TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Қырғыз халқының «Манас» жыры (қазақ әдебиетінде зерттелуі)

МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz

І Кіріспе

1) «Манас» жыры туралы мағлұмат..................................................................3-5

2. Негізгі бөлім

2.1) «Манас» жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі ..............6-25

2.2) «Манас» жыры-батырлық символы.........................................................26-40

2.3) «Семетей» жыры – ата мекен туралы лирикалық жыр.........................41-55

2.4) «Сейтек» жыры – заман тынысына қарай ерекшеленген жыр..............56-67

ІІІ Қорытынды

Бағзыдан жеткен – баба жыр................................................................68-69

ІV Әдебиеттер..................................................................................................70-71

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 70 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ

Қырғыз халқының «Манас» жыры (қазақ әдебиетінде зерттелуі)

Мазмұны

І Кіріспе

1) «Манас» жыры туралы мағлұмат..................................................................3-5

2. Негізгі бөлім

2.1) «Манас» жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі ..............6-25

2.2) «Манас» жыры-батырлық символы.........................................................26-40

2.3) «Семетей» жыры – ата мекен туралы лирикалық
2.4) «Сейтек» жыры – заман тынысына қарай ерекшеленген жыр..............56-67

ІІІ Қорытынды

Бағзыдан жеткен – баба жыр................................................................68-69

ІV Әдебиеттер..................................................................................................70-71

І Кіріспе

Орта Азия мен қырғыз халықтарының аса бай эпостық мұрасының
Диплом жұмысының өзектілігі –қырғыз халқының «Манас» жыры (Қазақ әдебиетінде
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.

Қырғыз халқының«Манас» эпосы – адамзаттық рухани ұлы мұрасының бірі
1. Қазақтың Мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан 1961 жылы Алматыда
2. Қазақ әдебиетіндегі Ш.Уәлиханов пен М.Әуезов бастаған зерттеуші ғалымдардың
3. «Манас» трилогиясында байланысты жинақталған материалдар бойынша таңдаған тақырыбымызға
Жұмыстың зерттеу әдістері. Осы алға қойған міндеттерімізді, шешу барысында
1. «Манас» жырына ұқсас басқа батырлық жырларды салыстыра отырып
2. Осы жасалған талдауымызға байланысты өзімше тұжырым, қорытындылар жасап
3. «Манас» жырына байланысты деректерден ғылыми-зерттеу еңбектерінен алынған үзінділерді
Диплом жұмысымыздың ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысымызда «Манас» жырының зерттелу
Диплом жұмыстың объектісі мен материалдары. Жұмыстың негізгі объектісі -
«Манас» жырының төрт кітабын, М.Әуезовтің, Ш.Уәлихановтың «Манас» жайлы зерттеулерін
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, және төрт тараудан тұрады. Оған
Кіріспеде «Манас» жырын зерттеудің қажеттілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеті,
Негізгі бөлімде «Манас» жырының тарауларына арнайы тоқталып, талдап, ол
1) «Манас» жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі

2) «Манас» жыры - батырлық символы.

3) «Семетей» жыры - ата-мекен туралы
4) «Сейтек» жыры - заман тынысына қарай ерекшеленген жыр.

«Манас» жыры – кез келген классикалық эпос тәрізді көп
ІІ Негізгі бөлім

2.1. «Манас» жырының әлемдік және түркілік деңгейде зерттелуі.

Қырғыз халқының «Манас» эпосы – адамзаттың рухани ұлы
Әуезов әр халықтың өзі жасаған, өлмейтін-өшпейтін рухани ескерткіші
Одан кейін академик Ә.Марғұлан да осы мұра туралы жеке
Төскейде малы, төсекте басы қосылған бауырлас қырғыз халқының әлемді
Бұл жырды алғаш рет қағаз бетіне түсіріп, оны әдеби
«Манас» жырының Шоқан жазып алған нұсқасын табуға себепкер болған
Мақалалары мен зерттеулерінің арасында Шоқан Уәлиханов «Манас» тақырыбына жиырма
Жырдың мазмұндық, тілдік келбетіне терең бойлаған ғалым
«Манас» сынды ересен көлемді әрі көркем жырдың ұлы желісін
Эпикалық дәстүрі жағынан қырғыз жырлары қазақ, ноғай дастандармен өте
Шоқанның «Манасқа» берген классикалық анықтамасы жырдың тұлғасын тереңдеп танудан
«Алатау» қырғыздарының поэзиялық ең басты және жалғыз десе де
Жырдың генезисіне қатысты қазақ ғалымының болжамы өзгеше мәнді
Шоқанның «Манас» жырының жеке тараулары, қаһармандары туралы мінездемелерінде
Зерттеуші жыр қаһарманы Манастың жас кезінен батырлық көрсете бастағанын,
Ғалым «Манастың» бірнеше өзгешелігіне айрықша ден қояды.

