Құстар әлеміне саяхат
( С.Л.Сауытбековтың шығармалары негізінде)
Сарғұлова Б.С.,- Қазақ лицейі, Көкшетау
Елімізге белгілі ұстаз, ақын, балалар әдебиетінің дамуына зор үлес қосқан Сейтен Сауытбеков артына мол әдеби-педагогикалық мұра қалдырған айтулы тұлға. 1991 жылы Қазақстанның солтүстік өңірінде тұңғыш ашылған қазақ лицейі (Жанат Жақыпсейітұлының басқаруымен) тәрбие жұмысына «Тағылым тегі» кітабын әдістемелік құрал ретінде енгізген кезде С.Л.Сауытбеков 84 жаста болатын.
Қазақ лицейінің – ұлттық білім жүйесінің қалануына негіз болатын ордаға айлануына Сейтен ағамыз ақ батасын берген еді. Мен лицей қабырғасынан тұңғыш бастауыш сыныбым ашқан адамдардың бірімін. Содан бері көп уақыт өтсе де біз, әсіресе бастауыш сынып мұғалімдері Сейтен Сауытбеков еңбектерін оқу-тәрбие үрдісінде барынша пайдаланып келеміз
С.Л.Сауытбеков физика және математика пәнінің маманы болумен бірге, білікті басшы, өнерлі, ақын-жазушы және қара сөзге шешен адам болған. Республикалық пән оқулықтары (Әліппе кітабы бойынша) сайысына қатысып, Білім минстрлігі тарапынан жүлдеге ие болғаны туралы хабардармыз.
Ардагер ұстаз араб-парсы тілінде жазылған шығармаларды аударған. Мектеп жасындағы балаларға арнап әңгімелер, ертегілер және мақал-мәтелдер мен жұмбақтар жазған. Қазір Сейтен Сауытбековтың әдеби-педагогикалық мұралары қайта зерделеніп, ғылыми тұрғыдан жүйелену үстінде. Бұл іске «Көкше» университетінің профессорлық-оқытушылық ұжымы, этнопедагогика және этнопсихология лабораториясы, лицей ұжымы және жас ғалымдар мен ғылыми ізденушілер Сейтен тағылымдарын жан-жақты зерттеуді мақсат етуде.
Аталмыш игі шаралардың бастамасы ретінде 2003 жылдың тамыз айында Сейтен Сауытбековтың 95 жылдығына орай ғылыми-практикалық конференция болып өтті. Онда ұлағатты ұстаз шығармаларындағы ұлттық тәлім-тәрбие мәселелері, әдеби мұралары және аталмыш этнотәлімдік идеяларды оқу-тәрбие жұмыстарында кешенді түрде жүзеге асыру жөніндегі талдаулар жасалды, әдістемелік ұсыныстар айтылды.
Бүгінде Сейтен Сауытбековтың әдеби мұраларын (С.Жетпісқалиев), патриоттық тәрбие мәселелері (А.Байтанұлы) және этноэкологиялық тағылымдарын (М.Қыдырбайұлы) зерттеу жөніндегі жұмыстардың қолға алынғаны қуантарлық жайт.
Біздің мақаламызға арқау болған негізгі мәселе – бастауыш сынып оқушыларын қазақтың табиғатты қорғау дәстүрлері негізінде тәрбие беру проблемасына арналған М.Құрсабаевтың «Сейтен Сауытбековтың шығармалары негізінде бастауыш сынып оқушыларына этноэкорлогиялық тәрбие берудің педагогикалық шарттары» атты диссертациясы болды. Автор өзінің зерттеуінде С.Сауытбековтың этнопедагогикалық мұраларына талдау жаса отыра, жас ұрпаққа жан-жақты экологиялық (этноэкологиялы)
тәлім-тәрбие беру қажеттігіне тоқталады.
