TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар



МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz

КІРІСПЕ

І ТАРАУ

Күлтегін жазбасындағы эпикалық дәстүр көрінісі

Орхон ескерткіштерінің фольклорлық тұрғыдан зерттелуі

ІІ ТАРАУ

2.1. Күлтегін жазбасының шағын фольклорлық жанрлармен байланысы

2.2. Көркемдік тәсілдеріндегі ортақ қолданыстар

ҚОРЫТЫНДЫ

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 52 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ


ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ

«Қазақ әдебиеті» кафедрасы

Жұмыс қорғауға жіберілді

_________________________

«__» ______________ 20__ жыл.

Дипломдық жұмыс

Тақырыбы: «Күлтегін жазбасы және фольклорлық дәстүр»

Мазмұны

КІРІСПЕ

І ТАРАУ

Күлтегін жазбасындағы эпикалық дәстүр көрінісі

Орхон ескерткіштерінің фольклорлық тұрғыдан зерттелуі

ІІ ТАРАУ

2.1. Күлтегін жазбасының шағын фольклорлық жанрлармен байланысы

2.2. Көркемдік тәсілдеріндегі ортақ қолданыстар

ҚОРЫТЫНДЫ

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқы – дүниенің төрт
Шамамен ҮІ ғасырдың орта кезінде, Жетісу, Алтай, Орталық Азияны
Міне, сол ежелгі түркі дәуірінің қоғамдық, әдеби, мәдени өмірін
Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілін қазіргі қазақ тілі фактілерімен
Аталмыш ескерткіштер сол дәуірдің өзіне тән поэзиялық дәстүрімен жазылған
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жұмыс барысында көне
Тақырыбы пен көркемдік шешімі
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Зерттеу жұмысын мектеп
Диплом жұмысының дерек көздері: Жұмыста әртүрлі
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы
І Тарау

1.1. Күлтегін жазбаларындағы эпикалық дәстүр

“Күлтегін жырындағы эпикалық дәстүрді қарастыру мақсатында Көне түркілердің шынайы
Қазақ эпосының тууы жайында академик Қ.Жұмашевтің мынандай пікірін келтірейік:
Қазақтың осы күнгі рулық құрылысы кезінде: үйсін, қаңлы, қоңырат,
Демек, А.Веселовский айтқандай, ерлік жырлары халықтың қалыптасуымен бірге қатар
Сол себепті біз қазақ эпостарының әдепкі арналары түрік қағанатының
“Түрік рулары мен қағанатының тілсіз таста қалдырған осынау жорықтары
Осы айтылғандардың бәрі де тегі бір түрік тілдес халықтар
Халқымыздың осы жыршылық, шешендік қасиетін ғалымдардың көбі тамсана жазған
Қазақ, қырғыз халқы шешен, өткір көркем сөзді сүйеді. Поэзияны
Орхон ескерткішінің жанрлық ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін
Бұл екі түрлі көзқарас ұзақ жылдар бойы әдебиетшілер, тілшілер,
Орхон ескерткішін, поэзия, ерлік жыры деп алғаш бағалаған М.Әуезов
Бұл жазба жәдігерліктер өзінің мазмұны мен пішіні жағынан ғана
Көне түрік жырының дыбыстық құрылысы қалай болғанын айқынырақ танып-білу
Өлеңде бірыңғай дауыссыз дыбыстардың қайталанып қиысуы, жырдағы үндестікті, мәнерлікті
Қырық, құрықан, отуз татар,

Қытай, тотабу коп йағы ерміс.

Қоңым қаған бунча...

Қырық артук кіті йолы сүлеміс (КТҰ. 14,15(

Аудармасы

Қырғыз, құрықан отыз татар,

Қытай, тотабы – бәрі жау еді.

Әкем қаған осынша (жауға)

Қырық жеті рет аттанды.

Мұндай жыр жолдары қазақ жырауларында да жиі кездеседі. Доспамбет
Тоғай, тоғай, тоғай су,

Тоғай қондым, өкінбен.

Толғамалы ала балта қолға алып,

Топ бастадым өкінбен.

Тобыршыға биік жай салып,

Дұшпан аттым өкінбен.

Күлтегін жырында бірыңғай дауыссыз дыбыстары қатар тұратын қайталанатын екі
Сучіг сабын, йумшақ ағын ағып... (КТК5)

(Шырын сөз, асыл қазынасын беріп)

немесе Күлтегін ескерткішінің үлкен жазуында былай делінген:

Қоңун қаған сусі бөрі тек ерміс (Ктү,12)

(Әкем қағанның әскері бөрідей бопты)

Дауыссыз дыбыстары қайталанып, қиысатын екі сөз өлең жолының ортасында
Осыған ұқсас жыр дәстүрін ХҮІІІ ғасырда өмір сүрген жауынгер-жырау
Балпаң, балпаң, кім баспас,

Басарға батыр шыдамас.

Батырмын деп кім айтпас,

Барарға жүрек шыдамас.

