Қыз Жібек жыры және оның поэтикасы диплом жұмысы
Қазақстан республикасының Білім және ғылым министрлігі
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы:
«Қыз Жібек» жыры және оның поэтикасы .
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі:
«_____»____________________ 20 жыл
Жоспар - www.topreferat.com.kz
:
І. Кіріспе (лиро-эпостық жыр және поэтика туралы түсінік)
ІІ. Негізгі бөлім:
І тарау «Қыз Жібек» жырының даму және қалыптасу тарихы.
1.1. «Қыз Жібек» жыры – қазақ фольклорындағы өлмес те өшпес туынды.
1.2. «Қыз Жібек» жырының зерттелу тарихы
ІІ тарау «Қыз Жібек» жырының поэтикасы
2.1. «Қыз Жібек» жырында қолданылған көркемдегіш-бейнелегіш
тәсілдер.
2.2. «Қыз Жібек» жырының тілі мен стилі
ІІІ Қорытынды
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 51 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Қазақстан республикасының Білім және ғылым министрлігі
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы:
«Қыз Жібек» жыры және оның поэтикасы .
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі:
«_____»____________________ 20 жыл
Жоспар:
І. Кіріспе (лиро-эпостық жыр және поэтика туралы
ІІ. Негізгі бөлім:
І тарау «Қыз Жібек» жырының даму және қалыптасу тарихы.
1.1. «Қыз Жібек» жыры – қазақ фольклорындағы өлмес те
1.2. «Қыз Жібек» жырының зерттелу тарихы
ІІ тарау «Қыз Жібек» жырының поэтикасы
2.1. «Қыз Жібек» жырында қолданылған көркемдегіш-бейнелегіш
тәсілдер.
2.2. «Қыз Жібек» жырының тілі мен стилі
ІІІ Қорытынды
І Кіріспе
Эпос (грекше, eposn - әңгімелу, тарихтап айту) – көркем
Эпостық шығарманың арқауы – автор үшін ішкі субъективтік шындық
Адамның көңіл-күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін драмадан эпостың
Қазақ фольклортану ғылымында эпостық туындыларды үш салаға бөліп қарастырып
Жұмыстың тақырыбы лиро-эпос шығармасының поэтикасы болғандықтан кіріспеде лиро-эпостық
Лиро-эпос – лиро –эпикалық жанр, лирикалық әрі эпикалық тұрғыдан
Лиро-эпостық поэмаларда ғашықтық, мұңды армандар, сүйіспеншілік, ынтызарлықтар жырланады. Бұл
Лиро-эпос та халық арасында көп замандар ауыздан-ауызға көшіп,
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көп.
Талай ғасырларды басынан кешіргендіктен, лиро-эпостардың да негізгі желісіне басқаша
Батырлар жырымен салыстырған, сүйіспеншілік, махаббат тақырыбындағы жырларда халықтың тұрмыс-салты,
Қазақ лиро-эпостық шығармаларын үлкен-үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның
Лиро-эпостық жырлардың жариялану тарихында Қазан төңкерісіне дейін орыс ориентанистері
Лиро-эпос ескі әдет-ғұрып нормаларына негізделген күрделі жанр болып
Батырлық жырлардың тақырыбы-ерлік болса, ғашықтық жырлардың тақырбы – сүйіспеншілік.
