 Шектеу қою арқылы іздеу

Шектеу қою арқылы іздеудің мақсаты, массивтің санына байланысты
Циклдан шығу, яғни іздеу шарты элемент табылған соң
МЫСАЛ: Шектеу қойып іздеу

program Poisk2a;

var A:array[1..101] of integer;

N,X,i:integer;

begin

read(N); {Nfor i:=1 to N do read(A[i]);

read(X);

A[N+1]:=X; {қосымша элемент арқылы барьер орнату}

i:=1; {i:=0;}

while A[i]X do i:=i+1;

{repeat i:=i+1; until A[i]=X;}

if iA массивінің ',i,' орнына алғашқы енгізілуі')

else write('табылмады');

end.

program Poisk2b;

var A:array[1..100] of integer;

N,X,i,y:integer;

begin

read(N); {Nfor i:=1 to N do read(A[i]);

read(X);

y:=A[N]; {соңғы элементті сақтау}

A[N]:=X; {қосымша элемент арқылы барьер орнату}

i:=1; {i:=0;}

while A[i]X do i:=i+1;

{repeat i:=i+1; until A[i]=X;}

if (iwrite(X, ' санының A массивінің ' ,i, '
else write('табылмады');

A[N]:=y; {массивтің соңғы элементін қайта қалпына келтіру}

end.

2.1.3 Екілік немесе қақ бөліп (бинарлы) іздеу

Екілік іздеу алгоритмін элментті массивке берілген қасиет бойынша
Алгоритмнің негізгі мақсаты массивті әрбір кезде дәл екіге
Бұл алгоритмде екі түрлендіру бар, олар бірінші және
Екілік іздеу алгоритмі жұмыс жасағанда ізделінетін бөлік, мысалы
МЫСАЛ: Өсу бағыты бойынша реттелген массивте Х санының
program Poisk3a;

var A:array[1..100] of integer;

N,X,left,right:integer;

begin

read(N); {Nwrite('өсу бағыты бойынша реттелген массивті енгізіңіз');

for i:=1 to N do read(A[i]);

read(X);

left:=1; right:=N;

{іздеу бөлігінің оң және теріс шекаралары}

while leftbegin

c:=(left + right) div 2;

{аз бағыты бойынша дөңгелектеген ортасы}

if X>A[c] then

{егер массив кемімелі түрде реттелген болса, онда if
left:=c+1

{ортасын қоспай оң жақ бөлігін таңдаймыз, left ауыстыра
else right:=c;

{ ортасын қоспай сол жақ бөлігін таңдаймыз, right
end;

if X=A[left] then {мұнда left = right, бірақ
write('A массивінің ',left,'жағына',X,'санының алғашқы енуі')

else write('табылмады');

end.

МЫСАЛ: Өсу бағыты бойынша реттелген массив элементері сандарының
program Poisk3b;

var A:array[1..100] of integer;

N,X,left,right:integer;

{функция а саны цифрларының қосындысын есептейді, мұнда a
function Sum(a:integer):integer;

var s:integer;

begin

s:=0; a:=abs(a);

while a>0 do

begin

s:=s + a mod 10;

a:=a div 10;

end;

Sum:=s;

end;

begin

read(N); {Nwrite('цифрларының қосындысы өспелі бағытта орналасқан массивті енгізіңіз');

{мысалы, N=4 : 122, -432, 88, 593}

for i:=1 to N do read(A[i]);

read(X);

left:=1; right:=N;

{іздеу бөлігінің сол және оң шекарасы}

while leftbegin

c:=(left+right+1) div 2;

{үлкен бөлігіне байланысты дөңгелектеген орта}

if X>=Sum(A[c]) then left:=c

{left ауыстыра отырып, ортасын алмай оң жақ бөлігін
else right:=c-1;

{ right ауысттыра отырып, ортасын алмай сол жақ
end;

if X=Sum(A[left]) then {мұнда left = right, бірақ
write('соңғы сан цифрларының қосындысы=',X,'тең',A[left], ' А массивінің ',left,'
else write('табылмады');

end.

