Ақтабан шұбырынды диплом жұмысы
Кіріспе
Зерттеудің жалпы сипаттамасы
Мәселенің өзектілігі. Тарихтың өзекті арнасы – халық басына туған қиын күндерде жеке тұлғалардың, саяси қайраткерлердің туған еліне, отанына сіңірген еңбегін, олардың қоғамдық саяси және әлеуметтік процестердегі орнын ашу болып табылады. Еліміздің ұзын сонар тарихы ерлік пен елдікке және қым қуыт оқиғаларға толы. ХҮІІІ ғасырдағы қазақ тарихы туралы осы уақытқа дейін аз жазылып, аз зерттелген жоқ. Алайда сол бір қазақ елі үшін аса қиын болған дәуірдің зерттелу тарихында проблемалары таусылған жоқ. Мысалы оларды атап айтсақ:
1. Ақтабан шұбырынды оқиғасының ақиқат тарихының зерттелуі
2. Қазақ орыс қатынасы және Қазақстанның Ресей отарына айналу тарихы.
3. Қазақ елін ажалдан құтқарған тарихи тұлға - Әбілхайыр.
4. Абылай туралы аңыз бен ақиқат...
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Тарих
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Кіріспе
Зерттеудің жалпы сипаттамасы
Мәселенің өзектілігі. Тарихтың өзекті арнасы – халық басына туған
1. Ақтабан шұбырынды оқиғасының ақиқат тарихының зерттелуі
2. Қазақ орыс қатынасы және Қазақстанның Ресей отарына айналу
3. Қазақ елін ажалдан құтқарған тарихи тұлға - Әбілхайыр.
4. Абылай туралы аңыз бен ақиқат...
Осы айтылған проблемалардың бәрі осы күнге дейін аса өзекті
Қазақ елі тарихында және әдебиетінде ең көп айтылған және
Осынау ел басына түскен ауыртпалығы көп қайғылы кезеңнен қазақ
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аталған тақырып ғасырлар бойы Қазақ- орыс
Аталған тақырып әдеби шығармалардан да көп орын алды. «Елім-ай»
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты ХҮІІІ ғасырдың
- Ақтабан шұбырынды оқиғасы тек Жоңғар емес, оның артында
- Қазақ еліне Ресей тарапынан көп жылдар бойы жасалған
- Кіші жүз қазақтарының Ресей басқыншыларына қарсы соғысын сараптау.
- Ақтабан шұбырынды оқиғасының авторы Ресейдің әйгілі патшасы І
- Ақтабан шұбырынды катастрофасы авторларының бірі И.Унковскийдің тарихымыздағы ролі
- Қазақ елін Ақтабан шұбырынды оқиғасынан құтқарған Әбілхайыр ханның
- Әбілхайыр хан ұрпақтарындағы ұлт-азаттық соғысты басқарған тарихи тұлғалардың
Зерттеудің хронологиялық шеңбері негізіне ХҮІІІ ғасыр және ХІХ ғасырдың
Зерттеудің деректемелік негізі алынған тақырыпты орындаудың алдына қойған жүйелі
Зерттеудің теориялық негізі тарих ғылымының даму барысында еліміздің Қазақстан
Зерттеу методологиясы объективтік, тарихилық, жүйелілік, салыстырмалық және жинақтау мен
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ретінде тақырыптың бұрын соңды Қазақстандық тарих
І Тарау. «АҚТАБАН ШҰБЫРЫНДЫ...» ОҚИҒАСЫ ЖӘНЕ ӘБІЛХАЙЫР ХАН.
Ақтабан шұбырынды оқиғасының зерттелуі.
Қазақ елі тарихында және әдебиетінде ең көп айтылған және
Алғаш рет Қазақстан тарихшылары ішінде осы проблема туралы ақиқатын
Осынау қазақ еліне соншама қиянат жасаған, яғни Ресей көп
Сол Ақтабан шұбырынды катастрофасынан бір жыл бұрын, яғни 1722
Шығыстан шапқандар І Петрдің жоспарын орындап, қазақ елін қырғынға
Енді Әбілхайырға қатысты орыс-қазақ соғысына қысқаша шолу жасайық. «Ақтабан
1.2. Әбілқайыр хан (1685 – 2.8. 1748)
Әбілхайыр – Кіші жүз ханы (1709 – 1748), қолбасшы,
Осы уақытқа дейін Әбілхайыр хан туралы қазақ елінде жалған
Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылмағаны туралы нақты документтер 1989
1/ Әбілхайыр және Ресей басқыншыларынан атамекенді қорғау...
2/ Әбілхайыр және башқұрттармен қатынас.
3/ Әбілхайыр және қалмақтардан елді қорғау мәселелері.
4/ Әбілхайыр және жоңғарлардан елді тазарту оқиғалары...