Ең алдымен оны жырдың төгілген тілі, сөз, теңеу айшықтары,
Екіншіден, бұл эпостағы жер атауларының қырғыз шындығына қайшылықсыз дәл
Ақырында ғалым жырдың ең құнды қасиеті қатарында онда халықтың
«Жоңғария очерктері» деген аса әйгілі еңбегінде Ш.Уәлиханов «Манас» туралы
Бұдан кейін Шоқан «Манас» жырының ең әсем бөліктерінің бірі
Өзі жазып алған жыр үзіндісін «Қағаз бетіне түскен алғашқы
Шоқан мен В.В. Радловтан бұрын «Манас» жыры Еуропа әдебиетінде
Қырғыз тілінің ерекшелігіне қатты көңіл қойып, В.В.Радловтың аудармасына зор
Сонымен байланысты тұлпар атты, сұңқар құсты, жүйрік
«Манас» жырын зерттеуге В.М.Жирмунский, Н.Богданов секілді көрнекті ғалымдар
Қазақ пен қырғыз халқының ерлік жырына көңіл бөліп, оның
«Манас» жырынан бір үзіндіні «Нарынқол» төңірегін мекендейтін бір
«Манас» - шын мағынасында халықтың ерлік жыры. Бірақ ісләм
Қазақ пен қырғыз халқының әдебиет мұраларын, оның ішінде «Манас»
Ә. Диваевтың кеңесі бойынша, төңкерістен бұрын «Манас» жырын
Төңкерістен кейін (1922) Қаюм өзі жиған байтақ қазыналарын баспадан
Өйткені әдебиет жүзінде оның жиған «Манас» жыры жиырмасыншы жылдары
1903 жылы «Манас» жырының бір тарауы «Семетейден» бір үзіндіні
1961 жылы Қызыл Су аймағындағы қырғыздар арасынан «Манас» жырының
1. Манастың туысы.

2. Көкетай мен Боқмұрын. Қырғыздардың екі ерлік поэмасын салыстырып
3. Алмамбет, Еркөкше және Ақ Еркеш

4. Түн жақ Азиядағы шаманизм және эпикалық жырлар.

Бұл келтірілген мысалдардан қырғыз халқы жасаған «Манас» жырының дүниежүзілік
Кеңес жылдарында «Манасты» алғаш түбегейлі зерттеген ұлы суреткер әрі
М.Әуезовтің пайымдауынша, «Манасты» тұтас күйінде бір кісі шығара
Баяғы замандардан бері қарай, құмды, шөлді далада, шаң ішінде
Міне, сол ғасырлар қойнауында бұйдасы үзіліп, бұрылып қалып қойған
«Манас» эпосына қатысты тарихи замандағы қырғыз елі туралы М.Әуезов
Бұл кезең атақты қолбасы Мөде басқарған гундердің дәуірлеген тарихи
1920 жылдардан бастап М. Әуезов «Манас» эпосына
Ескірген заманмен бірге ескерткіш те өшкіндеп табиғат құбылыстарының әсерінен
Әлде қырғыз достарының біреуі Мұхаңның тапсыруы бойынша
Дәл осы аталған күмбездей болмағанымен «Манас» аталған кесене Қазақстан
Солардың қырғыз елінің тарихы мен эпосына біршама жуық келетін
Ойсыл тауып жерлеген, алты сан алаш ел деген.

Сол алаштың ішінде, айтулы Манас ер деген.