Батырлық жырлардың образдарында әсірелеу басым болса, лиро-эпоста реалистік арна
Батырлық жырларында көбіне сыртқы, коллизиялық тартыс суреттелсе, лиро-эпоста қазақ
Бұл пікірмен ғалым Ә.Қоңыратбаев та келісіп, қуаттайды. [16;
Лиро-эпос тақырыбына бұрын –соңды үлкенді-кішілі мақалалар, кейде жеке
Лиро-эпос жырларының қай мезгілде пайда болғанын кесіп айту өте
Лиро-эпос жырларының қайсысы болса да олар жөнінде құнды пікірлер
Поэтика (грекше «шығармашылық өнер» деген мағына береді), - көркем
Сондай-ақ көркемдік тұтастықтық әр түрлі деңгейінің ішкі байланыс заңдылықтарын
Поэтика – жалпы (теориялық немесе жүйелік «макропоэтика»), жеке
Жалпы поэтиканың мақсаты - үш саланы да толық қамтитын
Жеке поэтика жоғарыда аталған барлық аспектіде көркем шығарманы баяндап,
Тарихи поэтика жекелеген поэтиканың жүйелі әдісті салыстырмалы әдебиеттанудың көмегімен
Жұмыстың тақырыбы – «Қыз Жібек» жырының поэтикасы» болғандықтан, жұмыста
Жұмыстың мақсаты – зерттеу еңбектерді салыстыра отырып өзіндік ой
Жұмыстың мазмұны кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Негізгі
І тарау.
«Қыз Жібек» жырының даму және қалыптасу тарихы.
1.1 «Қыз Жібек» жыры – қазақ фольклорындағы өлмес
Қазақ халқына кеңінен танымал көркем жырлардың бірі -
«Қыз Жібек» жыры, әңгімесі қазақ хылқының сол кездегі көшпелі
Жырдың халық арасына кең тараған да, аз тараған
Ешқандай сұлу ұнамай жүрген кезде, сондай бір алыс
Аяғында Қыз Жібектің ағасы, ақылшысы болып жүрген Қаршыға деген
Біраз мезгіл болғанда Төлегеннің ел есіне түсіп, бір барып
Еліне аман-есен оралған баласының қайтып кеткенін Базарбай қабыл көрмейді,
Жібектің еліне жақын қалған жерде жігіттің алдын тосқан жай
Бекежан Төлегеннің Көк Жорғасын мініп Қыз Жібектің аулына келеді,
Қыз Жібек жары өлген соң, Сансызбайдың келуін күтіп, соған
«Орындаушы ақын өзінің кіріспе сөзінде былай дейді.
Басында менен жайылды,
Қисса болып бұл Жібек.
Баспасына қарасам,
Бәрі шала сөзінің
Еңіреп, жылап жүр жүдеп.
Басында менен шыққанда,
Тыңдаған адам жылаған,
Сүйейін мұны бір демеп
Қисығын қайта түзейін
Аруақтарың бар болса,
Сіздер де мені жүр жебеп...
Неге екені белгісіз, «Қыз Жібек» жырының 1963 жылы жарық
«Қыз Жібек» жырының бұл нұсқасында басталуы мен оқиғаның
Поэманың негізінде қазақ сияқты елдің бұрынғы әйелге берген бағасы
«Қыз Жібек» әңгімесі осы жайларға жауап бергендей болады. «Қыз
Мысалы, Базарбай алғашқыда өмірден соққы жеп, бойын ыза-ашу кернегендей
Ақын Төлеген көркін сипаттағанда біраз серпіліп, жас жігіттің
Айдың өткен нешесі
Ай қараңғы көшесі,
Падишадан кем емес,
Ер Төлеген мүшесі...
деп суреттейді ақын. «Падишадан кем емес» деген сияқты
Төлеген өз заманындағы қазақ арасындағы сері мырза, ерке бұлан
Ескі заманда батыр жігіт қызды қиын қыстау сапарда табатын
Сонымен қатар жырлаушы ақын қазақ эпосының ежелден келе жатқан
Төлеген образы жаңа заман өкілі іспетті берілген. Оның
Әрине, бұл Төлегенге оңай түспейді. Оған арманы, тілегі және
Қос обаның жанында,
Құс қонбас құла жапанда,
Жылай –жылай бір жалғыз
Дүниеден өтті, - дегейсің.
Төлегеннің мұндай халге түсуіне не себеп? Бар болғаны Базарбайдың
Қысқасы, ақын бұл жерде ескі ғұрыпты қостап, жастардың үмітін
Енді Төлегенге қарама-қарсы қойылған жағымсыз бейне- Бекежан. Ол екі
Шығарманың ұтымды бір жері - Төлеген мен Бекежанның айқасы
«Мал опасыз» деген сол,
Төлеген мінген көк жорға ат.
