Революция және одан кейінгі Чехословакияда басталған саяси –экономикалық қайта-құрулар 1989 жылғы демократиялық революцияның басталуы және барысы
1985 жылы Кеңес Одағында орасан күрделі қайта құру басталды. Басқа социалистік елдер сияқты Чехословакия халқы да қайта құруды үлкен үкіметпен қарап алды. Жүздеген саясаткерлер, экономистер және басқа маман өкілдері дағдарыстан елді сақтап қалу жаңарту реформаларын жүргізу туралы, қайта құру туралы қызу айтып жапты. Чехословакия коммунистік партиясының 1986 жылы март айында болып өткен ХУІІ съезі Чехословакия қоғамын демократияландыру, қайта құру, әлеуметтік-экономикалық дамуы жеделдету жоспарын қабылдады. [1] Пікірлерді айтуға, өткен тарихи оқиғаларға шындықпен талдау жасауға мүмкіндік туды.
1968 жылы партиялық билеттерінен айрылған коммунистік партия мүшелері де Чехословакиядан осы мүмкіндікті қолдануды күтті. Олар партияның, ішіне өткендерді саралауға күш табылатын шығар деп үміттенді. Коммунистік партия мүшелірі де қайта құруды жүзінде болды, ештеңе өзгерткісі келмеді. Тіпті коммунистік партия арасында «советтік қайта құру өтпелі кезең»,-деген ұғыныс қалыптасты.
1. Матауш М. Чехословакия: новая мышление и перетроника –«Новая и новейшая история», 1989 №3 с 180
партиясының бас секретарлығынан босатылып, бұл орынға М.Якии тағайындалды.
Орталық комитеті – елде жағдай тұрақты, бәрі өте дұрыс өтуде, партияға ешқандай жаңарту қадамын жасаудың қажеті жоқ деген пікір басым болды. Осы пікір 1987 жылдың қаңтарына дейін жалғасып 1987 жылдың желтоқсанында ЧКП Орталық Комитетінің УІІ пленумы болды. Пленумда Г.Гусан өз өтінішімен Чехословакия коммунистік М.Якии өзінің қызметке келуі «Прага қөкжемін» қайтып алып келгенді көрсетпейтінін тез атап көрсетті.
М.Якии сонымен бірге 1968-1969 жылдардағы оңшыл оппорпеунистер мен ревизионистердің сатылғыштығын айтады. Якии 1968 жылдан кейін бақылау жасау және тексеру партия комиссиясының төрағасы болып, өзі 500 мың коммунисті тазартуға қатысқан.
Қатып қалған Орталықтан жоспарлау саясаты, ертеректе Германияның территориясымен бірге Европаның алып индустриялды ауданы болып саналатын Батыс Чехословакияның құлдырауына алып келді. Батыс бақылаушылары Чехословакия үшін 15 жыл ішіндегі ең қолайсыз жыл 1987 жыл деп атап қөрсетті. Еңбек өкімділігінің төмендеуі, тұрғындарды тауар мен қызметпен жабдықтардың төмендеуімен сәйкес келді. Сонымен бірге Чехословакиядағы өмір сүру дәрежесі басқа Шығыс Европа елдеріне қарағанда жоғары деп бағаланды. Якеш-идеологиялық консерватор, реформаға бейімделмеген деп бағалайды батыстағы ЧССГ эмигранттары. Якии партияның жоғары баспалдағына ақырын қөтерілді.
1977 жылдан 1981 жылға дейін Орталық Комитеттің ауылшаруашылығы бойынша секретары болды. М.Якии СОКП Орталық комитетінің ауылшаруашылығы бойынша секретары болды. М.Якеш СОКП Орталық комитеттің дәл осындай қызметінде жүрген М.С.Горбачевпен бірнеше рет кездесті. [2] М.Якии Горбачевті қанағаттандыру үшін, осымен бір
мезгілде ішкі сұрақтарды кейінге қалдыру бағытын қатаң ұстап екі жақты саясат жүргізді. Бәрібір жариялық Чехословакияға келді.