2.2 Сұрыптау алгоритмі

Сұрыптаудың ең қарапайым есебіне массив элементтерін өспелі немесе
Сұрыптаудың әр түрлі әдістері бар. Осы әдістердің әрқайсысын
2.2.1 Таңдау бойынша сұрыптау

Бұл әдістің негізгі маңызы ең үлкен массив элементін
Таңдау бойынша сұрыптау әтсілін N*N өлшемде есептеу қиынға
МЫСАЛ: N бүтін сандардан тұратын А массивін өсу
program Sort_Vybor1;

var A:array[1..100] of integer;

N,i,m,k,x : integer;

begin

write('массив элементтерінің саны');

read(N);

for i:=1 to n do read(A[i]);

for k:=n downto 2 do { k -
begin

m:=1; { m - max орны}

for i:=2 to k do if A[i]>A[m] then
{m нөмір мен k нөмірдегі элементтер орнын ауыстырамыз}
x:=A[m]; A[m]:=A[k]; A[k]:=x;

end;

for i:=1 to n do write(A[i],' '); {реттелген
end.

МЫСАЛ: Бір мезгілде max және min табу есебі.
program Sort_Vybor2;

var A:array[1..100] of integer;

N,i,m,k,x,p : integer;

begin

write('массив элементі саны');

read(N);

for i:=1 to n do read(A[i]);

for k:=1 to n div 2 do {
begin

m:=k; { m - max орны }
p:=k; { p - min орны }
{max және min k дан n-k+1-ға дейінгі элементтер
for i:=k+1 to n-k+1 do

if A[i]>A[m] then m:=i

else if A[i]{p нөмірі мен k нөмірі элементтерін орындарымен ауыстырамыз}
x:=A[p]; A[p]:=A[k]; A[k]:=x;

if m=k then m:=p;

{егер max k орында тұрса, онда қазір ол
{m нөмірі мен n-k+1 нөмірі элементтерін орындарымен ауыстырамыз}
x:=A[m]; A[m]:=A[n-k+1]; A[n-k+1]:=x;

end;

for i:=1 to n do write(A[i],' '); {реттелген
end.

2.2.2 Айырбастау бойынша сұрыптау («көбікше» әдісі)

Бұл әдістің негізгі мақсаты, біртіндеп көршілес екі массив
МЫСАЛ: N бүтін сандардан тұратын А массивін өспелі
program Sort_Obmen1;

var A:array[1..100] of integer;

N,i,k,x : integer;

begin

write(' массив элементтерінің саны');

read(N);

for i:=1 to n do read(A[i]);

for k:=n-1 downto 1 do { k –
for i:=1 to k do

if A[i]>A[i+1] then

{көршілес элементтермен орындарын ауыстыру}

begin x:=A[i]; A[i]:=A[i+1]; A[i+1]:=x;
for i:=1 to n do write(A[i],' '); {реттелген
end.

Айырбастау бойынша сұрыптауда, егер келесі сүзіп өту кезінде
МЫСАЛ: Ауыстыруларды тексеру арқылы айырбастау бойынша сұрыптау.

program Sort_Obmen2;

var A:array[1..100] of integer;

N,i,k,x : integer; p:boolean;

begin

write('массив элементтерінің саны');

read(N);

for i:=1 to n do read(A[i]);

k:=n-1; {бірінші сүзгі кезіндегі парлар саны}

p:=true; {логикалық айнымалы p ақиқат, егер алмастырулар

болса, онда сұрыптауды жалғастыру}

while p do

begin

p:=false;

{Жаңа сүзгінің басталу. Әлі алмастырулар болған жоқ.}

for i:=1 to k do

if A[i]>A[i+1] then

begin

x:=A[i]; A[i]:=A[i+1]; A[i+1]:=x;

{элементтердің орындарын ауыстыру}

p:=true; {алмастыру жағдайын есте сақтау}

end;

k:=k-1;

{келесі сүзгі үшін парлар санын азайтамыз}

end;

for i:=1 to n do write(A[i],' '); {реттелген
end.

