Сауытбеков шығармаларындағы табиғат пен жануарлар туралы
Темірханова Б.Қ.,- Қазақ лицейі, Көкшетау
Қазіргі кезеңде барлық адамзат алдында тұрған келелі де, күрделі міндеттердің бірі – біздің өмір сүріп, күнделікті тіршілік қажетімізге пайдаланып отырған табиғатты қорғау және оның сан алуан байлықтарын барынша ұқыпты пайдалану болып отыр. Жер бетіндегі бейбітшілікті сақтаудың өзі тікелей табиғатты қорғау және оны көркейту мәселесімен тығыз байланысты.
Бүгінде біз дәмін татып отырған азық-түлік өнімдері өзінің нағыз табиғи сапасында емес. Айналаға көз жіберсек, дала қурап, өзен мен көлдер тартылып, құстар әні сиреп, шөптер мен гүлдердің жұпар иісі аңқымайды. Сондықтан экология мәселесі жалпы білім беру мектептерінің көптеген пән бағдарламаларына енгізілген, өйткені қандай да болмасын тәрбиелік процесті балалық жастан бастаған орынды деп санаймыз.
Ұлағатты ұстаз Сейтен Сауытбеков табиғатқа, яғни қоршаған ортаға адамның қиянатты ықпалын болдырмау үшін жас ұрпақты жастайынан экологиялық мәдениетке тәрбиелеу қажеттігін өз шығармаларында арқау еткен. С.Л.Сауытбеков шығармаларын мен сабақ үрдісінде 1993-1994 жылдардан бері пайдаланып келемін. Әсіресе, төрт түліктің төлдеріне арналған педагогикалық тәжірибелерім жайлы тоқталғым келеді.
Қазақта өз баласын біреу «қозым» десе, біреулер «ботам», ал кейбіреулер «құлыным» деп, жақсы көргендіктен айтады. Ал, бірде-бір ата-ана баласын «лағым» деп атамайды. Осыған дәлел ретінде мен Сейтен Сауытбековтың «Қара лақ» өлеңін оқып бердім.
Қара лақ, қара лақ
Жеңілтексің, лағым ! Шошаңдама шырағым
Шығар болсаң аязға, үсіп кетер құлағың
Лағым демей сосын мен, деп жүремін шұнағым
Қаңғыбассың қара лақ, кеттің бақты аралап
Сындырыпсың қабығын, сау ағашты жаралап
Бүйте берсең қара лақ – ұстармын да қамалап
Қамармын да қоярмын, қараңғыға жазалап
Лақтың жағымсыз мінездері талдана келіп, ата-аналар балаларының бойынан ондай жаман мінездердің болғанын қаламайтындығын және лақтың ағаштың өсуіне зиянкестік жасайтындығын білдік. Қабығы жоқ ағашты киімі жоқ, қатты аязда тұрған баланың жағдайымен салыстырдық. Оқушылар лақ туралы өз ойларын, ағашқа-талға деген аяушылық сезімдерін біліп жатты.
Табиғатты қорғау қажеттігін оқушылар айналадағы ортадан өздері байқаған фактілер негізінде саналы түсініп, өздері дәлелдеп, өздері қорытынды жасағаны сезілді. Бұл арада оқушы тек экологиялық тәрбиемен шектеліп қалмайды. Ол балалық шағынан бастап – сын, өзара сын рухында тәрбие алады. Олардың қара лақ секілді жіберген кемшіліктері мен қателіктерін мойындауға, оны түзетуге тырысу – адамды ешбір кемітпейтін, қайта басқа адамдар оны құрметтейтіндігін түсіндірген дұрыс.
Қазақ халқы негізінен төрт түлік мал өсірумен айналысқан. Бұл ата-баба кәсібі. Осы кәсіпке байланысты оқушылардың ой-өрісін кеңейту үшін үйге өздігінен төрт түліктің төлдерін жазып келу тапсырылғанда, ата-аналар тарапынан көмек болыңқырамай қалды. Сол кезде С.Сауытбековтың «Тағылым тегі» кітабы көмекке келді. Маған «ұрпақ атакәсіптен беймағлұм болмасын, білсін, пайдалансын» деген Сейтен ұстаздың өсиеті терең ой салды. Себебі, төлдердің атын білмесек, біз олардың орнын ауыстырып айтатын едік. Қазақ лицейінің жанында бақ болды, біз кейде сабақты сонда өткізіп жүрдік. Сабақ өткізу әрі экскурсия-саяхат іспеттес болатын. Дүниетану пәнінен орман-тоғай өсімдіктері жайлы өткенде, С.Сауытбековтың «Жер түгі» жайлы жазған еңбегін пайдаландық. Оқулықтағы берілген ағаш түрлерінен басқа да ағаш түрлерімен таныстық. Олардың пайдасы мен әдемілігіне назар аудардық.