М.Әуезов Хатқа түсірген шежіре мағлұматтарының тағы бір блокнот
Академик М.Әуезовтің аяқталмай қалған ойларын дамыта зерттеген Ә.Марғұлан «ХХ
Бұрынғы ғасырлар бойы тәуелсіз болып келген қырғыз еліне бірінші
Шапқыншылар қырғыз елінің алтын бесігі болған ұйық жерлерін (Бесбалық,
Көнеден қалыптасқан қырғыз елінің жыршылық дәстүріне өзгеріс енгізіп, алғаш
Ұйғыр тарихын және «Манас» эпосын зерттеген белгілі орыс ғалымдарының
М.Әуезовтің өз қолымен хатқа түскен мұрағат материалы мен орыс
Қырғыз елінің тарихында елеулі із қалдырған Манас батырға барабар
Бұл жерде тағы бір ескертетін жай М.Әуезов Барысбек қаған
Жоғарыда айтылған М.Әуезов мұрағат материалын қайталамай, қырғыз ғалымдарының өзіне
Түрік қағандарының Енисей қырғыздарын жаулап алуға бірнеше рет
Бірақ тоқтап та қалмаған. Текетірескен екі жақ бейбіт келісімге
Ел достығының сүйек арқылы жаңарған құдалық белгісі ретінде жаңаруын
Бірақ, көп ұзамай Барысбек Орталық империя мен Түргеш қағанының
«VІІІ ғасырдың басында Түрікке қарсы саяси күштерді ашық қолдауға
М.Әуезов «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» аталған зерттеуінде: «Халық
Осы пікірін қырғыз фольклорын зерттеген ғалымдар да қуаттасы керек.
Мұхтар Әуезов өзінің еңбегінде дастанның мазмұны мен формасы жайлы
1) Манастың дүниеге келуі және балалық шағы; 2) Жорықтар;
«Манас» эпосы н зерттеуге ат салысқан ғалымның бірі Сергей
«Қырғыз жазушыларының съезі (1952) аяқталғаннан кейін, үкімет басшыларының қабылдауы
Үдере тартқан тарих көшінің көне соқпағын көз жіберіп, Әуезов
Кейінірек кеңес дәуірінде даңқты атқа ие болып, ұлы манасшылар
2.2 «Манас» жыры – батырлық жыры.

Қырғыз халқының даңқы әлемге жайылған эпопеясы «Манастың» атақты ақын,
Қырғыз халқының даңқты мұрасы дүниежүзілік мәдениеттің алтын қорына қосылады.
Бес түліктен мал жидым,

Бес шақа пұлша арам жоқ.

Ақыретке бет алсам,

Атакелеп артымнан

Налып қалар балам жоқ... 1,17).

Жақыптың, оның он екі қатынының осындай зарығып жүргенде түс
Аспандағы қанатты.

Айбатына ұша алмайды.,

Жерде жүрген аяқты,

Желіп шығып қаша алмайды. (І – кітап, 7)

Жақыптың, бәйбішесі мен тоқалының көрген түсін елінің беделді адамы
Бай Жақып түсі түс екен,

Бұл оңынан келген іс екен,

Осы түсі шын болса,

Ойратты басқан кісі екен. (1 кітап)

Бір атап өтерлік нәрсе жырда «ойрат» деген сөзі жиі
Жақыптың бәйбішсі ауыр толғақпен босанғанда бала қан шеңгелден туады.
Баланың алдағы кезде алып болатыны жыр бірден-ақ әсерлеп баяндайды.
Оң емшегі салғаны,

Әуелгісі сүт шықты.

Екіншісі су шықты,

Үшіншісі қан шықты.

Шыдай алмай осыған,

Бәйбішеден жан шықты. (1, 61)

Сәби Манастың түр – тұлғасының өзі оның теңдесі жоқ
Алақан жазық, қолы ашық.

Аттанып шықса, жолы ашық.

Алып көкірек, жайық төс,

Кең көкірек, жайық төс,

Арқасы кең, белі түз,

Айбаты қатты, заһар жүз.

Піл мүшесі көрінет.

Жолбарыс мойын, жуан білек,

Жаурыны қалың, тас жүрек,

Бөрі құлақ, Жолбарыс төс.

Манас туғанына арнап той қылғанда, Жақыптың бәйгеге тіккен мал
Бас бәйгеге саярым,

Бес жүз қызыл наным бар.

Екі түйеге жүктеген

Ендей алтын зерім бар.

Бес жүз жылқы, бір мың қой,

Бас бәйгеде тағы бар.

Аяқ жағын сұрасақ

Арзан десең келмей қой.

Қатыным бала тапқаны

Халықққа берген бұл бір той.

Ортасын өзің ойлап біл,

Отыз атқа бәйге бар,

Озып келсе күлігің.

Ойратпа келсе пайда бар. (1,76).