Мұндағы бірінші мәселе Әбілхайыр ХҮІІІ ғасырдағы Ресеймен өмір бойы
Жалпы қазақтың сыртқы жаулары шығыстан Жоңғар, батыстан Ресей /яғни
Кіші жүздегі 26 тайпа ел Ресейге бодан болғысы келмей
Сол жанкешті талай соғыстарда ерлік көрсетіп елімізді сыртқы жаулардан
1580 жылдары құрылған Ресейдің Яицкое казачьи войско деп аталатын
1707 – 09 ж.ж. башқұрт халқының ұлт-азаттық көтерілісіне Әбілхайыр
1709 жылы қазақтар Сызранға бара жатқан орыс-казак керуенін талады.
1711 жылы қазақтардың 16 мың сарбазы Текеге (қазіргі Орал
1713 жылы 800 жігіттен тұратын сарбаздар Самараға балық апара
1714 –1716 ж.ж. қазақтар казак-орыс отрядтарына әлденеше рет шабуылдаған.
1718 ж. қазақтар мен қарақалпақтардың 20 мыңдық әскері Теке
1719 ж. шілдеде Әбілқайыр 20 мың әскерімен қаланы қайта
1720 – 21 ж.ж. казак-орыстар бірнеше рет қазақ жеріне
1720 жылдың қыркүйек айында қазақ әскерімен орыс-казактарының арасында Самара
1721 жылы орыс-казактар мен қалмақтардың атаман Балмашнов басқарған тобы
1722 ж. қаңтарда 300 қазақ сарбазы қарымта қайтару үшін
Бұған қатты кектенген І Петр қазақ елін түгелдей жаулап
Шығыстан келген жоңғарлар Түркістан қаласына дейінгі жерлерді түгел басып
1723 – 1724 ж.ж. Әбілқайыр Теке қаласына бірнеше рет
1725 ж. екі жақ тұтқындарын алмастырады.
Ақтабан шұбырынды кезіндегі Әбілхайырдың осы бір жанкешті қимылы мен
«...Военные походы Абулхаира в 1723-1726 гг. в улусы волжских
Батыстағы шекараны бекітіп, қамсыздандырған Әбілқайыр енді жоңғарлардан Түркістанға дейінгі
Қорыта және қысқаша айтқанда 1730 жылға дейін Ақтабан шұбырынды
Ресейдің кезекті қиянаты, осы бір қиын жағдайдан қазақ елін
1738 жылы Әбілхайыр өмірінде тағы бір ерекше оқиға болды.
Міне сол 1738 жылы башқұрт көтерілісін басу үшін қазақтарды
1742 жылдың басында Орынборға И.И.Неплюев келген соң Әбілхайыр хан
Сол күннен бастап Барақ сұлтан бастаған топ әртүрлі сылтаулармен
Үлкен қақтығыстардың ішінде 1746-47 жылдардағы шайқастарды ерекше атауға болады.
1746 жылдың 1ақпанында Әбілхайырдың 1500 жігіті Гурьевке жақын жердегі
Келесі жылы, 1747 жылдың қаңтар айында 500 қазақ жігітінен
Осылай Ресей мен Әбілхайыр арасында қақтығыстар толастамады, керісінше өршіп
Осы айтылған нақты тарихи фактілер Әбілхайыр ханның қазақ елін
1.3. «Ақтабан шұбырынды» оқиғасына Ресейдің қатысы.
Шын мәнінде Әбілхайыр болмағанда 1723 жылы Ресей Қазақ елін
«...С конца XVI – начала XVIII в. начинается ожесточенная
Ал, екінші 150 жылдық кезең туралы (XVIII бен XIX
«...Осы екі ғасырдағы патша өкіметінің жұмысы қазақты әбден бағындырып
Осылай Кіші жүз қазақтарының Ресей басқыншыларымен соғысы әрқайсысы 150
1692 жылы Ресей мемлекет басына І Петр келген соң
Еділ қалмақтары өмір бойы Ресейдің айтақтауымен даңқсыз өмір өткізді.
Әрине І Петр келген соң тісіне дейін қаруланған казачьи
1.4. І Петр және Ақтабан шұбырынды.