Аяғында, әйтеуір КПЧ қайта құру бастайтыны туралы жариялады. Бұл «Демократияландыру» аппараты үшін ғана еді, халықпен сөйлесу туралы сөз де болған жоқ. Қазіргі заманғы технологияны енгізі, чехословакия экономистерінің ойынша, елдегі заводтың 30 процентінің жұмысын тоқтатады. 1 млн. адам уақытша жалақысыз қалады. Ірі өзгерістер үшін тек қана диссиденттер күресті. 1988 жылы қазан айында жастар «Бізге бостандық керек!», «Орыстар кетіңдер» деген ұранмен Старомест алаңына шықты. Полиция көзден жас ағызатын газды қолданып, шеруді тараттып. 70 адам тұтқындалды. Бұл қаңтар айында жетекші күші ЧКП-ның басшылығы үшін шынында атақты болды, бірінші рет оның бүкіл ел басынан кейін отырған дағдарысты саяси әдістермен шеше алмау шарасыздығы көрінді. Бірақ, коммунистік партияға жазалау күшіне сеніп, тағы да билікті қолында ұстауға мүмкіндік болды. Демастранттар полициямен қақтығысы 1989 жылы 21-августе, 28-октябрьде тағы да қайталанды. 450 мыңнан астам каталиктік игіркеудің жағдайын жақсартуды талап ететін 31 пунктен тұратын құжатқа қол қойып, шеру жасады. Полиция тарапынан көзден жас ағызатын газ бен шоқтар қолданылды. ЧКП үшін бұл ең соңғы жанкешті қозғалыс болды. Халықтың шыдамының жеткен күні 1989 жыл 17-ноябрь болды [3].Қатардағы коммунистік партия аппарат тарапынан тазалау тоқтатылып Партияның беделі түсті. 1968 жылы жаңару процесі партия басшылығы үн қосып, партия ішінде басталған еді, енді 20 жыл өткеннен кейін жаңару ағымы партияда жоқ болып шықты. Бұл процесс партиядан тыс, тікелей қоғамда, халықтың қалың бұқарасының ішінде басталды.
Қайта құру басталғаннан бері төрт жыл ішінде ЧКП өз қолдарымен өздеріне деген халық сенімін жойды. Кейінгі кезде қайта құру терминологиясын қолданғаны мен іс жүзінде өзгерістің басты қарсылығы болып келді. Бірақ халықты алдай алмады, 1989 жылы ноябрьде тосқауыл бұзылды.
1989 жылдың 17-қарашада Чехословакия тарихындағы қайғылы оқиғаны еске түсіруге арналды. Бұдан 50 жыл бұрын дәл осы күні гитлершілдер жоғары оқу орындарына, жоғарғы мәдениеті мен біліміне үлкен соққы берді.
3.Восточная Европа (очерки революционных переобразований 1989-1990 г.) М., 1991
Студенттік қозғалысының жеті басшысы себепсіз, тексерусіз өлім жазасына кесілді. Чехтардың мектептері табылды, ал студенттер қамалды. Осы қайғылы даталы күнді еске түсіру үшін 1989 жылдың 17 қарашада Прагада үкімет келісімімен шеру болды. Студенттер Альбертов құрбандарын еске алды. Сосын бүкіл чехтар үшін әулиені жер, қайта өркендеу мәдениетінің өкілі Керел Гинек Махиди қабіріне бағыт алды. Жастарда бірігіп, өздерінің құқығын, күшін, бостандығын сезінуі тасып, демонстрацияны жалғастыру үшін Ваулов алаңына жетті. Бұл бағытты үкімет қаттыгездігімен ерекшеленетін арнаулы тәртіп сақтаушы топ қарсы алды. Студенттер алдында қақтығысқа сенген жоқ. Сапты бұзып-жарып өтпек болған студенттер жасақтың тойтарысына ұшырады. 143 адам жарақаттанды, соның ішінде 38-і ауыр жарақат алды, 100-ден аса адам тұтқындалды. [4] 1938 жылдан жарты ғасыр кейін Прага көшесінде студенттер қаны қайта ақты.