Орхон ескерткіштеріндегі ұйқастың өзіндік ерекшеліктері бар. Қалай болған күнде
Ай болар күннен соң,

Күн не болар айдан соң,

Құлпырып тұрған бәйшешек

Қурай болар солған соң.

Немесе

Қара арғымақ арыса,

Қарға алдын жер мұң болар.

Есіл көзден нұр тойса,

Бір көруге зар болар.

«Тоныкөк» жырының авторы құбылтудың гипербола, яки ұлғайту әдісін шебер
Табғаш, оғыз, қутан –

Бұл үшеуі бірге қалса, біз

Өз іші-тысымызды ұстап қона қаламыз.

Ежелгі түркі поэзиясындағы кейбір сөз тіркестері перифраз секілді болып
Жоғарыда тәңірі баспаса,

Төменде жер айырылмаса

Ежелгі түркі поэзиясының біз әңгіме етіп отырған үлгілерінде метонимия
Сөйтіп, «Күлтегін» жырындағы шығарманың басты қаһармандарының бірі ретінде батырдың
Түрік қағанатының әскери қолбасшысы мінген сан түрлі сәйгүліктер туралы
Мысалы, “Қамбар батыр” жырында Қосай батыр мінетін Сары аттың
Астындағы сары аттың

Көкте екенін білмеді,

Жерде екенін білмеді

Қос қанатын салады (75( (Батырлар жыры А, Жазушы ІІ
Қазақтың ежелгі жауларымен сан рет шайқасқа шыққан Бөген батырдың
Шұбар аттың бауыры

Қырық кездей созылды,

Шапқан жерін қарасақ,

Жер ошақ болып қазылды. (-9( Батырлар жыры А, Жазушы
Сонымен Орхон жазба жәдігерліктері мен қазақтың батырлық жырлары арасындағы
Эпостық батырдың бойынан табылатын асқақ қасиеттер: батылдық, адалдық, алыптық
Күлтегін ақбоз (аты) Азманға мініп,

Шабуылға ұмтылды

(Жаудың) алты батырын шаншып

Жекпе-жекте жетіншісін қылыштады (Ктү, 45)

Немесе Күлтегін туралы

Күлтегін боз ат мініп шапты,

Ол ат сонда өлді.

Ерттеулі торы атын мініп шапты,

Ол ат сонда өлді. (КТү, 32-33(

“Күлтегін” жырының ерлікті, елдікті мадақтаған дәстүр қазақтың батырлық жырында
Айдын шалқар өзені –

Мұз болып тастай қатқаны.

Қара жердің өлгені –

Қар астында жатқаны.

Өлмегенде не өлмейді?

Жақсының аты өлмейді,

Ғалымның хаты өлмейді –

деп айтқан Абылдың (ХҮІІІ ғасыр) сияқты Бұхар жыраудың толғауларын
Қазақ халқы осындай ақындық қабілет-дарынды өзінің ата-тегі байырғы түрік
Олай дейтініміз, соншалықты ерте туғанына қарамастан, Орхон ескерткіштерінде шешендік
“Тәңірдей, тәңірдей жаралған,

Түрік білге қаған,

Бұл шақта отырдың (таққа),

Сөзімді түгел естіңдер!” (10-5( Хрест А.Қыраубаева Еж дәуір әдебиеті

немесе

“Тоғыз ағыз бектері, халқы!

Бұл сөзімді мұқият тыңда, терең ұқ” (11,6(

деген жолдарды қазақ әдебиетінде ерекше дамыған шешендік сөздердің жоралғысын
Түрк халқы тыңдаңдар!

Көктен тәңірі баспаса,

Төменде жер айырылмаса,

Ел-жұртыңды кім қорлайды?! (12,9( (Сонда хрестоматия тексінде)

О, қасиетті Өтүкен қойнауының халқы!

Біресе ілгері шаптың,

Біресе кері шаптың,

Барған жерден не пайда таптың? (КТү)

Осының бәрі де кейде адасып, быт-шыт болған, кейде ес
Осындай арнау түрінде жазылғандығына байланысты Орхон ескерткіштерін ерлік жырына
“Халық арасында әлдебір батырдың қоштасуы және жоқтауға байланысты өлең
Дүние салған кісіні жыл бойына ас бергенге дейін жоқтау
Міне, халықтың сондайлық аяулы батырының қазасына арналған, олардың тіршілікте
Жырда Күлтегін жасаған жорықтар мен оның айқастары суреттеліп келеді
Інім Күлтегін қаза болды,

Өзім қайғырдым

Көрер көзім көрместей,

Білгір ақылын білместей болды.

Өзім қайғырдым

Тағдырды тәңір жасар,

Адам баласының бәрі өлгелі туған.

Қайғырғанын соншама,

Көзге (ыстық) жас келер,

Көңілге ауыр шер келер.

Тағы да ойландым,

Қатты қайғырдым.

