Сейтен Сауытбековтың бата тілектері өсиеттерінің тәрбиелік мәні
Г.Е. Мұқанова.,- «Көкше» университеті
Қазақ халқымыздың ежелгі салт – дәстүрлерінің бірі – бата,тілек, өсиет. «Сөз арқылы жаратушыға жалынып , жалбарынып ықпал етуге болады» — деп түсінген ата – бабамыз: «Жаңбырмен жер көгереді, батамен ер көгереді»- деген ой- пікірді уағыздап, соңынан ерген ұрпағына ықылас білдірген, ақ ниетпен бата беріп,тілек тілеуді дәстүрге айналдырған.
Мысалы фольклорист- этнограф ғалымдардың бірі А.В.Васильев өзінің 1905 жылы Орынборда шығарған «Образцы киргизской народной словестности, молитвенных благожеланий- бата сөз» — деген еңбегінде:
»Кімде-кім қазақ даласында болса ол батаның халықтың қандай екекше назарында болатынын жақсы біледі.»
«Бата қазақ поэзиясының ерекше түрі, онда бата беруші адамның үй- иесіне деген шын жүректі жарып шыққан ықылас- пейілі, ақ- ниеті, алладан тілер тілегі поэзиялық өлең түрінде ақтарылады»- дейді.Батаның қандай жағдайда кімдерге арнала айтылатынын, олардың мазмұнын, түрі жағынан бір- біріне ұқсамайтын ерекшеліктерін талдайды.
Олай болса Сейтен Сауытбековтың – қазақ халқының ұлттық дәстүрі,салт- санасы, бата- тілектері, өсиет- ниеттері жөнінде жазған еңбектерінің маңызы зор. Соңғы уақыттары ол кісінің еңбегі тереңірек зерттеліп, жинақталып – насихатталуда.Ол кісінің Көкшетау университеті баспаханасынан шыққан «Тағылым тегі»,»Поэмалар, өсиеттер», «Үлес»,»Ақазу арлан» еңбектерінің бүгінгі білім беру мамандарымен балалар үшін тәлім- тәрбиелік маңызы өте зор.
Сейтен Сауытбековтың баталарына көз жүгіртсең олар өмірдің түрлі жағдайларына арналған.Мысалы:»Дастархан» батасы,»Соғым»батасы,»Көш- қон» батасы,»Жас- жұбайларға»бата,»Қонақасы»батасы,»Сәбиге»арналған баталар.
Қазіргі жастарымыздың, тіпті елуді еңсерген ел ағаларымыздың үлкен жиын- тойларда бата бере алмай қиналып, қысылып жатқанын байқаймыз.Бұл әрине — тәрбиенің кемшілігі.Бата, тілек, өсиеттердің кеңінен насихатталуы.
Ол үшін халқымыздың ұлы ойшылдары мен азаматтары, жыраулары мен билері айтқан өсиет – тілек, бата- ниеттері кеңінен баспасөз, телехабарларда насихаттап, оны жинақтап көптеп жарыққа шығарса, нұр үстіне нұр болар еді.
Солардың бірі- Сейтен атамыз. Олай болса сол кісінің бірнеше баталарына тоқтала кетсек.Мысалы:»Дастархан»батасы:
Тәңірі жарылқасын!
Кімді жарылқаса,
Соның жағында қылсын!
Жаманның алдында қылсын!
Жортқанда жолың болсын!
Жолдасың қызыр болсын!
Адассаң жолға салып жүрсін,
Сүріндірмей алып жүрсін
Я,Тәңірі-Құдірет,
Мал- бастарын аман ет!
Басына бер бақыт,
Асына бер береке!
Өмір жасын ұзақ ет!
Меқынат,Зақыметтенаман ет!
Дұшпанның күнін жаман ет!
Ұрпақтарын асыл ет!
Дүниедегі жақсылықты,
Дәл осы үйге нәсіп ет!
Сондай-ақ,»соғым»батасының да тәрбиелік мәні зор.Қазақ халқының жақсы бір дәстүрі бар екені жастар санасына сіңеді.Ағайын- туыстық келіп»Соғым басына» — «қуырдаққа» жиналып әңгіме- дүкен құруы оларды туыстыққа, мейірімділікке, бірлікке, ынтымаққа шақырады.Соңында ел ағасы өз ақ- тілегін айтып «соғым»иесінің дастарханы басында батасын береді.Соған байланысты Сейтен атамыздың «Соғым» батасынан үзінді келтірсек.