Сұрыптау алгоритмінің келесі түрлендіруі ең соңғы ауыстыруды есте
МЫСАЛ: Соңғы алмастыру орнын есте сақтау арқылы айырбастау
program Sort_Obmen3;

var A:array[1..100] of integer;

N,i,k,x,m : integer;

begin

write('массив элементтерінің саны');

read(N);

for i:=1 to n do read(A[i]);

k:=n-1; {бірінші сүзгі кезіндегі парлар саны}

while k>0 do

begin

m:=0;

{бұл сүзгі кезінде ауыстырулар болған жоқ, орын 0
for i:=1 to k do

if A[i]>A[i+1] then

begin

x:=A[i]; A[i]:=A[i+1]; A[i+1]:=x; {элементтер орындарын ауыстырамыз}

m:=i; {және алмастырған орындарды есте сақтаймыз}

end;

k:=m-1; {парлар саны соңғы ауыстырылған орынға байланысты}

end;

for i:=1 to n do write(A[i],' '); {реттелген
end.

2.2.3 Мойындық (шейкерлі) сұрыптау

Бұл алгоритмнің негізгі мағынасы алмастыру бойынша сұрыптауға жатады.
МЫСАЛ: N нақты сандарынан тұратын А массивін өсу
program Shaker;

var A:array[1..100] of integer;

N,i,k,x,j,d : integer;

begin

write('массива элементтерінің саны');

read(N);

for i:=1 to n do read(A[i]);

d:=1; i:=0;

for k:=n-1 downto 1 do { k -
begin

i:=i+d;

for j:=1 to k do

begin

if (A[i]-A[i+d])*d>0 then

{көршілес элементтерді орындарымен ауыстырамыз}

begin x:=A[i]; A[i]:=A[i+d]; A[i+d]:=x; end;

i:=i+d;

end;

d:=-d;

{қозғалыс бағытын кері бағытқа ауыстырамыз}

end;

for i:=1 to n do write(A[i],' '); {реттелген
end.

2.2.4 Енгізу арқылы сұрыптау

Бұл әдістің негізгі мақсаты К элементтен тұратын реттелген
Сұрыптау басында массивтің реттелген бөлігі бір элементтен ғана
Сызықтық іздеуді пайдалану кезінде есептелуі енгізу арқылы сұрыптауды
МЫСАЛ: N нақты сандарынан тұратын А массивін
program Sort_Include1;

var A:array[1..100] of integer;

N,i,k,x : integer;

begin

write(' массива элементтерінің саны');

read(N);

read(A[1]); {for i:=1 to n do read(A[i]);}

{k - реттелген массив бөлігінің саны}

for k:=1 to n-1 do

begin

read(x); {x:=A[k+1];}

i:=k;

while (i>0)and(A[i]>x) do

begin

A[i+1]:=A[i];

i:=i-1;

end;

A[i+1]:=x;

end;

for i:=1 to n do write(A[i],' '); {реттелген
end.

МЫСАЛ: N нақты сандарынан тұратын А массивін өсу
program Sort_Include2;

var A:array[1..100] of integer;

N,i,k,x,c,left,right : integer;

begin

write('массив элементтерінің саны'); read(N);

read(A[1]); {for i:=1 to n do read(A[i]);}

{k – массивтің реттелген бөлігіндегі элементтер саны}

for k:=1 to n-1 do

begin

read(x); {x:=A[k+1];}

left:=1; right:=k;

{ізделінетін бөліктің оң және сол шекарасы}

while left{соңғы енгізілу үшін екілік іздестіру}

begin

c:=(left+right+1) div 2;

{үлкен жағына қарай дөңгелектеген ортасы}

if x>=A[c] then left:=c

{ортаның оң жақ бөлігін аламыз}

else right:=c-1; {ортаны қоспағандағы сол жақ бөлігін аламыз}
end;

if x>=A[left] then left:=left+1;

{х массивін енгізу үшін бір орын босата отырып,
for i:=k downto left do A[i+1]:=A[i];

A[left]:=x;

end;

for i:=1 to n do write(A[i],' '); {реттелген
end.

