TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар



МАЗМҰНЫ

Кіріспе .................................................................................3-6

I тарау. М.Әуезов әңгімелеріндегі авторлық баяндау тіліндегі синонимдердің стильдік қызметі ......................7-11

I.1 Синонимдік қатар, синонимдік доминант .....................12-24

I.2 Синонимдік қос сөз ......................................................25-31

I.3 Синонимдік сөз тіркесі .................................................32-35

II тарау. М.Әуезов әңгімелеріндегі кейіпкер тіліндегі синонимдердің стильдік қызметі

II.1 Диалогтағы синонимдердің стилі ................................36-40

II.2 Монологта синонимдердің берілуі ..............................41-43

Қорытынды ......................................................................44-45

Әдебиеттер тізімі .............................................................46-47

Қосымша материалдар ....................................................48-50

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 54 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ



МАЗМҰНЫ

Кіріспе .................................................................................3-6

I тарау. М.Әуезов әңгімелеріндегі авторлық баяндау тіліндегі синонимдердің
I.1 Синонимдік қатар, синонимдік доминант .....................12-24

I.2 Синонимдік қос сөз ......................................................25-31

I.3 Синонимдік сөз тіркесі .................................................32-35

II тарау. М.Әуезов әңгімелеріндегі кейіпкер тіліндегі синонимдердің стильдік қызметі

II.1 Диалогтағы синонимдердің стилі ................................36-40

II.2 Монологта синонимдердің берілуі ..............................41-43

Қорытынды ......................................................................44-45

Әдебиеттер тізімі .............................................................46-47

Қосымша материалдар ....................................................48-50

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Көркем сөз өнерінің небір майталмандары сөз
Тіл – стильдің жаны. Әр жазушының өзінідік қалыптасқан стильдік
Әдемі өрнек, сұлу сөзге тұнып тұрған, ұзын сонар ширатылған
Бүгінгі таңда қазақ ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан
Біз бұл дипломдық жұмысымызға көркем сөздің пірі» атанған М.Әуезов
Әдебиет әлеміне жиырмасыншы жылдары жазушы Мұхтар Әуезов шығармашылық жолын
Әрине әдебиет туралы ортаға алған ойлары мен толғаныстары өз
Жазушы Мұхтар Әуезов шығармашылығы қазіргі қазақ әдебиетінде тақырып байлығымен
«Сірә, «Қорғансыздың күні» - Мұхтар Әуезовтің көркем сөз сарайына
Көркем әдебиеттің бүкіләлемдік, батыс-еуропалық деңгейін көрсететін белгілердің бірі оның
Көркем әдебиет тілін зерттеушілердің дұрыс атап, көрсетіп жүргеніндей, жазушы
Халық тілінің байлығын жете меңгерген Мұхтар Әуезов әдеби-сын мақалаларында
Стилистика зерттеуші ғалымдар пікірінше «Первым, основным научным понятием стилистики
Мұхтар Әуезов әңгімелерін стильдік тұрғыдан зерттеу нысаны болғанымен, оның
Ғалым М.Серғалиевтің атап өткен еңбегінде жалпы М.Әуезовтің синонимдер қолданысы
М.Жұманазарова кандидаттық диссертациясында Мұхтар Әуезов әңгімелеріндегі көркемдік амалдар, сөз
Әрбір қаламгердің өзіндік стильдік өрнектері, өздері сүйіп қолданатын тәсілдері,
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. М.Әуезов көркем қазақ ғылымының тұтас бір
Мұхтар Әуезов – көркем проза негізін салушылардың бірі. Авторлық
Жоғарыда аталған еңбектер Мұхтар Әуезовтің алғашқы прозалық шығармаларының тіліндегі
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Жұмыстың негізгі мақсаты – Мұхтар
Осы мақсатта мынадай міндеттерді шешу көзделеді:

- Авторлық баяндаудағы тілдік-стильдік қызметін таныту;

- Алғашқы әңгімелеріндегі диалогқа сараң келетін тұстарының
- Кейіпкер тілінің экспрессиялық табиғаты мен көтерер стильдік
- Синонимдерді жасаудағы өзіндік даралығын, ерекшелігін дәлелдеу.