Соғым қайырлы болсын!
Ісің абыройлы болсын!
Қазаның тоқ болсын!
Уайымың жоқ болсын!
Дастарханың кең болсын!
Ұрпағың елмен тең болсын!
Бізге силағанның есесін берсін!
Есенің де тәңірі Бірнешесін берсін!?
Қазақ халқы үшін көші- қонныңөзінің де ерекшелігі бар.Елінен көшетін адамағайын- туыс, Көрші- қолаңның басын қосып «айырылыспақ»беріп,олардың бата- тілегін алған.
Көш-қон батасы.
Көштерің көлікті болсын!
Жолдарың көрікті болсын!
Қоныстарың құтты болсын!
Босағасы мықты болсын!
Ауру сырқаудан аман болыңдар,
Бастарыңа баянды бақ қонсын
Мейірбанды Хақ,сендерге Жақ болсын!
Бұл батадан байқағанымыз адамдар бір- біріне жақсы тілектерін айтып, мейірімділікке, қамқорлыққа жетелейді.
Өмірдің ескірмейтін той- думаны- жас жұбайлардың шаңырақ көтеру тойы.Сейтен атамыздың баталарында бұл тақырып бойынша көптеген нұсқаларын көрсетеді.Тойға тек ішіп-жеу үшін емес, бата естіп, жақсы тілектер айту үшін келеді. Жас жұбайларға берілтін бірнеше баталардың нұсқасы:
Тәңірі жасжұбайларды
Шат өмірмен жарылқасын!
Бақыттары арылмасын!
Қосылып тұрған қос ұлан,
Игілікті алаулы болыңдар!
Халыққа қалаулы болыңдар!
Босағаларың берік болсын,
Білімге ақыл серік болсын!
Дос- жаран үлгі алардай,
Тұрмыста сән- көрік болсын
Бал тілді, нұр жүзді періштелер,
Құтты қолдарына қонсын..
Сондай-ақ бата берер адамға да сын. Батаны- қазақ силы, қадірлі азамат беруін қалайды және бата берілген жерде ішімдіктің болмауының өзі де салауатты өмірге щақырады.
Қонақасы баталары да қазақ халқының құдайы қонақта сыйлай білетін жомарттығын айқындайды. Сейтен атамыздың қонақасы баталарына көз жібертсек:
Бір құдайым оңдасын!
Оң жолына бастасын!
Үйіңді түрлі апаттан,
Құса-қайғыдан сақтасын!
Үміт артқан ұл- қызың,
Ел сенімін ақтасын!
Әулие-әмбилер,
Екі дүниеде шапағат етсін!
Осы тілегіміз Аллаға жетсін!?
Сондай-ақ бата беру,бата алудың да психологиялық мәні ерекше. Адам да жағымды бір ерік- күш жігер пайда болып, өмірге деген сенімділігі артады.
« Бата- тілек құдайдың құлағына шалынбай қоймайды.Ата- ананы ренжіткен ұл- мен қыздың көсегесі көгермейді, жолы болмайды, жаманшылыққа ұшырайды»-деп түсінген қазақ халқы»теріс баталарын»сырын түсіндіреді.Бұл жастарды үлкендерді құрметтеп,тыңдап батасын алуға тәрбиелейді.Ал үлкен адамдардың өмір тәжірибесі көп, олар қате жол көрсетпейді.Жастарға бағыт- бағдар береді.
Сейтен Сауытбеков баталарында ыстық ықылас, аталы сөз, ақ тілек ашық айтылған.Жастарды жақсы сөзбен жарылқап еңбекке ынталандыру,отбасы татулығын күшейтуге әсер еткен.
Қортындылай келе Сейтен атамыздың баталарының бала тәрбиесінде,Соның ішінде психологиялық тұрғыдан маңызы зор.
Пайдаланған әдебиеттер:
1.С:Сауытбеков»Поэмалар,өсиеттер»2003ж
2. Ақазу арлан.,- С.Сауытбеков, Көкшетау, 2003
3. Тағылым тегі.