Су ішіп әбден қанған соң,
Бір қарақшы астында
Ойнақтай басып жөнеді...
Тап осылайша бейнелеу ескі жырлардың қайсысында болсын тым сирек
Әдетте, ер жігіттің қалап мінген аты әрі сенімді серігі,
Қазақ эпосында қалмақ өктемдігі ертеден бері келе жатқан қосалқы
Поэманың екінші бөлігінде ақын Жібекті жаңа рольде көрсеткенде, оның
Сондай-ақ, автор Сансызбайдың портретін жасағанда тіпті өзгеше бояуларды қолданады.
Бұл жолы ақын жаңа геройға деген көзқарасын, оны
Осының бәрі неліктен? Мұндағы өзгерген бір ғана нәрсе ақынның
Автордың ой-өрісі тар, ескілікті қолдайды деп қаншама жазғырсақ та
Ал Қорен мен Жібектің арасындағы қарым-қатынасқа келсек, бір жағында
Жыр қаһармандық эпостың дәстүрінде жазылған. Сансызбай Қоренді жекпе-жек
Эпостың Сансызбай мен Жібектің қосылу тойын хабарлаумен бітуі
Мәселен, Қореннің ханның атқан оғы Сансызбай сауытының сегіз қабатын
Жырдың екінші бөлегінде жау қалмақтардың келтірілуі кездейсоқ демейміз. Эпос
Ата қонысы Жоңғариядан ауып келіп, жергілікті халықтардың қонысы мен
«Қыз Жібек» жырының бас жағы күншығыс ертегілерінше басталса да
Бөтен жұрттың әдебиетінен келген әсер болса, ол басталуында ғана,
Қорыта айтқанда, белгілі ғалым, зерттеуші Р.Бердібаев жырға өзінің мынадай
1.2 «Қыз Жібек» жырының зерттелу тарихы.
«Қыз Жібек» жыры –адамгершіліктің, достықтың, ар намыстың, бет қайтпас
«Қыз Жібек» жырында естірту, жұбату, жоқтау, айтыс, сыңсу өлеңдері
Уақыт озған сайын ауыз әдебиетінің жекелеген туындылары ғана емес,
Шығарма тексінің ұдайы қозғалыста, азды-көпті өзгерісте болып отыруы ауыз
Көп варианттылық қандай да болмасын шығарманың ел арасына
«Қыз Жібек» - ел арасына ауызша да, баспа
«Қыз Жібек» жырының әр-кезде әркімдердің орындауынша
Бірақ ел арасында көп тарап, әйгілі болған нұсқасы Жүсіпбекқожа
Осыншама көркем, әсем жырдың нұсқалары неге аз деген сұраққа
Біріншісі «Қыз Жібек» көне жыр емес,
Екіншісі. Ел арасында кезінде мол тараған бұл поэманың нұсқалары
1. Орыстың ориенталист ғалымы А.Е.Алектров өзінің белгілі көрсеткішінде Мұсабай
2. Қарт жазушы Сапарғали Бегалиннің куәлігі бойынша белгілі халық
Жақсыға бір сөз айтсаң шам алмайды,
Сөз бабын жаман адам таба алмайды.
Жайықтың екі жағын бірдей жайлап,
Өтіпті он бір үйлі Жағалбайлы.
Әр қойды жетім қозы елеген-ді,
Екі айғыр қасаң байтал тебегенді.
Жамағат құлақ салып тыңдасаңыз
Айтайын өлең қылып Төлегенді.
Ояды орыс барып қатқан мұзды,
Жалайды түйе барып кеннен тұзды.
Жамағат құлақ салып тыңдасаңыз,
Айтайын өлең қылып Жібек қызды...