Зерттеу көздері: М.Әуезов. Қорғансыздың күні. Әңгімелер – Алматы, Жалын,
Жұмыстың зерттеу әдіс-тәсілі баяндау, салыстыру, теориялық тұжырымдарға сүйене отырып
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды
М.Әуезов әңгімелеріндегі авторлық баяндау тіліндегі синонимдердің стильдік қызметі

Ғ.Мүсіреповтың: «Мұқтардан қалған сөз – өлмейтін, өшпейтін асыл сөз,
Қайсыбір ғылым саласында болмасын, ғылымды жасаушы да, дамытушы да,
Уақыт мүддесіне, азаттық алған халық әдебиетінің жан-жақты өскелең талабына
Мұхтар Әуезов үлкен өмірлік, шығармашылық жол кешті. Оның оның
Осы ретте орыс жазушысы Н.Погодиннің М.Әуезов Қазақстан үшін екінші
Екіншіден, Абай мен М.Әуезовтің туған жері де, өскен ортасы
Үшіншіден, ұлы жазушының ұлылығы бір заманның шындығын танытып, оқушысын
Әрине, Абай мұрасы бүкіл қазақ әдебиетіне ортақ. Оның ішінде
М.Әуезов шығармашылығы – қазақ әдебиетінің классикалық мұрамен мираскерлік байланысының
Абай поэзиясының мирас болуы, Мұхтардың мираскер болуы, бұл екі
Жиырмасыншы жылдардың бас шенінде М.Әуезов кеңес мекемелерінде жауапты
«Еңлік-Кебек» М.Әуезовтің драматургтық талантының жарқ еткен бірінші көрінісі болса,
«Еңлік-Кебек» пен «Қорғансыздың күнінде» болсын немесе жиырмасыншы жылдары жазған
Заманымыздың ұлы суреткері М.Әуезовтің әкелген өнегесі, берген тәжірибесі, қалдырған
«Көркем сөз жолын кеңес дәуіріне дейін-ақ драмалық шығармадан М.Әуезов
М.Әуезов былай дейді: «Көркем поэзияға ауызша поэзия қаншалық бөгеліссіз,
Көркем әдебиет тілін зерттеушілердің ең дұрыс атап, көрсетіп жүргеніндей,
Авторлық баяндауда жазушының сөз қолданысы, сондай-ақ сөз таңдауда айрықша
Синоним дегендер – тек мағыналас, мәндес келген сөз қатарлары
Жалпы сөйлеу тілі стиліне тән синонимдер де бар, ал
Синонимдер көркем шығармада кейіпкердің сезімін, мақсатын, бағытын дәл көрсету
Синонимдер – сөз оралымын арттыратын құралдар. Синонимдерді көріктеуші қызметте
Ғ.Ахметов: «Синонимдер жөнінен біздің қазақ елі ешкімнен де кенде
Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды молайтып тереңдете түсетін мағыналы сөздердің
Синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылады, өйткені кез-келген
Ақын жүрегінен шыққан шынайы сөзді таңдап, талғап, орынды қолдана
I.1 Синонимдік қатар, синонимдік доминант

Синонимдер – әрбір жазушының көркемдік құралы. Жазушы көкірегіндегі сайрап
Сөздерді синонимдік қатарға топтастыру өз-өзінен бола қалатын жай нәрсе
Сөз қолданысы деген мәселе – академик Р.Сыздықтың тілімен айтқанда,
Бұл амалды М.Әуезов кейінгі көркем туындыларында да, тіпті «Абай
«Қараш – қараш оқиғасында»: «Екеуін бірдей сотқар мінезді Қодыбақ
Бұл сөйлемде соғыс сөзіне синоним – жортуыл бейнет. Соғыс,
Ә.Болғанбаевтың «Қазақ тіліндегі синонимдер» деген еңбегінде «Синонимдердің стильдік реңктері
Аталып отырған еңбекте синонимдердің бірнеше стильдік реңкі ажыратылып айтылады:

1. Қадір тұтып сыйлағандықты білдіретін реңктер. Мысалы: есім
2. Салтанат құру (көтеріңкі) мәніндегі реңктер. Жүлде сөзі бәйге
3. Поэтикалық мәнде: асқар деген сөз биік деген сөзге
4. Дөрекілік мәнде: бет сөзінен сықпыт сөзінің білдіретін мағынасы
5. Кекесін-мысқыл (ирониялық) мәніндегі реңктер. Біреудің істеген ісі, қылығы
6. Кеміткен, менсінбегендік мәніндегі реңктер. Көлік деудің орнына бұт
Тіл білімінде А.Б.Шапиро, О.С.Ахманова, В.М.Лейчик, Т.А.Бертагаева, Е.Н.Толикина, Ә.Болғанбаев, Р.Сыздықова,
Синонимдерді анықтау – ұғымдық негізде ажыратылады. Бұл оның –
Синоним табиғатын ашып түсіндіруде А.В.Лашутина, А.Б.Шапиро, И.Р.Гальперин сынды орыс
Синонимдердің стильдік мәні әр халықтың өзінің сөйлеу ерекшеліктерінен туады.
«Абай жолы» роман-эпопеясының тіліне қатысты бірқатар зерттеулерде лексикалық синонимдердің
Бұлардың ішінде лексикалық синонимдер басым болғанымен, кей ретте фразеологиялық
М.Әуезов көбіне ой әсерін, сөз әсерін күшейте түскен тұстарында
«Мағыналас, мәндес сөздерді қатарластырып қолдану тіл білімінде плеоназм деп
Табиғат балаға қатал, суық көрінеді. Жан-жақта жүдеу тартып, жұмырланған
Таңертеңгі кезде-ақ қардың үстіне түскен қаралы көлеңкесін көріп айнадан
Қатал, суық; үңіліп түксиіп – бұл синонимдер лексикалық синонимдер
Маңайы қасқырдың ойнағы. Жас шөптер басылып, тапталып қалған. [4,257].

Азу тісінің бірі сынған шолақ ызалы, долы [4,270].