Тойға деген сойыс мал шамасы да шалқыған дарқандықты көрсетеді.
Жаңа туған балаға ат қоюшы қатардағы қарапайым адам
«Манаста» негізгі оқиғалық желіге қатарласа тартылып отыратын, жырдың жалпы
Көшпелі елдердің көне дәстүрінде жеті, тоғыз, қырық саны киелі
«Манас» эпосындағы Манас батырдың қасындағы» қырық шора»
Жылдан – жылға, жыл өтіп,

Жылшы қылдым, күн өтөп,

Елі кетті көбейіп (көбөйөп)

Арқайдан келіп олтөрөп,

Судай бірге қошұлып,

Кейінірек өнөкте,

Қырық ұру болып бөлінде.

Хан Мамай қырық жыл хан болды.

Ене сайға қайтарған бұлбұлұ

Қырық жылға дейін бұзылбай

Жырғай жалпы ойнодир.

Киелі қырық санының дүниеге келуі бәлкім одан да арырақ
Манас батыр-қырық шораның қатарында көрінетін жиырма жұптың бірі емес,
Манас батыр өзінің алып күшіне сеніп опық жеген тұстарында
Манастың өрлеп келе жатқан даңқын естіп, сырттай өштескен, абайсызда
Бірақ жаулардың көздегені Манастың көзін құрту болып, әскер жинап
Аңға шығып, құлжа атып жүрген Манас жаудың шолғаншыларын ұстап
Енді бір тұста Манасқа тісін қайрап жүрген Есенжан болды.
«Манасқа» қаһарманның ерлік істері бірден-бірге қомақтала түседі. Манас түрлі
Аса қызықты эпизодтың бірі – көп ел жиналған ат
Манастың сайыс кезіндегі бет әлпетін намыспен ширыққан сәтін жыршы
Түрік-моңғол халықтарының эпикалық жырларында батырдың таңдап мінген атына
Манастың аты Аққұла

Маралдай шырғап бөлініп,

Маңдайында бағы бар,

Құлағында шамы ба,

Құйыннан бетер жануар,

Аттардан шығып бөлініп,

Арқарадай шаңы көрініп,

Тар қолтықтан су шығып,

Танаудан қара бу шығып...

Аққұла өтті дырқырап,

Тұяғы тиген тастары

Тұс-тұсына зырқырап... (11 к, 66)

Манас батырдың әскер бастап, жауға атанған шағының суреті де
Ақ асабы туымен,

Айғайлаған шуменен,

Көк асаба туменен,

Көп жаңғырған шуменен,

Дабыл соғып күңгірлеп,

Тау көшкендей дүңгірлеп,

Сел жүргендей күркіреп,

Өрт күйгендей дүркіреп,

Еркін күңгей жолменен

Екі жүз мың қолменен

Ер Манас жолға салыпты (ІІ, 102)

Соғыс, батырлардың жекпе-жек ұрысы суреттерін бергенде де қырғыз, қазақ
Қалмақ ердің қасы деп

Қақ Жүректің басы деп,

Абдылда тіктеп алыпты.

Алтын ердің басы деп;

Кегеті найза салыпты.

Найзаларын тіресіп,

Екі үзеңгі тіресіп,

Батырлар екеу сайысып,

Аттардың белі майысып,

Қайтер екен бұлар деп,

Қабырғасы қайысып.. (ІІ, 131).

Бас қаһарман Манастың сымбаты мен іс-әрекеті бірте-бірте үстемелене, сан
Алтын меен күмістің

Шіресінен біткендей.

Аспан менен жеріңнің

Тіресінен біткендей.

Айың менен күніңнің

Бір өзінен біткендей

Ай алдында дарияның

Тоқынынан біткендей.

Ауадағы бұлттың

Салқынынан біткендей.

Аспандағы ай, күннің

Жарқылынан біткендей.. (ІІ, 148)

Мұндай портреттік мінездеме әлем фольклорындағы сирек кездесетін ең
Манас елінің Алтайдан Алатау көш сапары жауынгерлік соғыстармен аралас-құралас
Арыста Манас барыпты,

Айбатына шыдамай,

Әлеуке сынды зор патша

Тағынан құлап қалыпты (ІІ,188)

Әлеуке ханның дұшпан талатуға сақтап қойған жолбарысы да, арыстаны
Халық тақсіреті қайдан өрбиді? Біреуді аз, біреуді көп, біреуді
Ерен туған ер Манас ел сенімін ақтады. Алтайдың астын
Ағайын Қатағанның ардағы Қосай дәу айқара құшағын ашып, алдынан
Елдіктің жолына қашан да қаптаған кедергі тұрғызылыпты. Азаттықтың жолына
Қаһармандық жырларда кездесетін қызықты сарынның бірі – туысы әр
«Манас» жырында осындай оқиға Алмамбет атына байланысты берілген. Бір
Жырда Алмамбеттің өзіне беттеп келе жатқанын Манас түс
Манас Алмамбеттің ерлігін сынайды, мәрттігіне көз жеткізеді, оны жақсы
Алпыс нөкер қасында,

Алтыннан жыға басында.