«Сен табиғатты сүйесің бе» деген сұраққа оқушылар үлкен сезіммен және қобалжумен табиғатты тек қана негізгі эстетикалық байлық деп қоймай, сонымен қатар жер бетінің өмір-тірлігі деп таныды.
«Табиғатты ауадай аялаймын, ауасыз жерде тіршілік жоқ, яғни табиғатсыз планетада тіршілік жоқ» деген оқушылар пікірі мені толғандырды.
Бақтағы ағаш-гүлдердің өздігінен өсуіне қарамай, қолдан өсіру қажеттігіне назар аударттым. Жер түгінің дұрыс өсуіне С.Л.Сауытбековтың экологиялық тақырыпқа жазған тағы бір шығармасы «Жаңбыр жауғанда» деп аталады.
Жан нұрымсың жаңбырсың
Жау шөлейтке, жан кірсін
Көк кілемдей құлпырып
Гүлденсін, жер жаңғырсын
Нұрға қанып құмары
Егін шөлін қандырсын
Еселеніп құнары
Шығымы таң қалдырсын
Екі шумақтық бұл шығарманы оқу барысында бала жан-жағымыздың жасыл түрге еніп жайқалуына табиғаттың өзі де ат салысатына көз жеткізеді. Ұстаздық тәжірибесі мол және бала тілін, оның жанын дәл түсіне білген ақын-ұстаз баланы өзіне еліктіріп, жаңбыр жаумаған кездерде суару адамдар еншісіне тиетіндігін де байқатып өтеді. Еңбек тәрбиесі де байқаусыз түрде беріліп қалады.
Автордың «Жақсылыққа жақсылық» әңгімесі де экологиялық тақырыпқа жазылған. Табиғат тек жасыл желегі, төрт түлік малымен ғана әдемі емес, құсымен де, жәндігімен де әдемі екендігін ескертеді. Оларды қинамай, өлтірмей, қайта олардың тіршілік құруына жағдай жасауға үйретеді.
Дегенмен, осы жағдайлар айтылып, талданып жатқанда – жұдырықтай жүректерінен аяушылық сезімі орын алып, шарасыздық танытқан оқушылар да кездесті. Сонда оқушылар «Құстарға тиіспеу керек дегенді үлкен кісілер тыңдамай, атып әкеледі» деді
Бұндай жағдайда табиғат пен қоғам байланысын да айта кеткеніміз жөн болады.
Сейтен Сауытбековтың жылдың төрт мезгіліне сай жазған «Қыста», «Күзде» атты шығармалары баршылық. Ол өзінің «Жазда» деген өлеңінде былай дейді:
Балақай, балақай – жаз келді алақай
Жалаң аяқ жүреміз, балақты да түреміз
Көлден балық сүземіз, жалтылдатып тіземіз
Тау мен тасты кеземіз, сан қызықты көреміз
Сайдан жидек тереміз, сайдан жидек тереміз
Алтыбақан тебеміз
Байқасаңыз, ұстаз жаз мезгіліндегі ерекшелікті жай баяндап қоймайды. Жарқыраған жаз күнінде бастауыш сынып баласы балақты түріп тастап, сан қызықтың бел ортасында жүреді. Бұл – баланың логикасына, жас ерекшелігіне сай құрылған шығарма. Әр маусымның айырмашылығын өз ерекшелігімен, қасиетімен таныстырады. Оқушы көп нәрсені аңғарады, салыстырады, әр мезгілдің сұлулығын тамашалауға дағдыланады және үйренеді.
Әдебиеттер
Сауытбеков С.Л.,- Тағылым тегі, Көкшетау, 2003, 195 бет
Сауытбеков С.Л.,- Өс, бөбек, А, Жазушы, 1974, 85 бет
Сауытбеков С.Л.,- Ақ көңіл (ертегілер), А, Жалын, 1981
Құрсабаев М.Қ.,- Сейтен әлемі һәм ұлттық педагогика (ғылыми-монографиялық еңбек) Көкшетау, 2004, 195 бет.
