Қожағұлұлы Қабанбай (1703-1781)
Қабанбай батыр туралы қазақша реферат
(1703-1781)
Қожағұлұлы Қабанбай (1703-1781) – жоңғар басқыншыларына қарсы күресті ұйымдастырушылардың бірі, қазақтың біріккен қолының Бас қолбасшысы, жекпе-жекте жеңіліп көрмеген халық қаһарманы. Шыққан тегі Орта жүздің Найман тайпасының Қара- ракерей руынан, ел азаттығы жолында күрескен киелі батыр әулетінен. Оның атасы Мәмбет те, әкесі Қожағұл да, Қожағұлдың ағасы Күшік те өз заманының аты шыққан батырлары болған. Ел аузындағы әңгімелер дерегіне қарағанда Күшік батыр Еңсегей бойлы Ер Есімнің Ташкентті алатын соғысына қатысып, сол Тұрсын хан өлген жылы жамбасына улы найзаның ұшы тиіп, 25 жасында қайтыс болады.
Қабанбай батыр әйгілі «Ақтабан шұбырындыдан» кейінгі айтулы ірі шайқастардың бәріне қатысқан. «Хан батыры», «Дарабоз» деген атақтарға ие болған. Сан рет шайқас алдындағы жекпе-жекке шығып, бәрінде жаудың үміткер батырларын жер жастандырып, жауынгерлерін жеңіске рухтандырып отырған. Халқы оны «Қаракерей Қабанбай» деп ардақ тұтып, есімін жырға бөлеп, ұрпақтан ұрпаққа жеткізген. Абылай хан дәуіріндегі қазақтың ең соңғы әскери қақтығысы 1770 жылғы қазақ-қырғыз соғысы. Бұл – осы соғысқа қатысқан Қабанбай батырдың да ерлік жолының соңғы белесі.
Халық арасында Қаракерей Қабанбай батыр жөнінде аңыз -әңгімелер, жыр-дастандар өте көп. Бұған керісінше тарихи құжаттарда Қабанбай батырдың 1740-1762 жылдардағы өмірі ғана көрінеді. Бұл кезде оның есімі ел арасының бітімгершілігіне жүрген дана, би ретінде айтылады.
Қабанбайдың Үмбетей, Кішкентай, Сырымбет, Едіге, Байтық, Мойнақ, Әлі деген жеті ұлы болған. Оларды «Жеті Қабанбай» деп атаған. Осының Әлісі жоңғардың соңғы ханы Әмірсананың Мәней деген қызына үйленіп, одан бес перзент көреді. Оларды шешесінің атымен «Бес Мәней» дейді.
Батырдың ұрпақтары бұл күнде Шығыс Қазақстан, Алматы облыстарының жерінде мекендегенімен, олардың арғы аталары оңтүстік жақтан ауып келіп, Есіл, Нұра бойын қоныс еткен. Бұл өңірдің 1728-1762 жылдар аралығында батырдың да құтты мекені болғаны белгілі. Қайтыс болғаннан кейін Қаракерей Қабанбайдың денесі осы ата мекеніне әкеп жерленген көрінеді.
Әдебиеттер тізімі:
Елтұтқа. Ел тарихының әйгілі тұлғалары. Оқу құралы. – Астана. – 2001. – Б. 153-154.
Ғабдуллина А.А. Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар мен аңыздар: Автореферат / М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты.- Алматы, 1995.- 22б.
Жұмаділов Қ. Дарабоз: Қаракерей Қабанбай батыр туралы тарихи роман.- Алматы: Шабыт, 1994 — 1-ші
кітап.-1994.- 416 б.
Жұмаділов Қ. Дарабоз:Қаракерей Қабанбай батыр туралы тарихи роман. 2-ші кітап.- Алматы: Жазушы,
1996.- 416б.
Қазақ тарихи жырларының мәселелері / М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты.- Алматы: Ғылым, 1979.- 312 б.
Қазақ тарихындағы Ұлы Тұлғалар: Портреттер.- Алматы: Өнер, 2003
Қайсенов З.Ә., Қайсенов А. Найман шежіресі. 2-ші кітап.- Өскемен: «Рудный Алтай» газетінің баспаханасы, 2001.- 272 б.
Қошым-Ноғай Б.С. Тіл ұшындағы тарих: Алғыр оқырмандар кітабы.- Алматы: Жазушы, 2003.- 496 б.
Мұхамедханов Қ. Көп томдық шығармалар жинағы. Т. 2. Зерттеулер, мақалалар / Қазақстан Республикасы
мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі.- Алматы: Алаш, 2005.- 344 б.-(Алаш мұрасы)