Екі шад, бүкіл жеткіншектерімнің,

Ұландарым, бектерімнің, халқымның,

Қасы-көзі әз болар деп қайғырдым”

Осы жолдар:

“Қосабаның жолында,

Құс қонбас құла жапанда,

Жылай-жылай бір жалғыз,

Дүниеден өтті дегейсің”,

-деп қапылыста мерт болып, әуелеп ұшқан қаздан ата-ана, іні-қарындасқа
Немесе Орхон ескерткіштеріндегі:

Көрер көзім көрместей болды,

Білгір ақылым білместей болды.

Жылай-жылай жұртымның

Қасы-көзі әз болар деп қайғырдым” (24( (Хрест, Еж.дәу.
деген жолдар мен “Қобыландыдағы”

Жайықтың суы лай-ай,

Көр болды көзім жылай-ай

секілді Аналық зарының арасында “Алпамыстағы”:

“Көретін көзім көр болды,

Бір перзентке асық боп

Аққан жасын тия алмай,

Көзімнің жасы төгіліп,

Жылап-еңіреп, егіліп,

Арасында шеңгелдің”- (166( (Ә.Қоңыратбаев Қаз фольк. тарихы)

деп ботадай боздап келе жатқан Байбөрі қасіретінің арасында қаншалықты
Біз келтірген үзіндінің бәрі де қаһармандардың ауыр шерін баяндайды:
Халық сенген аяулы ерден, туған інісінен айырылған Білге қаған
Сондайлық батырды зарыққан ата менен ананың ғана тақсіреті емес,
Осы тәрізді перзентке зар болу, сол батырдың өлсе қазасын
Осындай жоқтау эпостарындағы негізгі өлеңдерін, шешендік арнау сөздерді қазақ
Халқымыздың ең көне эпикалық мұрасы – Күлтегін мен Тоныкөк
Ол ортақ қасиеттер қандай еді?

Біріншіден, Орхон ескерткіштерінің де, қазақ эпосының да негізгі идеясы
Екіншіден, солардың қай-қайсысында да әлеуметтік сарын басым. Ат жалын
Біздіңше, батырға ел атағын – лақап атын осындай жауапты
Үшіншіден, эпикалық жырларда жеңілуді білмейтін ежелгі батырлардың жас шағынан
Мұның себебі неде? Біріншіден, біз алдыңғы екі жырдың әуелде
Екіншіден, “Күлтегін” тасқа басылған жыр десек, М.Әуезов айтпақшы, оның
Тіпті Күлтегіннің мол жорықтарының өзі қазақтың төл жырларының кейбіреулеріне
Төртіншіден, эпостарда батырлардың астындағы ұшса – қанат, сенімді қанатты
Ал, Орхон жырында бір Күлтегіннің астына мұндай сәйгүлік, желаяқ
Әйткенмен, солардың ішінде Күлтегін шыдағандай, оған айнымас серік болғандай:
Қазақ жырларының басқа халықтар эпосынан бір айырмашылығы да осы
Бесіншіден, Орхон жырларында да, қазақ эпостарында дәстүрлі қайталаулар жиі
Мысалы, “Қобыландыдағы”:

Түтікпенен су берген,

Түтікпенен күн берген

немесе

Жасы құрдас менімен,

Мұңы мұңдас менімен

деген тіркестер: “Алпамыстағы”:

Қаланың аузын қан қылды,

Қақпаның алдын шаң қылды.-

тәрізді жырлар. Орхон жырларындағы:

“Бастыны еңкейтті,

Тізеліні бүктірді”

яки

“Азды көп қылдым

Кедейді бай қылдым,

Тату елге жақсылық қылдым”

секілді жолдар жырдың лейтмотивіндей, шығарманың басынан аяғына дейін үнемі
Бір ғана бұл айтқандар емес, Күлтегін, Тоныкөк жырлары мен
Көршілес оғыздарға, қырғыздарға, табғаштарға қарсы аттанып, жауының “Елдігін жойып,
Бірде найзаласқан, бірде қылыштасқан қанды айқастар кескінін бұл жерде
Салыстырып отырған “Күлтегін”, “Алпамыс”, “Қобыланды” жырларынан бір-бірінің көршісіндей, егіз,
Батырлар жасаған ерлік көріністерінің соншалықты ұқсастығына бірер мысал келтірейік:

“Күлтегінде”:

“Түнде ұйықтамадым,

Күндіз отырмадым”.

“Қобыландыда”

“Түн ұйқыны бөлгендей

Қай шаһарға барасың?”

“Алпамыста”

“Күннен күнге түн қатып”

Бұл жолдардан біз өз халқының тәуелсіздігі, намысы үшін түн
Тағы бір мысал. “Қобыланды батыр” мен “Алпамыс батыр” жырларындағы
Қаланың аузын қан қылды,

Қақпаның аузын шаң қылды,

Айдарлысын құл қылды,

Тұлымдысын күң қылды”

-деген шумақты “Күлтегіндегі” мына жолдармен салыстырып қараңыз:

Бастыны еңкейтті,

Тізеліні бүктірді.

Бек ұлдары құл болды,

Пәк қыздары күң болды”.