Қысқасын айтқанда, І Петр Ресей мемлекеті басына келген күннен
Енді тарихи хат жаздыру туралы идея І Петрдікі болғанын
І Петрдің бұл арманы өзі өлген соң 6 жылдан
Әрине, қазақ еліне қиянат пен қастандықты үйіп төккен Ресей
«Ақтабан шұбырынды» оқиғасындағы тарихи тұлғаның бірі И.Унковский. Осы уақытқа
1722 жылы Жоңғарға дипломат деген бүркеншік атпен барған Иван
Мұнда айта кететін жәйт Қазақ хандығы алғашқы күнінен бастап
Жоңғар әскеріне басшылық етіп қазақ елін қырғызған артиллерия капитаны
II. Тарау. ӘБІЛХАЙЫР ХАННЫҢ ҚАЗАҚ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ 2.1.Әбілхайыр ханның
"Доколъ река Яик не высохнет, так икатхскип народ, даже
Жаңа дүниенің шамшырағы Егемен Қазақстанның күмбез шаңырақты тәуелсіз отауын
Атамекенді қорғап қаншама батыр бабаларымыз бастарын қүрбан етті. Ал,
Қазақ елін өмір бойы қызғыштай қорғап тарихымызда есімін алтын
Әбілхайыр тарихы - Жайықтың тарихы, Жайықтың тағдыры. Жердің байлығы
Кеңес өкіметі заманындағы көп айтылған жалған тарихтың бірі "Қазақстанның
1989 жылдың ақырында Перестройка науқанының дағдарысқа ұшырай бастаған кезінде
1991 жылы X. Досмұхамедұлының "Аламан" атты кітабы жарық көріп,
Х.Досмұхамедұлының еңбектері жарық көрген соң Кіші жүз бен Орта
Ерофееваның «Абулхаирң... атты қүнды зерттеуінде бұрынғыдай Қазақ мемлекетін құлатқан
Алайда, Казақстанның Ресейге өз еркімен қосылмағаны ешкімге құпия болмаса
Бұл тарихи хаттың қалай жазығанына тоқталайық: Әбілхайырдын қолынан қалай
Мынау осы уақытқа дейін қаншама ұрпақты алдап келген Әбілхайыр
Послание в Петербург ее величеству Величайшей, благородной, богатой и
Желаем Вам всякого благополучия и будем Вашими подданными. (Передали):
Біз астын сызып қара әріппен берілген сөздер мен сөйлемдер
Величия и милости высокой, государства превыше, правящей землями ее
Наше заявление Вашему величеству следующее. С народом Вашего величества
Теперь желая получить под покровом Вашего императорского величества защиту
Ярлык: с Вашими слугами уральскими ештеками хотим достичь согласия.
Посланный посол Сеиткул во главе с Кутлуметом с товарищи.
Қараңыз, ярлык деп қос нүкте қойылып негізгі мәселе айтылган.
1738 жылы бодан болуға Әбілхайыр Ресейге ант берді деп
Әбілхайыр өмір бойы Ресейге қарсы күрескен себепті ата жауы
Баяғыдан бері талай айтылып жауыр болған «тарихи хатта» бодандық
1.Қазақ-орыс қатынасы,
2.Қазақ - жоңғар қатынасы,
3. Қазақ -қалмақ қатынасы,
4. Қазақ - башқұрт қатынасы.
5. Әбілхайыр қазақ елін ажалдан құтқарушы (1723-24 жж.) Алдарбайдың
Татар мен башқұрт халықтарын ХҮІ ғасырдың ортасында Иван Грозный
Бірақ, татар елі ешқашан Ресей отарлығына қарсы кұреспеген халық.
Башқұрттардың Ресейге қарсы кезекті көтерілістерінің бірі 1707-09 жылдары бодды.
Қазақ билері Әбілхайырды текке шақыртпаған екен. Қазақ елі басшыларының
Осылай башқұрттар мен қазақтар арасындағы тағдырлас достық қатынастар жалғасып
Осы жерде жалған айтылып, яғни тарих шындығын бүрмалап келген
Башқұрттармен достық қатынасты Әбілхайыр жалғастыра берді. 1736 жылы башқұрт
1740 жылы Әбілмәмбет пен Абылай Ресейге ант берген салтанатында
Ал, Ресей басшылары башқұрт көтерілісінің басшысын қолға түсіру үшін
Қазақ елі қызғыштай қорғап жүрген Шона батырды күшгіен ала
Сонымен, осы уақытқа дейін орысша аудармасы арқылы 1731 жылдан
Қазақ елінің, соның ішінде Әбілхайырдың Ресейге өз еркімен бодан
Мысалы, Шоқан Уәлиханов Әбілхайырға қатысты Сібір губерниялық канцеляриясының бір
"Номер 3. Указ Сибирской губернской канцелярш от 10 декабря
Шоқан жинаған және бір документте қазақтар мен башқұрттардың қайтадан
Міне, сонша нақты материал жинаса да, осындай тарихи шындықтың
Ш.Ш.Уолиханов 1863 жылы жазған зерттеуінде отарлық жағдайдағы қазақ елінің
Қысқаша айтқанда осы уақытқа дейін Әбілхайыр хан( 1685-1748) туралы
Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылмағаны туралы нақты документтер 1989
Жасыратыны жоқ қазақ арасында хан болу үшін Ресейге бодан
Жоғарыда айтқанымыздай Кіші жүз қазақтары мен Ресей арасындағы қарым
"С конца ХҮІІ - начала ХҮҮІІІ в. Начинается ожесточенная
Ал, екінші 150 жылдық /ХҮІІІ бен XIX ғасыр/ қиын
"Осы екі ғасырдағы патша өкіметінің жүмысы қазақты обден бағындырып
Жалпы қазақтың сыртқы жаулары шығыстан-Жоңғар, батыстан-Ресей, яғни казачьи отрядтар
Сол жанкешті талай соғыстарда ерлік көрсетіп, елімізді сыртқы жаулардан