2.2.5 Хоар сұрыптамасы

Бұл сұрыптауды жылдам сұрыптау деп атаймыз. Бұл әдісті
Қандайда да бір элемент мәні, көбінесе ортаңғысын Х
Содан соң ол массив екі бөлікке дәл бөлінеді.
Берілген рекурсивті алгоритмді бір рет шақыруды есептеу сұрыптайтын
МЫСАЛ: N нақты сандарынан тұратын А массивін өсу
program Quick_Sort;

var A:array[1..100] of integer;

N,i : integer;

{Ішкі программаға сұрыпайтын бөліктің оң және сол жақ
procedure QSort(L,R:integer);

var X,y,i,j:integer;

begin

X:=A[(L+R) div 2];

i:=L; j:=R;

while ibegin

while A[i]while A[j]>X do j:=j-1;

if ibegin

y:=A[i]; A[i]:=A[j]; A[j]:=y;

i:=i+1; j:=j-1;

end;

end;

if Lif iend;

begin

write('массив элементтерінің саны');

read(N);

for i:=1 to n do read(A[i]);

QSort(1,n); {элементтерді біріншіден n-шіге дейін реттеу}

for i:=1 to n do write(A[i],' '); {реттелген
end.

2.2.6 Индексті векторларды пайдалану арқылы сұрыптау

Алдында айтылған сұрыптау әдістерінен айырмашылығы, бұл өз бетінше
Программа басында индекстер векторы В 1-ден N-ге
Зертханалық жұмыс

«Бір өлшемді және көп өлшемді массивтер»

Жұмыстың мақсаты: Массивтерді есептер шығару барысында пайдалана білу,
Сабақтың мазмұны

Паскаль тілінде массив:

атау : массив [индекстердің алғашқы .. соңғы мәні]
Егер программада массив пайдаланылатын болса, онда ол айнымалы
Массив айнымалы бөлігінде былай бейнеленеді:

VAR массив
Мұндағы ARRAY (массив), OF (одан) - қызмет сөздері,
Var lіt=array[char] of real;

ogr=array[5..15] of char;

bol=array[boolean] of іnteger;

t2-құраушылар типі, Паскаль тілінде пайдалануға болатын массив
Var a : array[1..5] of real

Мұндағы А – элементтері REAL типтегі массив аты,
Егер массив атауында бір ғана индекс болса, онда
«Тікелей таңдау» әдісімен сұрыптау алгоритмі төмендегідей.

Program suruptau2;

Uses crt;

var c:array[1..100] of word;

і,j,n,r,k:іnteger;

Begіn

wrіte('n='); {массивтің өлшемін енгізу}

readln(n);

{массивті толтыру}

Randomіze;

for і:=1 to n do

c[і]:=random(100);

for і:=1 to n do
wrіteln('c[',і,']=',c[і],' ');

{массив элементтерін сұрыптау}

for і:=1 to n-1 do

begіn

k:=і;

r:=c[і];

{массив элементтерінің қалған бөлігінен ең кіші элементін іздеу}

for j:=і+1 to n do

іf c[j]begіn

k:=j;

r:=c[j]; end;

c[k]:=c[і];

c[і]:=r;

end;

{сұрыпталған массив элементтерін шығару}

wrіteln('suruptalgan massіv');

for і:=1 to n do

wrіteln('c[',і,']=',c[і]);

repeat untіl keypressed;

end.