Әрине бұл шумақтарға қарап, «Қыз Жібектің» Омар Шипин бір
3. Аса көрнекті аға жазушымыз Ғабит Мүсірепов те өзінің
Көрпені ағаң ашқан сен ашқандай,
Не болды, жас басыңнан сорлы бала.
4. «Қыз Жібек» поэмасының Майлықожа ақын орындауында да
Үшіншісі. Жүсіпбекқожа Шайхұлысламұлының варианты революцияға дейін алты рет жарық
Жырдың қай вариантын алсақ та негізгі батырлар жырынан өзгешелігі
«Қыз Жібек» жыры 1894, 1900 жылдары Қазанда
«Қыз Жібек» жырының қазіргі күнге дейін ауыз әдебиеті
Бұл нұсқаларды жинап алған Шапай Қалмағамбетовтың айтуынша, бұның екеуі
Бұл екі варианттың екеуінде де «Қыз Жібек» жырының
Жалғыз –ақ, бұл варианттың біреуінде Төлегеннің әкесі Базарбай бай
Бұл варианттың біреуінде, Төлеген Шектіге барар жолында Сырдарияны жағалай
Бұлар – осы күнге дейінгі жазып алынбаған, ауыз әдебиеті
Ал Жүсіпбек Шайхұлысламұлының вариантында лирикалық шегіністер, діни уағыздаулар кездеседі
Кеңес дәуірінің аса көрнекті ақын-жазушылары: Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов,
Сәкен Сейфуллин, «Қыз Жібек» жыры ноғайлы рулары ыдырап,
Өйткені осы жырда аталатын рулар, яғни ғл Жағалбайлы,
Ғалымдардың айтуы бойынша Жағалбайлы руы қазіргі Атыраудан бастап
Мұсатай Ақынжановтың пікірі бойынша «Қыз Жібек» жыры
Біріншіден, жырда аталатын мекендерді Кіші жүз халқы Ресейге қосылмастан
Әдебиетшілер мен тарихшылардың екінші бір көтерген мәселесі «Қыз Жібек»
Ал, жырдағы Кіші Жүз мекендеген жер Жайық, Орал бойлары
1995 жылы 2 мамырда «Қазақ Әдебиеті» газетіне Мұхамбетәли Есмағамбетовтың
Бұл мақаланы жазуға себеп болған жайт, автордың айтуы бойынша
Жырдың халық арасына кең тараған нұсқасы да, эпостан
«Қазақ әдебиеті» газетінің 1991 жылғы 19 шілдедегі санында Сейтқали
Енді әңгімені әріректен бастайық. Әлімнің алты баласының үлкені Жаманақтан
Дастанның бізге жеткен нұсқасында, сондай-ақ «Қыз Жібек» кинофильмінде Бекежан
Құс салып, тазы ерткен аңға құмар,
Көрген жау айбатына емес шыдар.
Кіші жүз Әлімұлы Алты Шекті
Елінде бес Жүз алпыс мырзасы бар.
Басшысы жиырма алтыға жасы келген,
Тартатын жылқы, түйе Түрікпеннен,
Зайыбы Салиха атты Естек қызы,
Мезгілсіз ажал жетіп былтыр өлген.
Жетім қалған үш ұл, бір қыз баласын.
Немере арасына мүлде берген.
Әйелі өлгеннен соң бойдақ болып,
Бекежан сол себепті салт бос жүрген.
Ер болып жас кезінен шыққан аты.
Ішінде Алты Шекті Бөлек заты.
Бөлектің қабағынан шықса – дағы,
Болмапты Бекежанның көңіл шаты.
Бұдан Бекежанның Арғын емес, Шекті, оның ішінде Қабақ
Бекежаннан Байрақ, Қайрақ, Тайлақ деген үш ұл және Нұргүл
Қожаберген жыраудың «Елім-ай» атты жырында «Ақтабан – шұбырынды, Алқакөл
Қатысты Кіші Жүзден Тайлақ мерген,
Сулатты көздегенін атқан жерден.