Он алты жарым жасында,

Жез жығадай майысып,

Айдай жүзін балқытып...

Кереуке таңдай былқ етіп,

Көкектей үні шыңқ етіп,

Жез қобыздай зыңқ етіп...

Манастың Қанікейге үйленуімен қаһарманның эпикалық өмірбаяны белгілі дәрежеде толықтық
Ежелгі түркі өлеңіне тән дыбыс қалаушылық – аллитерация мен
Ашыған қымыз екен,

Алты азамат шаптырды.

Алты жүз месте қымызды,

Аял қылмай таптырды.

Ауылда кісі қалма деп,

Адамның бәрін шақырды...

Немесе

Қиратып жерді алалы,

Қызықты жерді алдырып.

Қияметте жүргенше,

Қырғыз ұлы болғаны,

Қырылып жатып залалы... (11,24).

Қаншама жойқын әсерлеулері бола тұрса да, «Манас» жырының оқиғалары
«Манас» жырының түрлі замандар шындығынан елес беретін «көпқабаттылығы» зерттеу
«Манастың» 1856 жылы Ш.Уәлиханов жазып алған үзіндінің тарихын
2.3 «Семетей» жыры – ата мекен туралы лирикалық жыр.

«Семетей» дастаны – қырғыз халқының әдебиетінен ең көрнекті орын
«Семетей» жыры сюжеті жағынан осындай бөлек шығарма болса да
«Манас» эпосында оқиға Манас төңірегінде өрбісе, ал «Семетей» дастанында
Қырғыз Ғылым Академиясының қолжазба қорындағы материалдарға және А.Тоқамбаев тарапынан
Қырғыз халқының мақтанышы іспетті шығармалардың бірі болған «Семетей» дастаны,
Трилогияның алғашқы бөлімінен кейінгі бөлімдердің көркемдік болмысы мен композициялық
«Қаныкейдің шарында» Қаныкей туған жерге деген сағынышын білдіріп, Семетейдің
Гүл көрікті жері, ата -бабаларының бірге өмір сүрген
Елдің шырқын бұзған ішкі дұшпандарға және көз жасқа қанды
Ұлы есім мен ұлы іске сатқындық басталды. Әке
«Семетей ер жетсе, елге береке орнайды» деген үміт поэмада
Қарабура поэмада нанымды берілген.

Көш алатын күн бар ма?

Ниеті бұзық иттерден,

Қайта оралып Семетей,

Өш алатын күн бар ма? – дейді халық өкілдері.

Поэмада қырғыз елінің шырқын бұзып, берекесін алғандар Жақып, Абыке,
Аңғал Семетей Жақыпты дұшпаным деп ойламайды, керісінше оны өзіне
«Семетей» дастанында алуан құлықты, мінезді адамдар да бар. Манастың
Сырты түлкі, іші арам,

Сұмдық толған көзі бар,

Қилы –қилы сөзі бар, -

деп суреттейді.

Өстіп Жақып, Абыке, Көбеш, Қырғылшалдар әр қайсысы өзінің күшіне
Дастанда қырғыз жұрты Қытай, қалмақ елдерін сан жағынан көп,
Туған елінің қауіпсіздігі үшін күресу тақырыбына дастанда жәрдемші сюжеттік
«Семетей» дастатынында да бір жерінде қытай, екінші бір бөлігінде
Қытай, қалмақ батырларының жеті күндік жолдың иісін білген қарауылшы
Семетейдің образына екі қасиет тән. Дұшпанмен алысқан кезде ол
Манасшы екі батырдың жекпе – жек айқасын көрсеткенде
Манасшы Семетейдің адам өмірінде болатын ерлігін халықтың, батырдың сипатына
Дастанда Алмамбеттің баласы Құлшора, Бақай қария нағыз халық өкілдері
Қырғыз халқы – ежелден бейбітшілікті, достықты жоғары бағалап келген
- Ал енді Семетей болса – жауға қарсы аттанғанда
Семетейдің ұстаған қару – жарағы да өзгеше. Ол алыстағыны
«Семетей» дастанындағы оқиғалар феодалдық құрылыста рулар арасындағы әртүрлі рулық
Дастанның соңында Семетей қаза болады. Семетей - ол
«Семетей» дастанының екінші сюжеттік өзегін лирикалық тақырып құрайды. Соғыс
Семетей мен Айшөренің арасындағы лирикалық мәселерді манасшы Шынқонсалардың Семетейге
Айшөрек – көрген жанды таңқалдырған, адамзатта болмайтын «ақ
«Күміс үнді, қолаң шаш,