Еткен үміт далаға кеткендей болып, күткен кісілер бөтен кісі
Қорлық, мазақ көрген Ғазизаның көзінен дүниенің барлық қызығы кетті.
Өмірінде талай жау, талай барымташымен соқтығысып, қағысып көрген жырымды
«Өй, тарт!... Баламысың, ауылдың қасында тұрғамыз жоқ па?» дегенше,
Михайлов көп жылдан бері айдауда, алыс қияда жүрсе де,
Ағалық, үлкендік, басшылық бұнда бүркіт ұстаған, құс бабын білген
М.Әуезов сұңғыла ғалым және әйгілі стилист ретінде синонимдердің екі
Жылқышылар екі үш рет ұрысып, қағысып, байқасып шықты. Бұл
Қонақай есі кеткен кісі сияқтанды. Бұрын: омыраулы, үлкен денелі,
М.Әуезов әңгімелерінде етістік синонимдер де қатарласып келіп оытрады: Ақынның
Мұны естіген соң-ақ Құрман етіп сыртына теуіп, зәрін шашып
Көңілге әлдеқайда: тоғайлы, ұйқылы, маужыраған сайда күбірлеп сөйлеп, сүлдер
Синонимдерді дәл осылай, яғни үш-төртеуін қатарластыра беріп қолдану –
Үй іші қонақтар алғашқы келгенде . таңданса да, артынан
Сай бойында май айының салқын лебі еседі. Бастары көгеріп,
Ысқырып, бұлқынып, жынданып келе жатқандай жолында беті қарa жартас,
... тағдырдың барлық суығына , зардабына, азабына, шыдаған, шыныққан
Мұнда синонимдік қатар бірінен кейін бірі тізіліп, жетім балаға
Қураған ұлың... боздағым... – десіп, сайды азан-қазан қылып қоя
Бұл уақытта Сыздықтардың көзіне Жәмила бұрынғысындай жасық, төменшік,
Даулетбақтың неше мыңдаған жылқысына, әлденеше мың қой, ірі қарасына
Мұнда да қарамен белгіленген синонимдер қатарларға стильдік жүк артылады.
Жазушы бір нәрсеге, әсіресе сын, қимыл тұстарына екпін түсіргісі
... Жалғыз ақ сол әңгіменің ішінде болып қорлық
Тағы да бұрынғысынша күйленіп, семіріп, енді орасан болып өсе
Алдына құйып қойған асты әлі күнге қасында кісі қадалып
Құрмаш пен әжесі шақырса құйрығын сөлектетіп, бүркеңдеп. Өскен сайын
Мұның бәрі екі қасқыр жайындағы Қараазыр елінің аңызы, әңгімесі
Өзара мағыналас сөздердің мағыналарының арасында нәзік айырмашылықтары бар. Жазушының
Шешесі үйге кіргенде, Мақсұттың көзі түсіп, апасына біраз қарап
Қасым енді барлық өзіне қарсы арналған арамдық, өгейлік, қулық
Күзетші сарылған дауыспен дағдылы ағайын созып, зорайтып айтады. Ұйқы
Мұндағы синонимдік қатарлар қуатсыз, қорғансыз; туысқансыз, жақынсыз; ұйқыға, тыныштыққа,
Бұл күнде Бекбол ардақты, орденді колхозшы. Өзі ғана емес,
Әрбір түптің астынан қара түннің тұңғиық, суық; терең, қара
Бұл уақытта Сыздықтардың көзіне Жәмила бұрынғысындай жасық, төменшік, үлгісіз,
Мұхтар Әуезов синонимдерді қолдануда стилистикалық бояумен әшкелеудің шебері.

Малды сүйген қомағайлыққа, сараңдылыққа, қанағатсыздыққа келгенде, жас келін кәрі
Бұл сөйлемде қомағайлыққа, қанағатсыздыққа сөзіне синоним –
Бұл сияқты сақтыққа келгенде Досбол өте жауларының бәрінен айлалы,
Біргүні бір кісінің аузынан әжең теріс сөйлейді, білмейді, адасады
Бұл сөйлемде білмейді сөзіне синоним адасады. Қатар келген синонимдер
«Қорғансыздың күні» әңгімесінде: «Қанайдың қорасы кезең қасына келгенге дейін
Күшікбайдың басынан соққан боран жаңадан шыққан бейітті қармен көміп,
«Төбесіне жапқан сырғауыл қарайған, түгел ыстан қап-қара. Терезе жақтағы
М.Әуезов жүдеу сөзіне синонимдерді әрқалай етіп алып отырады. Бір
Тау қатпарлы кәрі пішінімен қалың сырлы сияқтанады. Жартас мұңлы.
Екеуі де ақ отаудың есігін жамылыңқырап тысқа шыққанда, Жәмештің
Соңғы мысалдардағы қатар келген : жүдеу-қайғылы; жүдеп, сұрланып деген
Сондай-ақ, жазушы бұл тәсілді «Қорғансыздың күні» әңгімесінде қолданады.