Зерттеу жұмысындағы 19-кестеде автор «Сейтен Сауытбековтың тыйым сөздеріндегі экологиялық ұғымдардың тақырыптық топтамалары» атты кестесінде Сейтен идеялары негізінде оқушыларға этноэкологиялық тәрбие берудің алты түрін ұсынады. Олар:
Ғылымда құстар дүниесін зерттейтін саланы – орнитология деп атайтыны белгілі. Ол ойымыз С.Сауытбековтың «Құс ұясын бұзба», «Аққуды атпа», «Құстарға арнап үйшік жаса», «Нан түйірін құстарға таста» атты этноэкологиялық тыйым сөздер арқылы өрнектелген. М.Құрсабаевтың пайымдауынша Сейтен Сауытбеков Балуан ауылында мектеп басшысы болып жүрген жылдары мектеп жанынан дала және орманды дала зонасында тіршілік ететін құстар мен жабайы аңдарды ұстайтын «Ауыл зоопаркін» ащқан екен. Сейтен мұғалім жыл сайын Балуан көліне аққулардың мамырлайтын уақытын дәл болжап, оқушылар мен мұғалімдердің ерте көктемде аққу-қаздардың келуіне дайындық жасау жөнінде ұсыныс береді екен. Аққу қонған сұлу Балуан көлінің жағасында ашық аспан астында сабақ өткізуге кеңес беретін көрінеді.
Осы көріністер бізге үлкен ой салып, нәтижеде «Құстар әлеміне саяхат» атты тәрбие сағатын өткізуді жөн санадық. Тәрбие сағатын өткізу алдында біздер С.Сауытбековтың «Жануарлар қалай үн шығарады» атты университет жанынан құрылған мультипликациялық студияның мультфилімін тамашаладық, алған әсеріміз жайлы пікір жаздық.
Тәрбие сағатын ұйымдастыру барысында жоспарымыз мынадай жүйе бойынша іске асырылды:
— Тәрбие сағатының жалпы жоспарын белгілеу, міндеті мен мақсатын, педагогикалық маңыздылығын айқындау;
— Көрнекіліктерді, әсіресе техникалық құралдарды (мультипликациялық туындылар, деректі фильмдер) аудиотехниканы (құстардың дауыстары жазылған үн таспалар), ғылыми-әдістемелік оқулықтар (Сейтен шығармалары және оны зерттеуге арналған әдеби-педагогикалық еңбектер, ой-пікірлер жинақтары) пайдалану;
— Қазақ халқының қоршаған ортаны қорғау дәстүрлері туралы қысқаша анықтамалар беру;
— С.Л.Сауытбеков шығармаларындағы экологиялық тәрбие дүниелеріне байланысты ұғымдармен таныстыру;
— Құстар тақырыбына байланысты Сейтен Сауытбековтың жазып кеткен педагогикалық шығармалары туралы толық түсінік беру;
— Құстар дүниесін зерттейтін орнитология ғылымы жөнінде мағлұматтар беру;
— «Сейтен зоопаркі» және ондағы шаруашылық-ұйымдастырушылық мәселелер жөнінде әңгімелеу;
— С.Л.Сауытбековтың көктем айларындағы аққу-қаздардың миграциялары туралы танымдық әңгімелері туралы баяндау;
— Табиғи ортадағы құстар өмірі және экологиясы туралы айтып беру;
— Құстар дүниесін дүниетаным пәні бойынша байланыстыру және мектептен тыс жұмыстарда тиімді қолдану жолдарын көрсету;
— Құстар әлемі туралы материалдар жинастыру, құстар күнін атап өту және басқа іс-шаралар ұйымдастырудың қажеттігін түсіндіру;
— Тәрбие сағатынан алған әсерлер бойынша пікір жазу;
— Мектеп жанынан «зоопарк» ашу;
— Туған жердің табиғатына саяхатқа шығу;
Сейтен Сауытбековтың салып кеткен ізгі дәстүрлерін жаңғырту мақсатында, жоғарыда аталынған этноэкологиялық бағыттарды басшылыққа ала отырып, лицей оқушыларымен мынадай жұмыстар жасалынды:
Осындай игі дәстүр қалыптастыра отырып «мың рет естігеннен бір рет көр» дегендей бала бойында, табиғатты сүюге деген сезімді орнықтыру – Сейтен тағылымдары арқылы іске асырылып жатқаны, әрқашан құптарлық та, жемісті әрекет деп ойлаймын.
Әдебиеттер:
М.Құрсабаев.,- Сейтен Сауытбеков шығармалары негізінде оқушыларға этноэкологиялық тәрбие берудің педагогикалық шарттары (диссертациялық жұмыс) Тараз, 2004, 156 бет
С.Л.Сауытбеков.,- Өлеңдер, поэмалар, Көкшетау, 2003, 185 бет
С.С.Жетпісқалиев.,- Сейтен тағылымы, Көкшетау, 2003, 86 бет