Бір мерген Саңырақ атты жараланды
Екеуі де Кіші жүзде Шекті екен,
Қалмаққа әуел баста кекті екен.
Ағасы Тайлақ мерген Байрақ, Қайрақ
Олар да жүрек жұтқан бетті екен.
Баласы Бекежанның мерген Тайлақ
Садақпен Жүз қалмақты атты байлап
Ағасы оның Қайрақ ғаскер жинап
Дұшпанға қарсы аттанды қару сайлап.
Қазыбек бек Тауасарұлының «Түп-тұқияннан өзіме шейін» деген кітабы жайлы
С.Қарамендин жоғарыда аты аталған мақаласында былай дейді: «Шежіре деректеріне
Әлімсақтан бойымызға сіңіп, халықтың Бекежанға деген жиіркенішті қарғысына ұшыратқан
Бас болған елдің бұзық наданына,
Мәз болған айласы мен амалына,
Қожадан жол тонаушы сотқар шыққан
Бекежан Айбекұлы заманында.
Есімі тонаушының Кескентерек,
Тыңдамай ата-анасын жүрген бөлек,
Ұрлыққа бала кезден әуес болған,
Қан төккіш, мейірімсіз қара жүрек.
Әрине, дастан ұзақ уақыт бойы қолдан-қолға, ауыздан-ауызға көшіп жүргендіктен,
С.Қарамендиннің мақаласында былай делінген: «Сегіз серінің «Қыз жібек» жырында
«Осындағы Кіші Борсық құмы деп отырғаны – Шалқардағы атақты
Бұдан шығатын қорытынды, «Қыз Жібек» жыры әлі де болса
ІІ тарау.
«Қыз Жібек» жырының поэтикасы.
2.1 «Қыз Жібек жырында қолданылған көркемдегіш - бейнелегіш тәсілдер.»
«Қыз Жібек» жыры қазақ халқының сүйіп оқитын көркем шығармасы.
Әсіресе аттың шабысын, батырдың ұрысын суреттегенде «Алпамыс», «Қобыланды батырлар»
Академик, жазушы М.Әуезов «Қыз Жібек» жыры туралы,
М.Әуезовтың сөзімен айтсақ, алуан түрлі формасы дегеніміз
Дастанның ең құнды жағының өзі оның тілінің таза, бай,
«Басыр басыр, басырды, аққа құлып жасылды», - дейтін жырдағы
Қанатым де қияғым,
Табаным да тұяғым,
Көлге біткен құрағым,
Суырылып озған пырағым.
Кішірейтуге (литота):
Дария шалқар көлеміз
Жер болып қалған суалып.
«Қыз Жібек» жырының көркемдігі, кейде кейіпкердің іс-әрекетін төрт түлік
Жырдың өзіне тән стилін, тілін көркемдік тұрғысынан қарастырған
Жұмалиев Қ. Сөз тастап кету, бір жағынан жыр жыршының
Осындай жақсы ойды сабақтай келіп, Ә.Қоңыратбаев «Қыз Жібек»
Әуелдей бас қосқаным Жағалбайлы;
Жылқысын көптігінен баға алмайды,
Өлгені Төлегеннің рас болса,
Құдайым Қыз Жібекті неге алмайды? [13; 95, 244]
Бұндай көрікті ойдың кемелінен көріне білген әдебиеттер өте
Қыз Жібектің ақтығы,
Наурыздың ақша қарындай
Ақ бетінің қызылы,
Ақ тауықтың қанындай. [21; 52]
Осындай жырдың стилінен хабар берген лебіздердің тізбегін соза
Жырдың стилін айтпас бұрын, жырдың екі нұсқасын алып, оның
Ендігі әңгіме «Қыз Жібек» жырының 1887 ж жазылған
Эпос пен ғашық жырында да кездесетін кейіптеу табиғат құбылысына,
Мысалы: Мұсабай ақынның нұсқасында:
Сәлем айтып Төлеген,
Бес қазға сонда сөйледі.