Ғазизаның ұяң, жұмсақ қарайтын қара көзінде және шытынаған, кірбіңдеген
Бұл баланың уайымы не? Уайымы – осы үйдегі үш
Мұнда жетім, қорғансыз Ғазизаның ұяң да жұмсақ қарағанмен, қабағының
Ол кезде Ғайша гимназияның үшінші-төртінші бөлімінде еді. Жасы 14-15
Жалғыз бөктерінің ақырын ескен қоңыр желі де жақсылық лебі
Жазушы шығармаларының тіліндегі синонимдерді аталған қызметтерін негізге ала отырып
Қазақ тіліндегі синонимдерді зерттеуші ғалым Ә.Болғанбаев жоғарыда аталған еңбегінде
Қазақ тіліндегі сөздерді синонимдік қатарға топтастыру заңдылығы осы доминант
Бұл сөздердің барлығына ортақ мағыналық бірлестік – қайғырудан пайда
Мысалы: Сол күннен кейін Тектігүл дертті болды. («Қараш-қараш оқиғасы»).
Жазушы көбіне синонимдерді бірнеше сөзбен қатар келтіріп отырады.
Өмірінде талай жау, талай барымташымен соғысып, қағысып көрген жырынды
Бұл жерде жырынды сөз жоқ мықтының синонимі.

Жырынды сөзінің экспрессиясы доминант мықты, күшті сөзінен гөрі басым.
Арада біраз күн өтті. («Оқыған азамат»). Абстрактілі дәуірін сөзі
Шақ, сәт, уақыт сөзіне синоним ретінде орыс тілінен енген,
Дәл осы секөнттің артынан ұйықтап жатқан ауылдың иттері шу
Келесі секундта Сарышегір машинаның айналасындай бір айналыс жасағанда, аспандағы
Қасымға өзге өліктің бәрінен әжесінің өлігі батып еді. Әжесі
... Бірталай ауыр минуттар өтті. Ұйқыда жатқан ауыл жақтан
-Адам өмірінде барлық шешен, сұлу сөзден өзінің мағынасымен артып
Қандай да болмасын сөздің стилистикалық сипаттағы ең күрделі мәселесі
Оспан қыздың сұлулығына таң қалғандай болыс, көрген жерден көңілі
Бұл сөйлемде қиығымен қарау сөзі көзінің қиығымен қарау, жасырын
«Баланы пештің жанына жатқызып, кемпір мен шал екі жағында
...Жалғыз қабат терезеге екпіндеп келіп соққан қатты дауыл біресе
Енді аз күнде бұлардың басына келгелі қолын созып, төніп
Сонымен, синоним сөздер бір-бірін мағыналық реңктерімен, эмоционалды экспрессивті бояумен,
М.Әуезов бір ой орамында бірнеше баламаның барлығын қамтитын туыстар
«Январь айының аяқ кезі. Күн батуға тақап қалған мезгіл.
Әдетте қызыл сөзі не шат-шадыман, салтанатты күйдің символы, не
М.Әуезовтің сөз қолданысында немесе сөз таңдауында көп кездесетін жайт
Синонимдерді көріктеуіш қызметте жұмсау көркем туындыда кең орын алады.
Бұл сөйлемдегі таусыншақ сөзі әрі қарай қайраны жоқ, таусыла
Мұнда жетім, қорғансыз Ғазиза баланың ұяң да жұмсақ қарағанмен,
Сөз құбылту, сөз тыңдау сөз жасаудың сан алуан үлгісін
1.3 Синонимдік қос сөз