Қайғылы оқиға саяси өзгеріске бастама болды. Шерулер толқты бүкіл елді қамти бастады. Халық бұқарасының 1989 жылғы қозғалысы 17-қарашада полицияның қатыгез қимылына ғана қарсы әрекет емес, бұл шешілмеген қиын экономикалық, саяси, экологиялық, әлеуметтік мәселелер салдары еді. Коммунистік партияның жеке билігін қоғамда бүкіл халық жұмысшылар, зиялылар сезінді. Өз қолына билік ұстағандар социализм идеясын өз мүдделеріне бұрды.
Бұл дағдарыс социализмнің сталиндік тұжырымдамасының жалпы дағдарысы. Прагада Сталиндік-Брежнивтік империяның саясатының қалдығы әрбір басқан қадамында айқын қөрінді. Қарапайым мысал: Прага картасын алыңыз, картаға қарап отырып, Кеңес Одағының географиясын оқуға болады. Архангельск қөшесі, Қазан қөшесі, Грузин қөшесі, Омск көшесі тағы басқа.
Прага халқына соғыстан кейінгі өмірді қайдан және кім сайлағанын есте ұстап жүруді ұғындырғандай. Чехословакияға жоғарыдан тауылған шаруашылықтың жүйесі елдің экономикасын күйретуге алып келді. Экономикалық дағдарыс саяси дағдарысқа ұласты. ЧКП-ның бұрынғы басшылары сөз жүзінде демократияландыру жолын ұстағанмен, іс жүзінде қоғам өміріндегі маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда ауытқушылық, айналымының қөрсетті. [5] Олар социалистік елдерде болып жатқан терең өзгерістер Чехословакияны айналып өтеду деп үміттенді. Қайта құру тек қана айтылды, халық шыдамдылығы күрегенше өзгеріс жүрген жоқ. Өзгеріс базасының даму жолына түсуге әрекет болды. Бірақ бұрынғы реформалардың бірде-біреуі ішкі және сыртқы себептермен алға дейін жетелемеді.
Халық ұзаққа созылған қайта жаңаруға деген үміткерін жоғалтты. Бұдан 20 жыл бұрын Чехословакия халқы өз идеяларын демократиялы, әділ, социалистік, мәдени еркін дамитын қоғамды дамыту мүмкіндігінен айырылып қалды.
5. Даубек В.Политические краски «прожеской осении»-Проблемы мира и социализма, 1990
1965-1968 жылдары басқарудың экономикалық өзгерістеріне өтуге қәсіпорындардың жауапкершілігін арттыруға, Бұл тек қана экономикаға ғана емес, саясатқа да залалым тигізді. Студенттер шеруі бүкіл Чехословакияны қамтыған ереуілге ұласты. Студенттерді қоғамнан екі күн өткен соң «Азаматтық форум» қозғалысы дүниеге келді. «Азаматтық форум» қозғалысы драматург Ваулов Гавел бастаған «Хартия -77» және басқа да оппозициялық күштердің кездесуінен туындады. [7]. Азаматтық форум ереуілге бос-қөз болып отырды. Ереуілді ұйымдастырушылар негізінен тәуелсіз мәдениет топтары мен студенттер журналының редакторлары, студенттер ереуілдің барлық уақытында ұйымдастыру қызметін жүргізді. Біреулер селода үгіт-насихат жүргізді. Студенттер ереуілі-саяси ереуіл болды. Күндер өте демонстанттардың көңіл-күйлерінде өзгеріс болды. Коммунистермен есеп айыруға шақырды.
7. Костенко К. Какого цвета бархат? «Новая время», 1990 №14 с 16
Бұндай көп халық қатысқан шерулер Чехословакияда 1969
жылдан кейін болған емес. Халық «ЧКП монаполиясы жойылып», «Азаматтық форумды қолдайық» деген плакаттар алып шықты, сайлау жүргізуді талап етті. ЧКП мен бұрынғы басшылық аппаратты атау атының жолына шарпыды. Еңбекшілер наук басшылқтан керітартпалықтан батыл түрде айрылуды, лепірмелі уәделерді тоқтатуды талапетті. Халық бюрократиялық социализмнің бұрмалауына қанағаттанбады. Осы дағдарыс-социализмнің сталиндік тұжырымдамасының дағдарысы болды.