1580 жылы қүрылған Ресейдің Яйцкое(Уралское) казачьи войскосы ХҮІІ ғасырдың
Кіші жүздің Ресеймен соғысы Әбілхайыр хан болған соң бір
1709 жылы қазақ жігіттері Сызранға бара жатқан орыс-казактар керуенін
1714-15 және 1716 жылдары қазақ жігіттері олденеше рет казак-орыс
1718 жылы қазақтар мен қарақалпақтардың 20 мың әскері Теке(Орал)
1719 жылы шілде айында Кіші жүз ханы Әбілхайыр 20
1720 жылдың қыркүйек айында қазақ оскерімен орыс-казактарының арасында Самара
1721 жылы орыс-казактармен қалмақтардың атаман Балмашнов басқарған тобы Ойыл
1722 жылдың қаңтар айында 300 қазақ сарбаздары қарымта қайтару
1723 жылы жоңғарлар шабуыл жасап Қазақ елінің басына ауыр
Сондай-ақ Әбілхайыр Қазақтың үш жүзінің оскерін бастап талай рет
Әбілхайыр Хиуа ханы тағына да талай рет өз балалары
Ресей басшылары Әбілхайыр тірі түрғанда Қазақ елін отарлай алмайтын
Әбілхайыр хан Қазақ хандарының ішінде өмір бойы Ресеймен соғысқан
Бұл туралы белгілі зерттеуші В.А.Мойсеев: "Имеющееся в нашем распоряжении
Біріншіден Абылай ол кезде 29 жастағы жас жігіт. Оның
1740 жылдың тамыз айындағы Әбілмәмбет пен Абылай сұлтанның Ресейге
Осы оқиғаға қатысты және бір деректі беруге міндеттіміз. Дол
Осындай масқара жағдайда, яғни туысқан башқұрт халқына жасап жатқан
Сондай-ақ, Ресей басшылары 1743 жылы Абылайды жоңғарлардан босатқанмен, олардың
Жалпы 1742 жылдың басында Орынборға И.И.Неплюев келгелі бері Әбілхайыр
Сол күннен бастап Күшік пен Барақ сұлтандар ортүрлі сылтаулармен
Хан болуды асыға күткен Барақ сұлтан, жатпай түрмай Әбілхайырды
1746 жылдың 13-ақпанында Әбілхайырдың 1500 жігіті Гурьевке жақын жердегі
Келесі жылы 1747 жылдың қаңтар айында 500 қазақ жігітінен
Осылай Ресей мен Әбілхайыр арасындағы қақтығыстар тоқтамады. Әбілхайырды өлтіруді
Неплюевпен оның итаршылары Күшік пен Барақ сұлтандар арманына жетіп
Әбілхайыр ханның Барақ сұлтан қолынан қаза болуы қазақ тарихында
Елдің осынау қарғысы мен лағнетін ести бастаған Барақ кірерге
Көп ұзамай Барақ пен Күшік сұлтандар өлтіріліп, тіпті олардың
Ал XIX ғасырдағы Қазақстанның Оңтүстік бөлігінің Ресейге қосылу процесі
Қысқасын айтқанда: Әбілхайыр өмір бойы Ресеймен соғысса да, өз
Осынау үлкен күрестің тарихи маңызы мынандай: Осы қантегістің арқасында
І.Қазақтың біраз рулары Жайықтан ары өтсе олар бөлініп қалады,
2. Жайықтың бойына талай форпостар мен бекіністер қүрылды, әлі
Осылай патша өкіметі амалсыздан қазақтарға атамекенін қайтын беруге мәжбүр
Қан төгіссіз жыл болмаған Кіші жүз жерінің осы өңірінде
2.2. Әбілхайыр және оның айналасындағы тарихи тұлғалар
Егемендіктің арқасында етек - жеңімізді жиып, онды-солды танып, өшкенімізді
Жаңа дүниенің шамшырағы Егеменді Қазақстанның күмбез шаңырақты тәуелсіз отауын
Атамекенді қорғап қаншама батырлар, билер, ақындар және қазақ интелегенциясының
Қазақ елін өмір бойы қызғыштай қорғаті тарихта ссімін алтын
Осынау қазақтың аты аңызға айналған ханы Әбілхайыр туралы өте
Әбілхайырмен оның әйелі Бопайдың өмірі мен қызметі халқымыздың тарихында
Әбілхайыр-қазақ ханы, Жәнібектің жстінші ұрпағы. Оның шежіресі мынандай: Жонібек
Үсек(Сүйік - деп жазғандардың бірі Ш. Уәлиханов)
Бөлекей - Қоян
Батырхан
Айшуақ Ырыс(Еріс) Қажы Тоқтамыс Әбілхайыр
Жалпы басқа төрелермен салыстырғанда Бөлекей - Қоян ұрпақтары өспей
Қажы сұлтанның үш ұлының ортаншысы Әбілхайыр екен. Яғни үлкені
Әбілхайырдың окесі мен ағасы Тоқтамыс кемеліне ксліп түрған кезде
XVIII ғасырдың басында және XVII ғасырдың ақыры Әбілхайырдың балалық
Осы сияқты қарама-қайшылықтар Әбілхайырдың 1693 ж емес, 1685 жылдан
Айтпақшы, оның Кіші жүз ханы болып сайланғаны туралы да
Тәуке ханның тірі кезінде XVIII-ғасырдың басында ХУІІ-ғасырдың ақыры қазақ
Ал, 1715 жылы Тоуке хан өлгенде Орталық хан билігі
Кдзақ елінің игі жақсылары Тәуке мен Қайыптың орнына Әбілхайырды
Тоуке хан 1715 жылы өлгенде оның қара шаңырағы мен
Хандықтан домесі бар Түрсын сұлтанның бір баласы Күшік болса,
Жоғарыда айтқанымыздай, Айшуақ сұлтан үйінде Әбілхайырға дейін ешкім ақ
Көп ұзамай оның әкесі Қажы сұлтан қайтыс болады. Оның
Қолдарында хандық билік болмаған соң жалпы Айшуақ сұлтанның ұрпақтарында
Әкесі Қажы сұлтан, ағасы Тоқтамыс және інісі Бұлғайыр сұлтандар
Ол кезде оның әкесі Қажы сұлтанның аға-інілерінен де ешкім
Әбілхайырдың барлық өмірі ерлікке толы - қазақ елінің сыртқы
Оған түрмыстың барлық қиыншылығына тікелей қарсы түру керек болды.