М.Әуезов сөз мәнері айшықтай түсер тілдік қолданыс, әдістің бірі
«Қос сөздердің құрамындағы компоненттер я бір сөздің өзінің ешқандай
Кейбір зерттеушілер М.Әуезов тіліндегі қос сөздерді қайталама қос сөздер
Халық тілінде қосарлап сөйлеудің алуан түрлі стильдік жүк көтеретіні
Қос сөздер еліктеуіш сөздердің қайталануы, күшейтпелі буын арқылы келіп
Адамның күйіну, жақтыртпау, жақсы көру, қуану, бір құбылысты, біреуді
М.Әуезов әңгімелерінде синонимдік қос сөздер кейіпкердің сөйлеу тілінде
Сөйлеу тілінде қос сөздердің тек грамматикалық жүк мәнімен бірге,
«Грамматикалық құбылыстардың да экспрессивтік және стилистикалық мүмкіндіктерін жоққа шығаруға
М.Серғалиев пен Ш.Нұрғожинаның «Эмоционально-экспрессивная лексика казахского разговорного языка»
«Следует отметить что в казахском языкознаниий да и тюркологии,
Алғашқы әңгімелерден-ақ М.Әуезов авторлық баяндауда да, кейіпкер тілінде де
Тілдік құрылымдардың қолдану аясы жөнінен келіп қарастырғанда, жазушының халық
Бір ерекшелік – М.Әуезов мұндай сәттерде синоним сөздерді қосарлап
Мұндағы бұраң-шимай деген қосар тұлға әуре-сарсаң, малшы-жалшы, азын-аулақ, бөліп-жарып,
«Қорғансыздың күні» әңгімесінде: «Қораның алдындағы жас бейіттер сол дауылдың
«Қыр суреттерінде»: «Ептеп қоңырқай тартқан иесіз дала жеңіл тұманды
«Бұның үстіне дүниені басқан ауыр тыныштық, ұзаққа созылған жым-жырттық,
Болымсыз мұң-зар араласқан қайғының да сарыны бар» [5,135].

«Оқыған азаматта»: «Ол немені біз оқытқанда, «ылғи бізден шығын
Жазғытұрым қаладан азын-аулақ жүдеу тартып келген, осы күнде екеуі
Жазушының 20-жылдардағы шығармалары тіліндегі қорлық-мазақ, ауыл-аудан, әбігер-машақат, азын-аулақ, зорлық-қиянат,
Байқалатын жайт – М.Әуезовтің беташар прозасында (20-жылдардағы әңгіме-повестерінде) бұл
Кейде тіксиген қара жартас пен кеуделі биік таулар қара
Атып тұрды... Бауырыңдағы көк күшік шашылып-төгіліп, ұмар-жұмар домалап қалды
Қызыл бидайдың бірен сарандап сары құлақтанған уақыты да жетті.
Біраздан соң ас пісті. Кемпірдің сыйламақ болып салғызған тәтті
Қабыштың өз басына әзірше көптің көзіне көрінген үлкен мін
Жаз болып, бір- біріне еріксіз, жақындап, қоян- қолтық келгенде
Ағындап келіп, аржаққа шығып алып көлдеңнен шапшып-секіріп келіп, Көксеректі
Маңайдағы елдің «соғысады» деген ірі жігіттерінің көбінің астына сенімді
М.Әуезов синонимдерді қосарлап қолдануда, синонимдік қос сөздерді қатар келтіріп,
Бұл әйелдердің қуаныш-қызығы да, үміт-қорғаны да сол суық
Онан басқа уақытта үшеуі үйде оңаша отырғанда жетімдік-жалғыздық та,
Мұндағы қуаныш-қызығы да, үміт-қорғаны да – деген қосар тұлғалар
Контекстік, яғни автор ұсынған синонимдік қос сөздер қазақ тілінің
Одан басқа уақытта үшеуі үйде оңаша отырғанда, жетімдік-жалғыздық та
Жас күнінен бір үйдің түгелімен еркелетіп алақанына салған
Таңның ақырындап соққан салқын желі бар еді. Жібек киімнің
... жүдеу тартып, ұйқыға батып бара жатқан даланы әнші
Жалғыз баласы – Мақсұттан басқа сүйеніші, тілеуі жоқ
Жұлқынып, аласұрып жер сүзеген айғырларын құтырып-ойнақшытып келіп, қалың жылқыны
Көріне зорлық-қиянат сезіп тұрса да, не амал қырларын білмеді.
Мұнда әбігер-машақаты; күлісіп-сыңқылдасып - авторлық, стильдік синоним –
Тысқа шыққан ер-азамат қарбаласып, ерсілі-қарсылы жүгіріп қақтығып жүріп, сойыл
Оның үстіне... қатын-қалашы... біріне-бірі барысып қалып, у-шу әңгімені молайтып
Сонымен қыздар көрген-білгенін жасырған соң, Найман дүниесі бүлініп-шашылғаннан аман
Ауыздары басында қалын жүнге толып-толып шықса да...жұмсақ етке, сырт-сырт
Қатын-бала, кемпір-шалға шейін тыста. Әркім әр түрлі шаруамен қарбаласады.
Ғазиза кетіп бара жатып ойланып, артына қарап, бишаралықтың кебінін
Бірақ Мақсұттың үйіне желікті дүние әлі әсерін берген жоқ.
Жоғарыда келтірілген мысалдарда авторлық контекстік синонимдер қос сөздері
Жазушының жиырмасыншы жылдардағы шығармалары тіліндегі қорлық-мазақ; ауыл-аудан; әбігер-машақат; жалқау-лодыр;
«М.Әуезов беташар прозасында (жиырмасыншы жылдардағы әңгіме повестерінде) бұл амал
Мысалы бір жағы мәнді, бір жағы мәнсіз болып қолданылатын
Мұндағы бір сөздің үш түрлі варианты үш үлкен жазушының
Өмірбек мынау сізге деген сыйлығым деп біраз шай-пұй әкеп
1.4 Синонимдік сөз тіркесі