Осындағы құл, күң сөздерінің бәрінде де бірдей мағынада қолданылуына
Дәлірек айтқанда, олардың бәрі де ерте дәуірдегі ерлікті дәріптеген
Алпамыс эпосының Орхон дәуіріне жалғасты шыққандығының айқын бір дәлелін
“Шаң астына қараса,

Ашықты ала ту көрді.

Ту астына қараса,

Жер қайысқан қол көрді.

Қол астына қараса,

Жер қайықан қол көрді.

Қол астына қараса,

Ақ шатыр мен көк шатыр.

Баратын тура жол көрді.

Аяғының астында,

Тақтай тастың бетінде

Жазылған таста хат жатыр.

Хатқа бала қараса,

Іші толған тамаша,

Талай-талай кеп жатыр,

Түсінбеген түсінсін,

Болмаған бұрын сөз жатыр (9,246( (Қазақ эпосы)

Көріп отырсыздар, тас бетіндегі жазудың дерегі “Алпамыс” та беріп
Оның үстіне тақтай тастың бетіндегі жазудың:

“Іші толған тамаша,

Талай-талай кеп жатыр.

Түсінбеген түсінсін,

Болмаған бұрын сөз жатыр”-

дейтін жолдары бізді ойландыруы керек. Себебі, жырдың көне жолдарының
Жалпы ұрпақтан-ұрпаққа, ғасырдан-ғасырға ауызша тараған әдебиет үлгілерінің тағдыры осындай.
Біз салыстырып отырған жырдың бәрінде де бірдей жау –
“Күлтегіндегі”:

Әкем қағанның қосыны бөрідей,

Жаулары қойдай болыпты”

-деген жолдардың “Алпамыс” деп “Қобыландыдан” дамытылған, жетілген түрін көреміз:

“Қойға тиген қасқырдай,

Сайып кетіп барады”,

(“Қобыланды”)

“Қойға шапқан бөрідей,

Талқандап қуып бөледі”

(“Алпамыс”).

Ұнамды кейіпкерлермен бірге теңеу түрк халқы бөріден тараған аңыздан
Түрк руының батырлары жорыққа аттанғанда өз туларының ұшына қасқырдың
Эпостарда шайқастар да соншалықты ұқсас беріледі.

Мысалы:

Қаны судай ақты,

Сүйегі таудай үйіліп жатты”

(“Күлтегін”)

Майданнан аққан қызыл қан,

Сарқырып ақты судай боп.

Өліктері төбе боп,

Төскейде шапқан қырдай боп”.

(“Алпамыс”) (Қазақ эпосы, 302 бет)

Қанды - аққан суға, өлікті – үйілген төбеге
Жеңілген елге ханды, бекті батырдың өзі сайлауы жырларымыздан бастап-ақ
Мысалы, Орхон жырларында Білге қаған, Күлтегін өздері жеңген елдерге
“Патша болды Кейқуат

Қалмақтың қалың еліне”

Жырларда осындай маңызды мәселе де ерекше орын алады.

Табғаштардың “тәтті сөз, асыл дүниесіне алданған”, өз арасында іріткі
Аштықта, тоқтықты түсінбейсің,

Бір тойсаң аштықты түсінбейсің.

Сандығың үшін алдандың,

Ханның тілін алмадың.

Жер-жерге бардың (сандалдың)

Аштықтан әбден арыдың”-

деп ашына әрі оларды жазғыра жазады.

Әйелі – күң, ері – құл болып, осылай тозып
Күлтегіннің ерлігінің арқасында түрк халқының:

“Кедей бай болды,

Азы көп болды,

Құл құлды болды,

Күң күңді болды”.

Сөйтіп, ешкімге кіріптар болмай, бейбіт өмір сүрді. Осындай жайттарды
Қобыландының жырақта жүргенін пайдаланып, “Алшағыр оның елін шауып алады.
“Қалмақ, қыпшақ жағалай

Қараспан тауға қоныпты.

Кемшілік көріп кәпірден

Пенде болып байланған.

Жылаған қыпшақ баласы

Бұрынғыдан екі есе

Бақ дәулетке жолықты.

Қалмақтан алған көп олжа

Бөліп берді еліне,

Пақыр, кедей кеміне,

Кедей байға теңеліп,

Риза болды бәрі де”

(“Қазақ эпосы”, 181-бет)

Орхон, “Қобыланды” жырларындағы жағдайды “Алпамыстан” да көреміз.

Байбөрінің қателігінен Қоңырат елі ыдырап, тозып кетеді. Неше түрлі
Осыншама мехнаттан, бұғаудан халқын құтқарып, жұртын қайта түзейтін тағы
“Жиылған халық жылады,

Тозып кеткен ел-жұртын

Тегіс жиып алады,

Тектегі мен телісін

Түзетіп жөнге салады”

(“Қазақ эпосы”, 327-бет.)

тағы бір ерекше айта кететін нәрсе – Орхон, “Алпамыс”
“Әкем қаған он жеті ер жетіпті.