Келешектегі қазақ елінің батыры әрі басшысы Әбілхайырдың Жонібек батырмен
Әбілхайыр заманындағы тарихи оқиғаларды сараптасақ, негізінен үш Жәнібек батырға
Енді сол бірінші Жонібек батыр мен Әбілхайыр туралы аңыздарды
Әйгілі қазақ батыры Жәнібек (оның өлген жылы 1751) жаздың
Қысқасын айтқанда, Әбілхайырдың өз басы туралы аңыздардың көбі оның
Қажы сұлтанның және оның туыстарының балалары Арал теңізінің солтүстік
Сол кезде Еділ қалмақтарының басшысы Аюке хан болды. Ресей
Еділ қалмақтарының және оларды басқарып жүрген казачьи отрядтардың қазақ
ХҮІІІ-ғасырдың бірінші жартысы, әсіресе Аюке хан тұсында (1724 жылы
Аюке ханның күшейгені соншалық Каспий өңіріндегі халықтардың борі одан
Осылай елін Ресей шапқыншылары казачьи отрядтар мен қалмақ қосындарынан
Кіші Жүз елін қорғауда жас батыр Әбілхайырдың сіңірген еңбегі
Урал (Жайық) казачьи отрядтарымен Кіші Жүз қазақтарының үзақ жылғы
1704-1711 жылдардағы болған башқұрттардың Ресей отаршыларына қарсы үзақ уақытқа
Сол кездегі документтерде Әбілхайырдың Башқұртстанға келіп көтерілісті қолдағаны туралы:
"С ним за одно каракалпаки, касаки и ногайской даруги
Алайда сол башқұрт көтерілісіне көп жәрдем еткен Әбілхайыр батыр
Әбілхайыр өзінің 3 мың әскерімен башқұрт ағайындарга көмектесіп жүргенде
Әбілхайырды арнайы шақыртқан билер кеңесі Қарақүмдағы 1909 жылдың ақырындағы
Міне, осылай көптің үйғарымымен, халықтың қалауымен Орталық хан Тоукенің
Енді Әбілхайырдың жауапкершілігі мен қызметі көбейді. Кіші Жүзді хан
Міне, қазақ тарихында жоңғарларға қарсы сотті күрестер 1710 жылдан
Біз жоғарыда жас батыр Әбілхайырдың 1710 жылға дейінгі қазақ
Жас батыр Әбілхайыр адай елінің қызын қүда болып, барлық
Талай жігіт ғашық болған Бопай сүлу Кіші жүздегі белгілі
...Кіші Жүздегі әйгілі батыр Жәнібек пен Әбілхайыр бір жақтан
Келесі күні аттанып жолға шыққан соң Әбілхайыр күтпеген өнер
Сол ауылға қайтып келген Әбілхайыр өзінің төре тұқымынан екенін
Әрине бұл оқиға халық аңыздарының әртүрлі нұсқаларының бірі. Алайда
Қазақ еліндегі ежелден келе жатқан дәстүр бойынша Бопай сүлудың
Бопай Әбілхайыр үйіне қүтты келін болып түсті.... Ол келін
Тарихтағы ұлы адамдарға табиғат жан-жақты талант пен корікті аямай
Әбілхайыр мен Бопай сүлу арасындағы шынайы махабат қазақ еліндегі
Әбілхайыр шаңырағына келіп түскен Бопай сүлудың аса беделді болғаны
Бара бәйбіше -деген термин туралы батыс Қазақстанда бірнеше үғым
Енді Бопай сүлудың шыққан ауылына көңіл бөлейік. Осы уақытқа
өлтірілгеннен соңғы оқиғалар жырланады. Автор сол кездегі ел ішіндегі
Қанай - Адайдың Жаманадай тересіндегі Құдайназар Бөгілиевтің бәйбішесі еді.