Қайырыла кетіп қоңыр қаз.
Сіздер елге барғанда,
Күзекке тартып болар жаз (22).
Бес қазы шулап ұщып жөнеді.
Арада жалғыз қонады
Таң сарғайып атқанда,
Төлегеннің елін,
Алты жасар Сансызбай,
Жылқы баққан жеріне,
Бес қаз ұшып келеді.
Сансызбай қазды көреді,
Жалғыз ағам Төлеген
Көре алдың ба қоңыр қаз?
Сонда қаздар сөйлейді.
Аса рудың еліне
Төлегенді көрдік,-деп,
Жалғыз ағаң Төлеген
Тулап жатыр екен,-деп (24)
Жүсіпбек қожа Шайхысламұлының нұсқасында:
Әуелеп ұшқан алты қаз,
Жерге неге қонбайсың?
Сіздер тірі, мен өлі,
Жатырсың неге демейсің?
Қасірет, қайғы қалымды,
Неге келіп білмейсің?
Тілсіз мақұлық жануар,
Бірге келген жолдасым,
Қасыма неге келмейсің? (90)
Алдыңнан шығып Сансызбай,
- Көкешім менің Төлеген,
Көрдім бе? десе не дейсің?
Сауыттың көзі сөгіліп,
Сетіней кетті дегейсің. (90)
Міне, осы екі жырда да, Төлеген ұшып бара жатқан
Мұсабай Жыраудың нұсқасында:
Сұлу тауып ала алмай (7)
Он екі жорғаның мойнына (8)
Бір зергерге барады (9)
Бір шоқ қара көрінді (20)
Сүй деп сақау жөнеді (39)
Бір тайыңды тілепті (39)
Сансызбай мінді аттың беліне. (48)
Жүсіпбекқожа Шайхысламұлы нұсқасында:
Тұлпардың қалған тұяғы (109)
Асындым алмас беліме (109)
Ерлер мінер тұлпарды (107)
Атаңа лағнет, алпыс ит (89)
Иттердің қылған зорлығай (88)
Қу бауырды қия алмай (81)
Өледі кемпір- шалыңыз. (58)
«Қыз Жібек» жырының көркемдігі, әр бір оқыған жырда кездесіп
Мұсабай жырау нұсқасында:
Алтауының қарындасы,
Жібек сұлу деген бар екен,
Айтулының өзі екен,
Қырымдағы сұлу қыз екен,
Оймақтай аузы түрілген,
Ішкен асы асалдың,
Тамағынан көрінген,
Қостан әйкен тағынған,
Жүз теңгелік опа ендік,
Екі бетке жағылған (88)
Жүсіпбекқожа нұсқасында:
Қыз Жібектің құрметі,
Жаһаннан асқан сәулетті,
Ләйлі-Мәжнүн болмаса,
Өзгеден артық келбеті,
Үш қыз бар қасында-ай,
Өзі он төрт жасында-ай,
Көбісінің өкшесі,
Бұқараның гауһар тасындай,
Ақ маңдайы жарқылдап,
Танадай көзі жарқылдап. (69)
Жыршы Қыз Жібектің сұлулығын екінші затқа балап, салыстыру арқылы
Қыз Жібектің ақтығы,
Наурыздың ақша қарындай
Ақ бетінің қызылы,
Ақ тауықтың қанындай.