Жиылып жетпіс ер бопты

Қосыны жеті жүз ер бопты

Қырық жеті рет аттанды,

Жиырма шайқас жасады.

Әкем өлгенде Күлтегін жеті жаста қалды

Күлтегін қай жылы он жетінші күні дүниеден ұшты. Тоғызыншы
Күлтегін өлгенде жиырма жеті жаста еді.

“Алпамыста”:

“Жеті жыл жаттым мен деймін,

Жеті мың қалмақ өлтірмей,

Сірә да кезек бермеймін”.

Жеті жылдың ішінде

Көрінбейді кісіге.

Енділігі жеті кез,

Темір үйді салдырып.

Жеті күн мен жеті түн

Қолыма менің бер”,-дедім.

Отырған орны жер болып,

Жеті күн ұдай түнедім”.

Бұл туралы толып жатқан пікірлер бар. Қазақтың жеті өткізу,
Бірақ бізге керегі әзірге ол емес. Бізді қызықтыратын ҮІІ
Мұның өзі бір жағынан “Алпамыстың” көнелігін дәлелдесе, екінші жағынан,
Қорыта айтқанда, түркі елінің ҮІ-ҮІІІ ғасырдағы қоғамдық-әлеуметтік өмірін, түрлі
Тоныкөк ескерткіші – ежелгі түркі поэзиясына тән әдеби дәстүрде,
Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк ескерткіштері – мазмұны мен
1.2. Орхон ескерткішінің фольклорлық тұрғыда зерттелуі

Орхон ескерткіштері тіл, тарих мұрасы ретінде толық тексерілгенімен, жанры
Орхон жазбаларынан әдебиеттің белгісін танып, оның фольклорлық өлеңдік қасиетіне
Мәселен, түрік халықтары өлеңінің құрылысын алғаш жете зерттеген ғалымдардың
Зерттеуші Фалеев: халық эпосы шығармаларын Орхон жазуларымен салыстыру әбден
Күлтегінге арнаған ескерткішті өлең тексіне алғаш жатқызған кісінің бірі
Ескерткішті тек лингвистикалық тұрғыдан зерттеген П.Мелиоранский мен С.Малов секілді
Міне 1950 жылдардың ортасына дейінгі Орхон ескерткіштерінің сипаты, жанры
Орхон жазуларының жанрлық табиғаты туралы түркологияда қазір қарама-қайшылық екі
А.Щербак былай деп жазады: "Өзінің сипаты жағынан да бұл
Осы айтылған пікірді тарихшы Л.Гумилев қуаттайды: И.В.Стеблева моногрофиясында Күлтегін
Қазақ әдебиетінде өзге халықтар творчествосында кездесе бермейтін шешендік сөздер
Шынында да, Орхон жазулары әдеби мұра ма? Болса, оның
Егер халқымыздың ерлік дәстүрлерін көркем образдарға ұластырған қазақ жастары
VI-VIII ғасырлардағы халық фольклорында эпостық поэзияның Орхон ескерткіштерінде жазылып
Ғалымның Орхон ескерткіштерінен ақындық тәсілдері де, дәстүрді тауып, оларды
Заманымыздың әйгілі жазушысы, ойшыл академик М.Әуезов ХХ ғасырдың түркологтары
Орхон жазулары деген не?

Бұл күні бүгінге дейін оларды тіл ескерткіші ретінде зерттеп
Ғалым дәл осы жерде Күлтегін мен Тонкөкке арналған руналық
Орхон мұраларын зерттеуші ғалымдардың оның әдеби сипатына ерекше мән
Сондықтан да Орхон ескерткіші жанры туралы мәселені күн тәртібіне
Демек, Л.Гумилев те көне руналарды жыр емес, түрк халқы
Бұл пікірді біз қостай алмаймыз. Көне түрк руналарын өлең
Ғалым былай деп жазады: тұған елінің тәуелсіздігі мен құлдыққа
Біз И.Стеблеваның осы пікіріне, негізінен қосыламыз бір-ақ ғалым айтқандай
Орхон жырлары тек өлеңге құрылмаған, жоғарыда айтқанымыздай, арасында қара
Мәселен, "Күлтегінің қоң йыққа иіті йігірмек учды. Токузинч ай
Жаңашасы: "Күлтегін қой жылы он жетінші күні өлді. Тоғызыншы
М.Әуезов пен Әлкей Марғұлан деп есептеліп, И.Стеблева болса осы
Түрік қағанатының тарихын Күлтегін мен Тоныкөкке арналған жазулармен салыстырудың
Түрколог-тарихшыларымыздың біразы /С.Клешторный, Л.Гумилев/ тарихи оқиғалар дәл, алайда жеткіліксіз
Сол себепті Орхон ескерткіштерін жалаң тарихи шектілер тізбегі деп
Сондықтан да бір кездерде эпостық дәстүрі айырықша дамыған халқының
Басқаша айтқанда, эпостарымыздың жасау процесін, оған қоса ғасырлар құрдымынан
Осы уақытқа дейін қазақ эпосының тууы жайындағы қортындылар тұспалдап
ІІ Тарау