Мырзатай батырдың жазған хаттарындағы хабарларды Нұралы хан Әбілхайырұлы да
Жоғарыда айтқанымыздай тарихи мәліметтер Бопай сүлудың адай Мырзатай батырдың
Бопай Сүйіндік қызы 1780 жылы 31 мамырда қайтыс болғанын
Лссалаумағалейкум, сұлтан Есім,
Ақсүңкар алған аңын өзі жесін.
Лдайға алмағайып күн туып түр,
Бір қолда осы жерде сүйектесім!.../9/- деп оған Әбілхайыр мен
Ал, Абыл ақынның Баймағамбет сұлтанға айтқандарының ішінде мынандай толғаулар
...Апамнан(Бопайдан) туған әкең Айшуаіосан,
Табаның таймай түр-ау мінген тақтан.
Дәлірген тажал сынды дәрежеңді,
Деп жүрсің Күдай корып, Крідыр баққан.../10/-деп әкесі Айшуақ Әбілхайыр
...Ер өлді деп етек бұлап жылайтүғын,
Бай-еке, қай ісің бар елге жаққан?!.../10/ - деп бетіне
Басқа хан сұлтандармен салыстырғанда Әбілхайырдың ойелдері өте аз. Мысалы:
Әбілхайырхан мен Бопай сүлудың алты перзенті дүниеге келді. Солардың
І.Нұралы -(1710/11-1790). Соның ішінде 1748-1786 жылдары Кіші Жүз ханы;
2.Ералы -(1720-1794). Соның ішінде 1791-1794 жылдары Кіші Жүз ханы;
Қожахмет - (1722-1749).
Айшуақ - (1723/24-1810). Соның ішінде 1797-1805 жылдары Кіші Жүз
Әділ -(1730-1750). Әбілхайыр балаларының ішінде Қожахмет пен Әділ жастай
Қызы Зылиха шамамен 1745 жылдары дүниеге келген еді. Себебі
Әбілхайырханның Бопай сүлудан соң алған екі ойелінің бірі қалмақтың
Соңғы әйелі Башқұрт елінің қызы болатын. Одан Әбілхайырдың Қаратай(1738-?)
Қалмақ әйелі туралы әртүрлі мәліметтер баршылық. Соған қарағанда ол
Жігітті жазалаған Әбілхайыр неге әлгі өз әйелін жазаламады деген
Демек, Әбілхайырдың жеті ұлы болса оның қыздары да көп
Өзінің туған ағасы Тоқтамыстың және әкесі Қажымен бірге туған
Әбілхайыр ағаларының бір қызын Хиуа ханы Шахтемірге үзатады, оның
Біз жоғарыда айтқанымыздай Әбілхайырдың шыққан қара шаңырағы яғни Бөлекей
1748 жылы оның дүниеден өткеніне дейін тек соңғы арманы
Әбілхайырхан көп немерені үлкен баласы Нұралыдан көрді. Ол 1711
Ал Нұралыханның көп әйел алғандығы соншалық, И.Г.Георги мәліметіне қарағанда
Әбілхайырдың екінші баласы Еральщан көрген немерелерінің тарихи документтерде бесеуінің
Ал, үшінші баласы Айшуақтан Әбілхайыр 17 немере көрген еді.
Әбілхайыр осы немерелерінің көбінен көзі тірісінде-ақ біраз шөберелер көрген
Әбілхайырдың хан болған балалары Нұралы, Ералы және Айшуақ болса,
Әбілхайырдың шөберелерінің ішінде хандыққа қолы жеткендері Қасым (1808-27), Маты
Әбілхайырдың келіндерінің көбі мықты жерлерден шыққандар еді. Мысалы: үлкен
Әбілхайырдан бастап өсіп-өніп көбейген Бөлекей сұлтанның әулетінде батыр үлдар
Бөкей ордасының ханы Жәңгірдің татар әйелі Фатимадан туған қызы
Жалпы Әбілхайырхан ұрпақтарының көбі XIX ғасырда Орынбор, Қазан, Петербург
Сондай-ақ, Әбілхайыр өз туыстарына да көп жәрдем етті. Кіші
Әбілхайырдың беделінің күшті болғаны соншалық, Хиуа ханы тағына талай
Жалпы айтқанда Әбілхайыр 1748 жылы қайтыс болғанға дейіы Қазақстан
Біз қысқаша шолу жасаған Әбілхайырдың өмірбаяны мен айналасындағы тарихи
2.3. Ұлт азаттық соғысын басқарған Әбілхайыр хан ұрпақтары.