Ұзын мойын, керме бас.

Ақық тісті, ай нұрлы,

Алма мойын, түйме бас.

Ақ қошқардай кереңдеп,

Ақ маралдай көлеңдеп» басқа қыздардан айрықша көрінеді. Шөректің
Айшөрек образы бас бостандығы болмаған қырғыз қыздарының еркіндікке
Шәшікейдің образы Айшөрек образына қарама – қарсы қойылған. Шәшікей
Еуропа елдерінен бізге белгілі, «Ромео мен Джульетта», Шығыстың «Ләйлі
«Семетей» дастанында Қаныкей секілді әйелдер оқиғаға кейінірек қатысып,
«Семетей» - дастанның негізгі сюжеттік өзегін құрайтын атамекен және
Кәдімгі жырларда айтылып келе жатқан әдіспен Семетейдің тууынан
«Семетей» дастаны «Жыр басынан» басталған бес бөлімнен тұрады. Олар
Екінші бөлімде, «Семетейдің еліне қайтуы» (Семетейдің Сары тазға жолыққаны;
Үшінші бөлімде, «Шынқожа, Талтайдың шатағы» (Шаңқожа, Талтайдың зорлығы. Шөректің
Төртінші бөлімде, «Семетей мен Қоңырбайдың соғысы» (Семетейдің Қоңырбайға қарсы
Бесінші бөлімде, «Ханшораның қастығы, Семетейдің ғайып болуы» (Үметейдің Семетейге
«Семетей» жырының көркемдігі оның идеялық мазмұнын толықтыруға бағындырылған. Дастанның
Мысалы: Мұны осылай тастайық,

Бұхарды көздеп Қаныкей

Қашқанынан бастайық...

Немесе суреттелініп оытрған оқиғадан Семетей, не басқалары қатыспай қалса,
«Семетей» дастанында оқиғаларды орналастыру манасшы тарапынан түрліше әдіспен берілген.
Дастандарға қаһармандардың психологиялық өзгешеліктері «ішкі» ой дүниесі олардың сөйлеген
«Манас» трилогиясында «радиф» кеңінен қолданылып, оқиғалардың және қаһармандардың эмоционалдық
Бекер қарап тұрмады,

Берен Манас көкжалдың

Шашылғанын жинады,

Үзілгенін байлады,

Атағын жұртқа даң қылды,

Сансырғалы Сансапты

Бүтін елге хан қылды,

Түймедей басын тау қылды.

Жырдың ішкі мәнін толықтырып, байытып, эмоционалдық күшін арттыратын паралилизмдер,
Суреттелетін оқиғадағы негізгі ойға жанама болып, оның көркемдік сапасын
«Семетейдің» поэтикалық көркемдігі дегенде оның лексикасын да атаймыз. Бұл
Қорытып айтқанда «Манас» трилогиясының екінші бөлігі болған «Семетей» дастаны
Жоғарыда айтқанымыздай, халықтың ауыз әдебиетінің бай түрлерін кеңінен
2.4 «Сейтек» жыры – заман тынысына қарай ерекшелеген
«Сейтек» дастаны қырғыз ауыз әдебиеті зерттеушілерінің қаламына біраз уақытқа
«Манас» пен «Семетей» сияқты «Сейтектің» де бірнеше варианттарының болуы
Әрине, «Сейтек» варианттарының барлығы бірдей ығай мен сығай емес.
Манасшы Сағымбай Оразақовтың вариантында «Манас» эпосының алғашқы бөлігі неше
Олай болса, идеялық, көркемдік дәрежесі әрқилы варианттарды ерінбей
Ішкі – тысқы жауларға қарсы күрес – «Манас» трилогиясы
«Сейтек» те «Семетей» жыры сияқты қырғыз елінің бүліншілікке ұшырап,
Эпикалық «клишелер»эпоста жалаң қайталанып отырады деу ағат пікір. Халықтың
Атаның кебін әке киіп, әкенің кебін құрсақтағы бала киетін
Бұл ретте, «Сейтек» дастанының философиялық ауқымы, болмыстың ең терең,
Ал, Сарыбай–арғы–бергі әдеби санадағы ең қорқынышты, ең жеркеншікті құбыжықтардың
Айшөрек пен Қияз арасындағы қарым - қатынасты суреттейтін бөлімде
Қырғыз халқының әйгілі трилогиясының бірінші бөлімі Манастың, екінші бөлімі
Құлшора «Семетей» бөлімінің негізгі қаһармандарының бірінен екені аян. Онда
«Манас», «Семетей» бөлімдерінде көбінесе соғыс эпизодтары кеңорын алған. Соған
Жыңғылды Кеңіқол, кең Талас,