2.3 Дербес орындайтын жаттығулары

Бүтін сандардан құрылған А(n) массивіндегі берілген Х санына
Бүтін сандардан құрылған элементтері әртүрлі А(n) және В(n)
Р және п натурал сандары мен а1,…,аn бүтін
Р, q және а1,…,аn бүтін сандары берілген (P>q>=0).
а1,…,аn тізбегіндегі

а) 5-ке еселі;

б) тақ және теріс;

в) 5-ке бөлінетін және 7-ге бөлінбейтін;

г) (аі(А(m,n) матрицасының әр жол элементтерінің ең үлкенін экранға
А(m,n) матрицасының диагональдарындағы ең кіші элементті экранға
А(m,n) матрицасының диагоналындағы және одан жоғары жатқан элементтерін
Берілген санды қарапайым көбейткіштерге жіктеңдер.

1-ден 10000-ға дейінгі аралықтан барлық кемел санды табыңдар.
Берілген ондық жүйедегі санды екілік жүйеге аударып басып
21000 дәрежесін есептеңдер.

1-1/2+1/3-1/4+...-1/1000 тізбегін 4 тәсілмен есептеңдер:

А) тізбектің мүшелерін солдан оңға қарай қосу;

ә) кері ретпен қосу;

б) оң және теріс мүшелерінің қосындыларын жеке есептеп,
в) оң және теріс мүшелерінің қосындыларын жеке
Сұрыптаудың альтернативті әдістері

Тікелеу сұрыптаудың үш әдісін программалап, оның машиналық жұмыс
Тікелей сұрыптаудыі үш әдісіндегі инфариантты анықтаңдар.

Төмендегі программа бөлігінен дұрыс жұмыс істемейтін а1,а2,...,аn тізбегінің
I:=1;j:=n; x:=a[n div 2];

Repeat

While a[i]While xW:=a[i]; a[i]:=a[j]; a[j]:=w

Until i>j

Көпіршікті және жылдам сұрыптау алгоритмдері төмендегідей жолмен комбинацияланған
1,2,...,n аралығынан жылдам сұрыптау өте баяу жүретін
M жол, N бағаннан тұратын екі өлшемді массив
Бүтін сандардан құрылған А және В масивтері берілген.
N натурал саннан тұратын Р массиві берілген. Р
ҚОРЫТЫНДЫ

Қазіргі кезеңде дербес компьютерлердің ғылымда, техникада, экономикада тіпті
Информатика курсы мазмұнының өзі де тез өзгеріп отыратын
1980-ші жылдардан бастап мектептерде “Информатика және есептеуіш техникасы”
Қазіргі мектептегі информатика курсының оқытылуы - әлемдік педагогикалық
Әдетте ғылыми пәннің мектепке енуінен бастап оның жалпы
Жалпы білім беретін мектептер мен жоғары мектептерде информатиканың
Информатика сабағында оқушының, студенттердің шығармашылығын қалыптастыруға және ақыл-ойын,
Бейімді оқушыларды топтап жұмыс жүргізгенде және оқушыларды олимпиадаға
Информатикадан білім сапасын жетілдірудің тағы бір бағыты есебінде,
“Программалау” курсы оқушыларды кәсіптік программалауға және программалау тілдері,
Әрине, осы айтылғандармен қатар білім сапасын жетілдіруде оқытудың
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Кеңесбаев С.М., Махметова А.М., Салғараева Г.И. Дербес компьютерде
Әбдиев Қ.С. Бейсик программалау тiлi. Алматы, 1992ж.

Омарова Н., Тұрмағамбетова К.У., Нүриденова К.Н. Паскаль тiлiнде
Досмаилов Т.Қ. Паскаль программалау тiлi. АГУ. 1994ж.

Б.Қ.Нақысбеков, Е.Қ.Балапанов, К.З.Халықова, А.Б.Дәулетқұлов. Паскаль тiлiнiң негiздерi. Алматы.
Епанешников А., Епанешников В. Программирование в среде Turbo
Зуев Е.А. Система программирования Turbo Pascal. М., Радио
Зуев Е.А. Программирование на языке Турбо-Паскаль 6.0,7.0. М.
Йодан Э. Структурное программирование и
Кенин А.М., Печенкина Н.С. Работ