Әбілхайыр хан өмір бойы Батыс Қазақстанды Ресей әскерлері мен
Алдымен қазақ – қалмақ соғысына тоқталайық. Осынау тарихи процесте
Өмір бойы Ресейдің барлық қару –жарағымен тісіне дейін қаруланып,
Көп ұзамай Ұлы жүз қазақтары Балхаштың түбінде қалмақтарды ойсырата
«...Особенно отличился в сем случае султан Большой орды Эрали,
Узнав о приближении тургутов (калмыков) к его владениям и
Убаши, видя ежедневно возрастающие силы неприятеля, потерял всю бодрость
Бұл жерде біздің көңіл бөлетініміз Абылайдың қалмақтарды талқандауға қатыспағаны
Жоғарыда айтқанымыздай Пугачев көтерілісі басылғаннан кейін Кіші жүз қазақтары
Біз осынау тарихи мәселені зерттеуде белгілі ғалым Ахмет Аққалидың
Осы кітаптың алғы сөзінде т.ғ.д. Ә.Мұқтар: - Қаратай Нұралыұлының
Қаратай ХІХ ғасырда Ресей империясына қарсы күрескен сұлтандар қозғалысын
Әбілхайыр ұрпақтарының ішінде белгілі оқымысты, заңгер, мемлекет қайраткері Бақытжан
Еліміздің жат елге отар болған азапты күндеріндегі ұлт-азаттық соғыстың
ҚОРЫТЫНДЫ
«Ақтабан шұбырынды» оқиғасы қанша көп жазылса да бір жақты
Ресей сонымен қатар Қазақ еліне көршілес елдің бәрін айдап
Басшылары Ресейдің айтағына еріп, шен шекпен кигеніне мәз болып,
Жоңғар мемлекеті 1758 жылға жетпей құрыды. Қалмақтардың кішкене бөлігі
Біздің тақырыбымыз бойынша негізгі қорытындылар:
1. «Ақтабан шұбырынды» оқиғасын ұйымдастырған Ресей мемлекеті екені баяғыда
2. «Ақтабан шұбырынды» катастрофасынан қазақ елін құтқарған -Әбілхайыр хан.
3. Қазақ еліне жасалған барлық қастандықтарды Ресей ұйымдастырғаны көптен
4. Жалпы айтқанда қазақ тарихындағы Әбілхайыр бейнесі адам арманы
5. Ал оның ұрпақтары арасында не деген отан сүйгіш,
Сөз соңында айтарымыз-тарихымыздың соңғы жылдардағы жаңалықтары ешқандай оқулықтарға енгізілген
Әбілхайыр сынды қазақ елінің атақты батыры, қолбасшысы, әйгілі ханы,
а. Әбілхайыр ХҮІІІ ғасырдағы тарихи тұлғаларымыздың ең биігі екеніне
б. Ол-ұлы қолбасшы, барлық өмірін қазақ халқын қызғыштай құрғап
в. Ерлік пен батырлыққа толы оның жалынды өмірі кез-келген
г. Осынша ерлік жасап елімізді қорғаған Әбілхайыр ханға қазақ
д. Ақтабан шұбырынды Жоңғар емес Ресей жасаған қиянат екеніне
е. Қазақ елін «Ақтабан шұбырынды» сияқты үлкен апаттан алып
Пайдаланылған әдебиеттер:
І тарау
1. Х.Досмұхаметұлы. Аламан. Ташкент. 1926. 53-бет.
2. Мякушин Н.Г. Сборник уральских казачьих песен.-СПб. 1891. стр.47.
Огни Мангышлака, 1973, 22 ноябрь.
3. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир поководец, правитель и политик.
cтр.99.
3а. Олкотт Марта Брил. Әбілхайыр хан. (қазақша аудармасы). «Аруана»
газеті. 1994, 23-қыркүйек.
4. Рычков П. Топография Оренбургская, Часть 1. СПб, 1762.
Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А.1994. 69-70 беттер.
4а. Көмеков Б.Е. Өтениязов С.К. Әбілхайыр хан (1685-1748). в
5. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А.1994. 44 и
6. Сол кітапта.
7. Х.Досмұхаметұлы. Аламан. Ташкент. 1926.
8. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А.1994. стр.7-8 .
9. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир поководец, правитель и политик.
Разные бумаги генерал-майора Тевкелова об Оренбургском крае и киргиз-кайсацких
10. Исин А. Әбілхайырдың хатын қалай оқыған дұрыс. «Абай»
2001, № 2.
ІҮ тарау.
Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких Орд и степей.-
Ахмет Аққали. Қаратай хан. «Арыс» баспасы, А. 2007.
Мұқтар Әбілсейіт. Алғы сөз.// Ахмет Аққали. Қаратай хан. «Арыс»
Юдин П. Султан Қаратай// Тургайские областные ведомости. 1894, 37-44
Рязанов А.Ф. Сорок лет борьбы за национальную независимость казахского
Каратаев Б.Б. Обзор материалов по истории колонизации казахского края
Каратаев Б.Б. Ново-Сенаки, Кутаисской губернии //Тургайские областные ведомости, 1894,
Сілтемелер тізімі
1. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир поководец, правитель и политик.
стр.99. ^^За Олкотт Марта Брил. Әбілхайыр хан. (қазақша аудармасы)
газеті 1994, 23 — қыркүйек
Абдиров М.Ж. История уазачества Казахстана. А. 1994. 69-70 бетіер.
Көмеков Б.Е. Өтениязов С.К. Әбілхайыр хан (1685-1748). ІВ-қн.
Әбілхайыр хан. А.Арыс 2004. 177-221 беттер.
Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А. 1994.44 -и-45 беттер.
Ерофеева И.В. Хан Абулхаир поководец, правитель и политик.