Жалайтұғын ел қайда?

Төрт түлікы мыңғыртып

Айдайтұғын жер қайда?

Қиялай асып, жол жүрер.

Асу – асу бел қайда?

Туған елге жете алмай

Қаңғырлып жүріп не пайда?

Арыстан туған шер қайда,

Елге жетер күн қайда?

Балғы Сейтектің сөзінен туған еліне, жеріне деген сағыныш, дұшпанға
Семетей келгенде де, Сейтек келгенде де Таластың табиғат
Саяқбай Қаралаевтың вариантындағы «Сейтек» дастанының тағы бір ұтымды эпизодтарының
Ал енді дастанның аяққы бөліміне келгенде Саяқбайдың варианты басқаларынан
Барлық варианттарда да дерлік Сейтек ата жаумен айқасын жеңп
Мұнда Сейтек Жалмауызұлы Сарыбай дәумен соғысады. Сайып келгенде, сюжеттік
«Манас» трилогиясында алғашқы беті «Сөзбасымен» ашылатыны мәлім. Онда әйгілі
Эпос немен аяқталады, міне, енді осыған тоқтала кетейік «Сөз
Сейтектің Қаныкейге жолығатын жерін еске түсірейікші. Бағып жүрген торпағына
Бұған ызасы келген Сейтек торпақты жарып тастайды. Шашыкейден қорыққан
«Сейтек» дастанының стилистикалық құрылысы да сан алуан. «Сейтек»
Эпостық стилистикалық табиғатына тән тағы бір асыл қасиеті -
Эпостағы салыстырулар да қилы-қилы. Кейде белгілі бір затқа ұқсатып
Жаңбырды көр де, шоқты көр,

Ақсарайдың ішіне

Жаңбырдай жауған оқты көр.

Бұл тәрізді гиперболикалық салыстырулар уақиғаның өсіп-өрбіп, дамуына себепші болады.
«Сейтек» дастанында алуан түрлі образдық әрқайсысын тек
«Сейтек» жыры алты бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім «Құлшора
Қысқаша айтқанда, Қырғыз халқының кең тынысты, «Манас» трилогиясынан
«Манас» трилогиясы өзінің идеялық, көркемдік ееркшеліктеріне қарағанда шын мәнісіндегі
ІІІ Қорытынды.

1. Бағзыдан жеткен – баба жыр.

«Манас» тарихи заманнан таулы Азия қыратында ұрпақтан ұрпаққа мұра
Сонымен қатар эпоста қырғыз халқының одан көп бұрынғы эпикалық
Жалпы түрік елдерінің ортақ мұқтажын түсініп, сыртқы жаулармен
Жырдың қаһарманы «отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын болуы»
Сондай-ақ қырғызға жақын, тілі де, діні де, тегі де
Қалай болған күнде де бүгінде тәуелсіз мемлекеттер достығы туы
«Қырғыз халқының «Манас» жыры» (қазақ әдебиетінде зерттелуі) тақырыбындағы диплом
Біздің пікірімзше, бұл трилогияның композициялық, идеялық тұтастығы жалаң генеалогиялық
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

Ақаев Асқар, Қырғыз мемелекеттігі және «Манас» халық эпосы. Астана:
Адамзаттың «Манасы» (Қазақ зерттеушісі ғалымдары «Манас» туралы) Жауап шығ.
Алпысбаев Қ., Уәлиханов – фольклортанушы., Алматы: Ғылым, 2001 –
Қазақ фольклорының поэтикасы / әдебиет және өнер институты; ж./ред.Бердібай
Манас, Қырғыз халқының батырлық дастаны, 4 кітап, Алматы 1961,
Қазақ фольклорының тарихтылығы., Алматы 1993.