2.1 Көркемдік тілдегі ортақ қолданыстар

Орхон ескерткіштерін арнайы зерттеген ғалымдар М.В.Стеблева, Ғ.Айдаров, М.Жолдасбеков, Қ.Өмірәлиевтер
Бірі қара сөз, бірі өлең, бірі өлең мен қара
Тәңірідей, тәңіріден жаралған,

Түрік білге қаған

Бұл шақта отырдым,

Сөзімді түгел естіңдер:

Бүкіл жеткіншегім, ұланым,

Біріккен әулетім, халқым,

Оңында шад, апа бектер

Солында тархан, бұйрық бектер

Тоғыз оғыз бектері, халқы,

Бұл сөзімді мұқият тыңда,

Терең ұқ.

Содан соңғы ой арнасы – елдің тәуелсіздігі – бірлігі
Жырдағы оқиғаны ұйымдастырушы негізгі тұлға - Күлтегін. [24] (Х.Сүйіншәлиев)

Жырдың айтуынша, түркілердің тауғаштарға кіріптар болу себебі екі түрлі:
Соңындағы інісі ағасындай болмады,

Ұлдары әкесіндей болмады.

Біліксіз қағандар отырған екен,

Әміршілері де біліксіз екен,

Жалтақ болған екен.

Түркілердің оның ішінде қазақтардың, ежелден намысқой халық екендігі «Жаным
Қазақ үшін намысына тиетін сөздің ең үлкені – оң
Тауғаш халқына ұлдары құл болды,

Пәк қыздары күң болды.

Түркі бектер түркі атын жоғалтып,

Тауғаш бектерінің тауғаш атын тұтынып,

Тауғаш қағына бағынды,

Елу жыл ісін – күшін берді.

Түркілердің «Елді халық едім, елім қазір қайда қағанды халық
Тоңұқты жыраулар қатарына қосу себебіміз: «Түркі Білге қағанның еліне
Тоңқұқық – сол кездегі түркі қағанатының саяси-әлеуметтік және әскери
Орхон жазбаларын оқи отырып, түрк халықтарының алғаш қалыптасу процесін,
Ата-бабадан ұрпаққа мирас болып келе жатқан қазақ сөз өнерінің
Ал Асан Қайғы, Сыпыра жыраулардан да бұрын талай-талай
Мәселен, біз сөз еткен Орхон жазуларында немесе одан беріректегі
Орхон ескертікштеріндегі Тоныкөк талай ханға ақылшы болған, Күлтегіннің жорықтарына
Тоныкөкке, дана Қорқытқа жуық бейнені «Оғыз-намадан» да көреміз. Ол
Егер аты бізге жеткен ежелгі қазақ жырауларының бәрі шетінен
Задында, Тоныкөк пен Асан қайғы, Сыпыра жыраулардың екі аралығындағы
Орхон жазбалары, «Оғыз-нама», «Қорқыт» тәрізді ескерткіштерден бөлек әлемдік түркология
Орхон ескерткіштерін оқудан, танудан зерттеуден туған ойлар, міне, осындай.

2.2 Көркемдік тәсілдеріндегі ортақ қолданыстар.

Көне түркілердің шынайы көне тарихы мен тасқа қашап жазылған
«Күлтегін» жыры әрқайсысы өз алдына дербес әрі сюжеттік жағынан
Бірінші хикаяның бірінші топтамасына талдау жасап көрейік:

1. Осы циклдің басталуы үш жол өлеңнен тұрады. Мұнда
Биікте- көк тәңірі,

Төменде қара жер жаралғанда,

Екеуінің арасында адам баласы жаралған.

2. Циклдың екінші бөлімінде оқиға өрістей түседі: Білге қағанның
Адам баласы үстіне ата-тегім –

Бумын қаған, Істемі қаған отырған.

3. Осы циклдың қорытынды бөлімінде – екі жол өлеңде
Отырып, түркі халқының ел-жұртын

Қалыптастырған, иелік еткен.

«Күлтегін» жырының ерлікті, елдікті мадақтаған дәстүрлі қазақтың батырлық жырында
«Күлтегін» жыры тарихи фактілер тізбегі емес, ежелден еркіндік аңсаған
Қазақ ауыз әдебиеті бай, әсіресе ежелгі дәуірден көненің көзіндей
Түркі халықтарын сыртқы жаудан қорғау үшін «түн ұйықтамай, күндіз
Сөйтіп, «Күлтегін» жырында шығарманың басты қаһармандарының бірі ретінде батырдың
«Күлтегін» жырындағы сияқты қазақтың батырлық жырларында жорыққа мінетін сәйгүліктің
Мәселен, «Қамбар батыр» жырында Қосай батыр мінетін Сары аттың
Астындағы Сары аттың,

Көкте екенін білмеді.

Жерде екенін білмеді,

Қос қанатын салады

Қазақтың ежелгі жауларымен сан рет шайқасқа шыққан Бөген батырдың
Шұбар аттың бауыры

Қырық кездей созылды.