А.1999. стр.79.
Исин А. Әбілхайырдың хатын қалай оқыған дұрыс. «Абай» журналы.
2001, №2. I
Сулейменов Р.Б. Моисеев В.А. Из истории Казахстана ХҮШ века.
А.1988. С.38.
Исин А. Әбілхайыр ханның хатын қалай дұрыс оқыған дұрыс.
2001, №27
9. Олкоот М.Б. Әбілхайыр хан.// Аруана, 1994, 23-қыркүйек.
Ю.Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинении. Т. 1. А.1961. С.60.
11.Валиханов Ч.Ч. томЗ. А.1964. С.267.
12.Басин В.Я. Россия и казахские ханства в ХҮІ-ХҮІІ вв.
ІЗ.Валиханов Ч.Ч. 267 -268 бет аралығы
14.Маркс К. И Энгельс Ф. Т.12. с.615.
15.Валиханов Ч.Ч. т.і.А.1961. С.506.
іб.Сол кітапта 528-бет
17.Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А.1994.С.4.
18.Абдиров М.Ж. Көр.шығ. сол бетте
19.Досмұхамедулы X. Аламан. А. 1991. 51-53 бетте
20.Казахско-русские отношения в ХҮІ-ХҮШ веках. С.152.
21.Сулейменов Р.Б. Моисеев В.А. Көр.шығ. 30-32 бет.
22.Ерофеева И.В. Абулхаир... А.1999.стр.300-304
23.Кыргызтан — Россия. История взаимоотношений /ХҮІП-ХІХ вв./ сб-к
документов и материалов. Бишкек. 1998. Док.8.с.51. 24.Касымбаев Ж.К. Нуралы.
тарихы. 1998.1.С.57.
25.Бичурин В.М.Историческое обозрение ойратов. С.88-89. 26.Ерофеева И.В. Хан Абулхаир
А.1999.с.289-291.303бет.
27.Айтман /Светқали Нұржан/ Таң қауызын жарғанда. III том. А.
291-348 66.
28.Ерофеева И.В. 304 бет
29. Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России.
Абулхаиру, Хану Киргиз-кайсацкой орды. А. 1998.с.30-34. ЗЗ.Валиханов Ч.Ч. Собрание
486-487. 34.Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких Орд и
35.Ахмет Аққали. Қаратай хан. «Арыс» баспасы, А.2007 Зб.Мұқтар Әбілсейіт.
баспасы, А.2007.
Пайдаланылған әдебиеттер
Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А. 1994.С.4.
Абдиров М.Ж. История уазачества Казахстана. А. 1994.
Көмеков Б.Е. Өтениязов С.К. Әбілхайыр хан (1685-1748). В кн.
Ерофеева И.В. Хан Абулхаир поководец, правитель и политик. А-1999.
За Олкотт Марта Брил. Әбілхайыр хан. (қазақша аудармасы)
«Аруана» газеті 1994, 23 - қыркүйек
Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А. 1994.
Ерофеева И.В. Хан Абулхаир поководец, правитель и политик. А.1999.
Исин А. Әбілхайырдың хатын қалай оқыған дұрыс. «Абай» журналы.
Сулейменов Р.Б. Моисеев В.А. Из истории Казахстана ХҮИІ века.
Исин А. Әбілхайыр ханның хатын қалай дұрыс оқыған дұрыс.
Ю.Олкоот М.Б. Әбілхайыр хан.// Аруана, 1994, 23-қыркүйек.
11.Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинении. Т. 1. А. 1961.
12.Валиханов Ч.Ч. томЗ. А.1964.
ІЗ.Басин В.Я. Россия и казахские ханства в ХҮІ-ХҮП вв.
Н.Маркс К. И Энгельс Ф. Т.12.
15 .Валиханов Ч.Ч. т. І.А.1961.
іб.Досмұхамедұлы X. Аламан. А. 1991. 51-53 бетте
17.Казахско-русские отношения в ХҮІ-ХҮІІІ веках.
18.Сулейменов Р.Б. Моисеев В.А. Көр.шығ. 30-32 бет.
19.Ерофеева И.В. Абулхаир... А.1999.
2О.Кыргызтан - Россия. История взаимоотношений /ХҮІІІ-ХІХ вв./ сб-к
документов и материалов. Бишкек. 1998. Док.8. 21.Касымбаев Ж.К. Нуралы.
тарихы. 1998.1..
22.Бичурин В.М.Историческое обозрение ойратов. 23.Ерофеева И.В. Хан Абулхаир полководец,
А.1999.
24.Айтман /Светқали Нұржан/ Таң қауызын жарғанда. III том. А.
26.Кэстль Джон. Дневник путешествия в году 1736м из Оренбурга
Абулхаиру, Хану Киргиз-кайсацкой орды. А.1998.
27.Валиханов Ч.Ч. Собрание соченении в 5-ти томах. Том III.
28.Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких Орд и
степей. А. 1996.
29.Ахмет Аққали. Қаратай хан. «Арыс» баспасы, А.2007 ЗО.Мұқтар Әбілсейіт.