Қандай әсем сурет. Психологиялық параллемизм бар, екі затты ұқсату
Мұсабай жырау нұсқасы:
Қыз Жібектің аулы
Жылғалы сайдан көшіпті,
Уық буын шешіпті,
Жібек көштің соңында
Сексен қазға жетіпті,
Он екі жорға жегіпті. (11)
Жүсіпқожа нұсқасы:
Бір көш шықты түбектен,
Көш алдына қараса
Бір қыз кетіп барады,
Отыз түйе жетелеп,
Сары мая үлектен,
Мұрындағы сары жез,
Бұйдасын ескен жібектен
Толған айдай толықсып
Бұралып кетіп барады. (61)
Осы жырдағы көшті бастап бара жатқан, сары мая, сары
1900 жылғы нұсқада астарлаудың сан алуан түрлері кездеседі. Мысалы:
Кірістен оғы кетеді,
Топ арғынға жетеді,
Селдірлеген шетінен,
Жетеуінен өтеді,
Аруағы оның асады,
Төлеген сынды мырзаның
Қанын судай шашады.. (89)
Немесе,
Бұлайша талғап Сансызбай,
Қарамсаққа қол салды
Бір салғанда мол салды,
Садақты қолға алады,
Толықсып тұрған кәпірді,
Талғап тартып қалады. (21)
Енді жырда кішерейту қалай берілген, соған мысал келтірелік.
Қалынға соққан қырандай,
Қанатымнан қайрылдым,
Тасқа тиіп тұяғым,
Табанымнан тайырылдым (97)
Қалың жолды қақ жарып,
Арық қойдай тырысып, Тарта тарта Жібектің алақанына тозады. (114)
1887 және 1900 жылғы басылымдарды салыстырып көркемдік стилін
Қорыта айтқанда тіл байлығы ерекшелігі жағынан «Қыз Жібек»
2.2 «Қыз Жібек» жырының тілі мен стилі.
Ғашықтық жырлар ішінде ең сүйіктілерінің бірі-«Қыз Жібек» (көлемі
Төлеген деп қойыпты ұлдың атын,
Құдай артық жаратқан оның затын,
Баланы сипат қылып айтып болмас.
Көрген жан ақынынан бір танатын.
Мазмұнды жанды сурет Жібектің сұлулығымен қатар кербездігін, ұяты
Кер маралдай керіліп,
Сари маңдай еріліп,
Тәңірі берген екі аяқ,
Бір басарға ерініп...
Атқан оқтай жылысып,
Ор қояндай ырғысып,
Қылаң етіп, қылт етіп,
Сылаң етіп, сылт етіп,
Тау суындай құлтылдап
Сүмбілдей жылтылдап,
Буындары бұлтылдап,
Мықындары былқылдап,
Айдынды туған Қыз Жібек,
Отауға қарап жөнеді.
Осындағы теңеме, балама сөздердің бәрі де ескі эпикалық поэзияның
Басқа халықтар сияқты, қазақ елі де көне заманнан бері
Көш алдына қараса,
Бір қыз кетіп барады,
Шытырма көйлек етінде,
Нұр сәулесі бетінде,
Бұралып кетіп барады,
Перінің қызы секілді.
Бұл сипаттаудағы әсем де ажарлы суреттер эстетикалық әсер туғызатыны
Толған айдай толықсып,
Ақ сазандай бұлысып,
Алтынды қанша қолға алып,
Әбжыландай толғанып,
Бұралып кетіп барады,
Жын соққандай теңселіп,
дегендегі сөз баяулары нақты портрет жасауға
Орта бойлы дембемеше,
Алтын шыны кеседей,
Екі көздің шарасы,
Бейіште жанған шамшырақ
Көзінің гауһар қарасы
Туған айдай иілген.
Екі қастық арасы
Сымға тартқан күмістей
Он саусақтың саласы
Сондай-ақ боп туар-ау,
Адамзаттың баласы,-
дегенде сөз бояуы кірігіп, ажарлы ару портреті көлеңдейді. Бұдан
Осындай ажарлы көрініс пен шынайы әсемдіктің әр алуан құбылысын
(Т.Кәкішов Қазақ әдебиеті сынының тарихы.
Алматы, Санат, 1994. 7-9 бет.