Шапқан жерін қарасаң,

Жер ошақ болып қазылды.

Сонымен, Орхон жазба жәдігерліктері мен қазақтың батырлық жырлары арасындағы
- батырдың текті ортадан шығуы;

- жастайынан халық қамын ойлауы;

- өзінің ерлік бейнесін елге ерте танытуы;

- нағыз батырға лайықты тұлпар таңдауы;

- елін сыртқы жаудан қорғау үшін сан рет шайқасқа
- батырдың шайқастарда міндетті түрде жеңіске жетіп отыруы;

- халық құрметіне бөленуі сияқты болып келеді.

Ал бұл қасиеттердің бәрі Күлтегін батырдың бойынан табылады.

«Күлтегін» жырының басты идеясы – Күлтегін батырды Түрік қағанатының
Өлімші халықты тірілттім,

Жалаңаш халық тонды,

Кедей халықты бай қылдым

Аз халықты көп қылдым,- дейді.

Сонымен көне түркілердің шынайы көне тарихы мен тасқа қашап
Ежелгі түркі жұртында қалың қол бастап, халқын сыртқы жаудан
Қалай болған күнде де, тарихта ерлік дәуірі деп аталған
Орхон жәдігерлерінің жанрлық ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін өзара
Екіншісі – руна жазуындағы бұл жәдігерліктерді поэзиялық туындыға тән
Бұл екі түрлі көзқарас ұзақ жылдар бойы әдебиетшілер, тілшілер,
Орхон жәдігерліктерін поэзия ерлік жыры деп алғаш бағалаған ғалымдардың
Күлтегіннің он алты жастан қырық жеті жасына дейін, яғни
Сонымен, түріктер елу жылға созылған бодандықтан құтылып, егемендігін алды.
Қапаған 716 ж көктемінде өз жиенінің даңққа бөленгенін қызғанып,
Міне, біз айтып отырған оқиғалар – тарихи оқиғалар, яғни
Жырда Күлтегін түркі елінің «төрт бұрышындағы» барлық жауды жеңіп,
Автор түркі халқы ата-баба дәстүрін берік ұстаған кездерінде ешкімге
Бек ұлдары құл болды,

Пәк қыздары күң болды,- дейді.

Жыр соңында Күлтегін өлгенде бүкіл Түркі халқы қатты қайғырып
«Күлтегін» және «Тоныкөк» жырлары өзінің идеялық мамұны, композициялық құрылысы,
«Күлтегін» жыры тарихи фактілер тізбегі емес, ежелден еркіндік аңсаған
Біздің есебіміз бойынша Орхон ескерткіштері 727 жыр жолынан тұрады.
Буындар Үш буын Төрт буын Бес буын Алты буын
лығы

Жыр жолдары 3
Пайыз есебімен 0,4
Келтірілген кестеден Орхон ескерткіштерінде жеті-сегіз буынды жыр жолдарының басымырақ
Біз жоғарыда Орхон ескерткіштерінің әлденеше тармақты шумақтардан тұратынын, түрліше
Екіншіден, егер буын саны ұйқасқа нақпа-нақ дәл келіп отыру
Ескерткіштегі тізбектердің өлшемі де, ұйқасы да түрліше болып, кейде
Ескерткіштегі үш тармақты сыңар (ааб) яки (бба) ұйқасты жыр
“Құтым бар үчүн (а)

Үлігім бар үчүн (а)

Өлтечі будунг тірігрү ігітім (б)

Түрк будун үчүн (а)

Түн удымадым (б)

Күнтүз огурладым” (б)

Бағым болғандықтан,

Сәті түскендіктен

Өлімші халықты тірілттім

Түрк халқы үшін

Түнде ұйықтадым

Күндіз отырмадым.

Үш тармақты жыр үлгілері дәл осылай бола бермейді екен.
Мысалы:

“Сүңүсдіміз (а)

Санчыдымыз (а)

Қонун өлтүртүміз (а)

Соғыстық,

Шаныштық,

Ханын өлтірдік”

Біз келтіріп отырған шумақтардың бүгінгі поэзия тұрғысынан қарағанда тіпті
Енді төрт тармақты жыр шумақтарына бірнеше мысал келтірейік. Олардың
1.
Күң күнліг болмыс ерті (7 а)

Інісі ечісін білмез ерті (10 б)

Оғлы қақын білмез ерті (9 б)

Құл құлды болған еді,

Күң күңді болған еді.

Інісі ағасын білмес еді,

Ұлы әкесін білмес еді.

Қаның субча йүгірті (7 а)

Соңүкүң тағча йатады ( 7 а)

Бегілік ұры оғлың құл болты (9 б)

Сілік қыз оғлың күң болты (8 б)

Қаның судай жүгірді,

Сүйегің таудай үйілді,

Бек ұлдарың құл болды

Пәк қыздарың күң болды.

Моруқлығ қантан келіп (7 а)

Мана өлтді? (4 б)

Сүңігліг қантан келіп (7 а)

Сүре елтді?