Фразеологизмдегі синоним және варианттылық белгілерін алғаш әңгіме еткен
Лингвистикалық әдебиеттерді қарап шыққанда байқағанымыз фразеологизмнің синонимді анықтауда зерттеулер
Фразеологиялық синонимдер стильдік мәні, табиғаты жағынан әр түрлі болып
М.Әуезов әңгімесіндегі синонимдердің қолдануы сан алуан деп жоғары да
«Тілдегі лексикалық синонимдер мен фразеологиялық синонимдердің атауы басқа болғанмен,
Осы тұрғыдан мынадай пікір келтіруге болады. Фразеолгиялық синонимдер мен
Түнгі боран басқан жалғыз қурайдай, айдаһарша аласұрған суық табиғаттың
Көпешбай үндемей тандай қағып, таңырқаған жұрттың өзінің көңілін қалжынмен
Бұл сөйлемде Көпеш байдың әңгімесіне жұрттың таңданып, басын шайқаның,
Жұмағұлдар төрге шығып, бұның қасына келгенде: кемпір бойы сіресіп,
Сондықтан қыбыр етпей, мызғымай ұлыққа жабыса түсіп, әдейі жым
Ол Оспанның сөзін естіп болған соң, ақырын езу тартып,
Сөйткен сайын Сыздық бұның күндегі отырыс-тұрысынан, барлық қыбыр еткен
Талаймын деп ит ұмтылса, жота жоны үрпейіп, үдірейіп тұрып
Мұнда сабырсыздану созінің лексика семантикасы тынышсыздану, мазалану. Ал,
Сәлім бұл екеуінің халін ұғып жайларын түсінеді. Түсінеді, бірақ
а) Мұхтар Әуезовтің еңбектерінде таза лексикалық единицалардың өзара синоним
М.Әуезов шығармасында тек сөз тіркестерінен болған синонимдік қатар жиі
М.Әуезов синонимдер әлемі шексіз бай. Жазушы өз қаламында таппағанды
Ғазизаның үрейі ұшып, жүрегі тұлап, есі шыққандай болып, сезімнің
Бұл сөйлемде қатарынан келген сөз тіркестері (үрейі ұшып, жүрегі
Асығыңқырағандай болып, тезірек қозғалып жиып жүргенде екі бетіне ыстық
Иесіз қорада қуатсыз, қорғансыз үш әйел құлазып, зарлап қалғанда,
Бұрын тыстағы шаруасына да көмегі тиіп, қолғабыс жасап, үйдегі
Жетім-жесірге ес болып отырған кемпір, басынан қара тұман айықпай,
Қыз бен жігіт ашық сөз бен айқын сырға беті
Ғайша өлемін деп тіленбей-ақ қояды. Күшті у өз жұмысын
Қалың қардың үстінде алыса алмай қалған түлкі салмағынан жаншылып,
Ғазизаның үрейі ұшып, жүрегі тулап, есі шыққандай болып, сезімнің
Мұхтар Әуезов суреттеп отырғанда бейнелердің психологиялық құбылыстарына терең бойлайды
Мұны естіген соң-ақ Құрман етін сыртына теуіп, зәрін шашып
«Стильдік мақсатта жұмсалған фразеологизм варианттары, синоним фразеологизмдер жазушы өзі
М.Әуезовтің «Қорғансыздың күнінен» бастап «Қаралы сұлуға» дейінгі 1922-1925 жылдары
М.Әуезовтің оқырманды өзіне еріксіз тартатын, бас алмай оқып шығуға
«Қазақ әдеби тілінің тарихы жолында, Абай сияқты, М.Әуезовтің де
Сөз құбылту, сөз таңдау, сөз жасаудың сан алуан үлгісін
ІІ. М.Әуезов әңгімелеріндегі кейіпкер тіліндегі синонимдердің стильдік қызметі