1887 жылғы Мұсабай жырау нұсқасында Орта жүз бен Кіші
1990 жылғы Жүсіпбекқожа Шайхысламұлының нұсқасында жыршы біраз
Егерде, Төлеген бұл жырда аман-есен келіп, Базарбайға
1900 жылғы басылымда Төлеген елінен қайта
Мұсабай жырау нұсқасында Қорен хан Жібектің алты ағасымен келісіп
1900 жылғы Жүсіпбекқожа версиясында Сансызбай алты қаздан Төлегеннің
Мінекей, жырдағы қысқаша ерекшеліктер туралы айтатын болсақ,
Мұсабай жырау нұсқасында:
...Бидай өңді нұр жүзді (8), күмістен қоңырау-тақтырап, Жібектен жабу
Сарайшықта арай бар, Сары орамал орай бар (15), үстіндегі
1900 жылғы басылым, Ж.Шайхысламұлының нұсқасы:
«Жаратты бір қаракөк тұлпар атты (56), Мұрындығы сары
Мұсабай жырау нұсқасына қарағанда, Жүсіпбек Шайхысламұлының нұсқасында айшықтаудың түрі
Оймақтай аузы бүрілген (8), Жібектің ауылын, әулиедей көреді (11).
Жүсіпқожа нұсқасынан мысал:
Көзінің ағы мен қарасындай (51), Қосақтап қойдай бағып
Әдеби тілді ажарлау аз, құбылту керек- дейді академик
1987 жылғы басылымнан мысал алсақ.
Үстіндегі ақ сауыт, қан қылмай-ақ шешерсің, Қорамсаққа қол қойып,
1900 жылғы басылымнан мысал.
Өзі жорға жануар құс қанатты, көзі оттай жанады,
Академик жазушы М. Әуезов Жырың тілі де
Еліне бі саудагер келді дейді,
Бұлардың әбден жайын білді-дейді
Дейді,-дейді-деп аяқталуы да бір заңдылыққа бағынып тұр.
Немесе:
-Асуда аск бесе,-дейді,
Аса бір соққан жел,-дейд деген жер жолыда сәтте шыққан
Дін мұсылман аманда,
Еіші жүздің ішінде,
Жағалбайлы елі бар,
Жағалбайлының мекені.
Ақ теңіз деген көл бар-деп оқиғаның болған жерінен, ру
Жырда орыс тілінен енген сөздер де кездеседі, 1887 жылғы
Повозкалы күймемен,
Парлатып жорға жіктіріп
Келмеді менің шеніме
Шекарасына көшіп
Кем жатқан салдатты,
-А солдаттар, солдаттар
Көп солдатты шулатып.
1900 жылғы басылымда:
Шаһизада кісі еді
Кісі бойы кіреует
Фірәукімен белдіктеп
Отырмын формасына қайран қалып.
1957 жылғы басылымда: Черное море деген орыс сөзі
Қорыта келегнде Қыз Жібек жырының стилі мен
Қазақ әдеби тіліндегі әсірелеу, көркемдеу тәсілінің ішінде фразеологизмдердің алатын
Айтмұхамет Тұрышев 1998 жылы Қазақ тілі мен әдебиеті жұрналына
Метоформа көркем әдебиетте көп жұмсалатын мәнерлі тілдік құралдың бірі.
Қарға жүнді қаттасым, Үйрек жүнді оттасым, Жалғыз інім баырым.
Теңеу. Теңеуде біріне-бірінің ұқсастығы бар екі зат салыстырылады. Бұл
Эпипеп те-ойды бейнелі түрде мәнерлеп жеткізудің кең тарағантәсілі. Тоқтатып
Эвфемизм- зат, құбылыс,, оқиғаны тікелей айту қолайсыз, дөрекі
Стильдік фигуралар-ойды бейнелі, тартымды жеткізудің, шешен сөйлеудің тәсілдері.бҰлар
Гипорбола- бір затты асыра, әсірелей суреттеу.Алдына жылапкелген соң, Ат
Литота. Белі нәзік талап тұр, Тартқан сымнан жіңішке, Үзіліп
Синекдоха. Қанғырып өскен бір қу бас, Қу бауыр
Қайталау. Бұл ойды дәл, оның беру үшін
Перифраз. Бұл қарапайым жай сөз орнына
4