Ш.Айтматов. Ұстаз туралы сөз. «Біздің Мұхтар», 1976,72 – бет.

М.Әуезов, Әдебиет тарихы, қолжазба. Ленинград, 1925, № 185.

М.Әуезов, Уақыт және әдебиет. Алматы 62, 191 – бет.

Ә.Марғұлан., «Ежелгі жыр, аңыздар», «Жазушы», 1985, 95 – бет.

Ә.Марғұлан., Шоқан және «Манас», алматы 71, 36 –бет.

Қ.Салғарин., «Алтын тамыр», 1986, 103 – бет.

Ш.Уәлиханов «Жоңғар очерктері», 1985 жыл, 137 –бет.

С.Мұхтарұлы., Шоқан және өнер., Алматы 85, 197 – бет.

Манас, І том, «Щиңжаң ел баспасы», 1984 жыл, 109
«Қазақ әдебиеті» газеті, 1936 ж, 30 қаңтар.

Б.Смирнов. В степях Туркестана, м., 1914, стр 33 –
В.М.Жирмунский. новые материалы о Киргизском эпосе «Манас» Изв.АН СССР
П.М.Мелиоранский. о составе и общем характере киргизских былин. Тургайская
Ф.Е.Корш. Древнейший народный стих.тур.племен., Записки ВОРАО Т ХІХ.

Қазақ Университеті ғылыми кітапханасы, қолжазбалар бөлімі, №31.

Архив А.Н.Кыргызстана – ІІІ том, 1952 г. 679 стр.

Ә.Молдаханов, Мұхтар Әуезов – Фольклортанушы. Алматы 97, 56 –
Сейдін Байзақов, Түбі бір түркілер. Аламты 2000 ж. 27
Литература народов СССР, 2 часть. 407-бет.м., 73.

Ә.Кекілбаев «Бағзыдан жеткен баба жыр». 543 -559.

Н.И.Веселовский. Отрывок из поэмы Манас: «Смерть Кукотай хана и
В.В.Бартольт. Киргизы.Фрунзе. 1927, стр 50.

Краткая литературная энциклопедия. М., 75. гл.редактор А.А.Сурков.

Литература народов СССР, В.А.Шошин. М., «Провещение» 1982.

«Жұлдыз» //Р.Бердібаев, «Шоқан Уәлиханов және қырғыз ауыз әдебиеті», 43
Ш.Айтматов. Ұстаз туралы сөз. «Біздің Мұхтар», 1976, 72 –бет.

Архив А.Н.Кыргызстан. Сборник стенограмм. ІІІ том, 1952 г.
В.И. Жирмунский . Новые материалы о Киргизском эпосе
М.П. Мелиоранский. О составе и общем характере Киргизских
Ф.Е.Корш. Древнейший народный стих. Тур.племен, Записки ВО РАО
Қазан университеті ғылыми кітапханасы, қол жазбалар бөлімі, №
Б.Смирнов. В степях Трукестана, М., 1914, стр 33-38

Қырғыздың батырлық эпосы», 4 томдық, «Манас» жырының 1-томына кріспе
М.Әуезов, әдебиет тарихы, қолжазба. Ленинград, 1925, п №185

Қ.Салғарин. «Алтын тамыр», 1986, 103 бет.

Ш.Уәлиханов «Жоңғар очерктері», 1950 жыл, 137 б.

С.Мұхтарұлы «Шоқан және өнер» Алматы, 1985, 197-бет.

Ә.Марғұлан, «Еделгі жыр аңыздар», 1985 ж, 125-126 б.

Бекбай Алықұлов «Улуу Мурас жөнунде ой» Қырғыстан маданияты
В.Моркын, В.Полоских «Гендайын еле Барысбек» // «Қырғызстан мажанияты», 11
М.Әуезов, Уақыт және әдебиет, Алматы 62, 191 бет.

Ә.Марғұлан: «Ежелгі жыр, аңыздар», «Жазушы», 1985, 95 бет

Манас, 1 том, «Шинжаң ел баспасы», 1984 жыл, 109
Қазақ әдебиеті», 1936 ж, 30 қаңтар.

Шоқан және «Манас», Ә.Марғұлан, алматы 71, 36 – бет.

Манас, Үшінші кітап, Алматы 62, 8 бет.

53