Қоғамдағы өзгерісті тоқтатуға және жоғары дәрежеде билік құруға «Социализмнің өмір сүріп келген моделін сақтауға қолдан тырысушылық соңы насырға табатын оқиғалар туғызды.
Шерулердің жалпыхалықтық ереуілге ұласуы ЧКП басшыларының үреуін туғызды. Халықтың қөңілінде болатын шаралар жасала басталды. 24-нобярь күйі ЧКП Орталық Комитетінің бас хатшысы М.Якии баяндама жасады, Баяндамаларды партияның жұмысы, экологияны қайта құру қарқының әлсірегені сталуы Орталық Комитетінің мүшесі Алточии Млады партия басшылығы шиеленіскен жағдайды басынан шеше алмағанша айтып және Орталық Комитетіндегі маман мәселесін қайта құруды ұсынды. Бұл ұсыныс қолдау тапты. Орталық Комитетінің акретариаты мен презид толық құрамымен қызметпен кетті. Қөрел Урбалек бастаған жауа басшылық шиеленіс бұнымен тоқтаған жоқ. Келесі күні Прагада өткен бастауыш партия ұйымдары хатшыларының жиналысында ЧКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы және қалалық партия ұйымдарының барлық президиумдары қызметтен кетуге мәжбүр болды. Жиналыс студенттер шеруі туралықаулы қабылдады және тез арада партия басшылары мен мамандарды өзгертуді аяқтау үшін ЧКП Орталық Комитетінің төтенше отырысты шақыруды ұсынды. 1968-1969 дағдарыс жылдарына және одан кейінгі жылдарға баға берілу ұсынылды. Келесі күндері бұқара шерулері жалғасты. 27-ноябрь күні күндізгі сағат 12,00-14,00 арасында екі сағаттық ереуіл басталды. 27-ноябрь күні парламент 17-ноябрьдегі оқиғаны талқылау үшін комиссия құрды. ЧССР конституциясына өзгеріс енгізілуі. Конституциядан ЧКП-ның қоғамдағы және ұлттық майдандағы рөлі туралы 4-ші және 6-шы баптары алынып тасталды. 3 декабрь күні Л.Адамец бастаған үкімет құрылды. Құрамында 21 адам болды. 16-сы ЧКП мүшесі, 5-еуі басқа партиямүшелері және партияда жоқтар. 4-декабрь күні кешке Прагада қайтадан болды. «Азаматтық форум» басшысы Ваулов Говел: «Үкімет құралында отырғандар қалыптасқан жағдайды дұрыс түсінбейтіндер»-деп сөз сөйледі. Студенттер 10-декабрьге дейін үкіметте өзгеріс болмаса, ереуілді 11-декабрьге дейін жалғастырамыз деп шешілді. 8-декабрьде ЧССР үкіметінің председателі А.Адамец қызметтен кетті. 9-декабрь күні саяси партиялар «Ұлттық майдан», «Азаматтық форум», Славакияның «Езгіге қарсы қоғам» өкілдері жүзеге дейін үкіметтің жаңа құрамы туралы пікірлесті. Ұлттық келісімдегі жаңа үкіметті президент тағайындады. ЧКП-ның 10 мүшесі және басқа партия мүшелері кірді. Премьер-министр Мариан Чалфи коммунист. Чехословакия республикасында іс жүзінде 1948 жылдан кейін бірінші рет коммунистер үкімет құрамында аз орын алды. [10] Президенттің уақытша міндеттерін үкімет өз қолыма алды.
Парламент екі аптаның ішінде мемлекеттің жаңа басшысын
тағайындауға міндеті болды. Осы күні М.Чичель бастаған Славакия социалистік республикасыжариялады. Үкіметке 6 коммунистр және 9 партиядағы енбегендер кірді. 10-декабрь күні бәрін толғандырған төңкеріс аяқталды.