Қарулылар қайдан келіп,

Тағы (сені) құлдыратты.

Найзалылар қайдан келіп,

Қайта (сені) ыдыратты?

Теңрі йарулқазу (6 а)

Бүкүл түрк будунқа (6 б)

Маруқлұғ йоғуғ келүрмедім (9 в)

Төгүлүг отуғ йүртмедім (8 г)

Тәңірі жарылқады,

Бүкіл түрк халқына

Қарулы жау келтірмедім,

Атты әскер жолатпадым.

Бұл үзінділерден ұйқасы, буын саны түрліше болып келетін қазақтың
Ескерткіштерден сегіз, тоғыз, тіпті одан да көп тармақты жыр
Эпикалық шығарманың табиғатына желісі ұзақ шумақтар өте-мөте тән болатындықтан
Ілгерү – шонтұқ йазықа тегі сүледім (а)

Талұйқа кічіг тегмедім (б)

Ілгері – Шонтұқ жазыққа дейін жауладым

Теңізге сәл жетпедім.

Елтеріс қағанға

Түрк Бөгү қағанға

Түрк Білге қағанға

Қапаған қағанға

Түн ұдымату

Күнтүз олұрмату

Елтеріс қаған үшін

Түрк Бөгі қаған үшін

Түрк білге қаған үшін

Қапаған қаған үшін

Түнде ұйықтамадым

Күндіз отырмадым.

Осы келтірілген екі үзіндінің алдыңғысы – сегіз, соңғысы –
“Ілгерү – күн тоғсыққа

Біргерү – түн ортусыңару

Құрығару – күн батсықыңа

Йырғару – түн ортусыңару

Ілгері – күн шығысында

Оңында – күн ортасында

Кері – күн батысында

Соңында – түн ортасында

Енді осы шумаққа басқа бір жағынан келсек, (ілгерү-біргерү, құрығару
Сонымен, жыр ұйқастары, жыр шумақтары жайындағы сөзімізді аяқтай келе
Мұндай сөздер қатарласа, жапсарласа келіп шешендік ыңғайға ойысып, содан
ҚОРЫТЫНДЫ

Сонымен жинақтай келе айтарымыз: Біріншіден, Орхон ескерткіштері – түрк
Эпостық баяндаудағы негізделген бұл ескерткіштерде жеңілуді білмеген ежелгі жыр
Орхон жырларының негізіне түрк руларын біріктіру,, нығайту сыртқы жаулардан
Бұл жайында Орхон жырлары: “Ер жынысының құл болды. Пәк
Аталмыш ескерткіштерде жырды шығарушылардың өмірден түйген, білген философиялық толғаныстары
Екіншіден, Орхон ескерткіштері мен ежелгі қазақ эпостарын салыстырудың нәтижесі
Орхон жазбалары “Оғыз-нама”, “Қорқыт” тәрізді ескерткіштерден бөлек әлемдік түркология
Орхон ескерткішінің жанрлық ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін
Бұл екі түрлі көзқарас ұзақ жылдар бойы әдебиетшілер, тілшілер,
Қорыта айтқанда, түркі елінің ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы қоғамдық-әлеуметтік өмірін, түрлі
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Әдебиет тарихының мәселелері. Алматы 1958ж.

Батырлар жыры ІІ том. Алматы, “Жазушы” 2000ж.

Батырлар жыры, “Бөген батыр” Алматы. 2000ж.

Дүйсен Сержан, Яван Кенан. Түркі тілінің толық жүйеленген ережелері
Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары., А., “Рауан” 1995ж.
Егеубай А. М.Қашқари. Диуани лұғат-ит-Түрік. І, ІІ, ІІІ,.
Жолдасбеков М. Асыл арналар. Әдеби мақалалар. Алматы “Жазушы” 1990ж.
Жолдасбеков М. Тастар сөйлейді.

Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Алматы, “Мектеп” 1986ж.

Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер. Астана. “Фолиант” 2004

Керімұлы Ә. Ескі түркі ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын жұрнақтар.
Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің бастаулары. Алматы. “Ана тілі” 1998

Қаржаубай С. Орхон мұралары. Астана-2003ж.

Қыраубаева А. ІІ кітап. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы. “Ана
Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы. “Ана тілі” 1991ж.

Құрышжанұлы Ә. Ескі түркі жазба ескерткіштері. Алматы, 2001

Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. Алматы. “Мектеп” 1988ж.

Қыраубайқызы А. Ежелгі әдебиет. Астана “Елорда” 2001ж.

Қоңыратбаев Т., Қоңыратбаев Ә. Көне мәдениет жазбалары.,
Махмұд Қашқари. Түбі бір түркі тілі. Алматы. “Ана тілі”
Орхон-Енисей Бижимелдериниң турискяялдары. Новосибирск. “Наука” 2003

Сүйіншіәлиев Х. VIII-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті.,
Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. Қазақ университеті. Алматы,
Хрестоматия Ежелгі дәуір әдебиеті ІІ кітап. Алматы. “”Ана тілі
5