Тілдің тіршілік қызметінде сөйлеу тілінің орны ерекше. Ауызекі сөйлеу
Қазақ тілінің стилистикасын алғашқы рет зерттеуші ғалым М.Балақаев: «Стилистика
Стильдік синонимдер әрқилы жалпы халықтық біртұтас тілдің сөйлеу тілі
Көркем әдеби стильдің ерекшелігі эстетикалық қызметте жұмсалуында; жазушы образды,
Сонымен бірге, көркем әдебиет тілі, соның ішінде көркем шығармадағы
Заттар мен құбылыстардың белгілері мен қасиеттерінің жақындығын, мәндестігін, ұқсастығын,
Ал әртекті деңгейде жұмсалатын синонимдер – заттар мен құбылыстардың
Әрине, көркем шығарма тілі – көп стильді тіл. Бұл
II.1 Диалогтағы синонимдердің стильдік қызметі

Жазушының жиырмасыншы жылдардағы жазған әңгімелерінің көпшілігінде диалог тым аз,
Диалог міндеті тек кейіпкер мінезін ашу ғана емес, ол
Мұхтар Әуезовте диалогтың осы бір қыры басымдау байқалады. Авторлық
Жазушының шығармаларында, сөз жоқ, орыс-батыс әдебиетінің сөз саптау, ой
М.Әуезов алғашқы әңгімелерінде образ жасауда кейіпкер тілін тым аз
Бұдан түйіндейтініміз, авторлық баяндауда кейіпкер сөзін кіріктірудің өзіндік орны,
- Сендерге мен көрген соғысымды, ұрыс төбелесімді айтпай-ақ
- Менің бақытым күйді. Жарық дүниеге көрінер бетім жоқ.
«Олай болса, жөніңізге көшіңіз! Өзіңіз жастығыңызға, орныңызға, түсіңізге қарағанда,
Жасымда шешем өліп, өгей шешенің қолында қалып, жетімдіктің зарын
«Шыңғыстау» әңгімесінде диалогтың небір түрлері кездеседі: қос диалог та,
- Сөйтіп түсте көріп, ертегіден емініп жүрген алтыным
- Ата-анаңыз атастырып қойған екен. Я, оның үстіне, күйеуіңіз
- Өзгенікі – өзге-ау, сенің күнің не болады? Сені
- Е, алса алсын байдың қызын. Ол немені біз
- Кемпірге менің баламнан артық бала бар ма? Жұмағұл
«Мен биылғы жылы жалғыз ержеткен балам солдатқа кетіп жабыққан
Жалпы осы келтірілген мысалдағы әңгімеде («Сөніп жану») диалог адам
М.Әуезов оқыған, көзі ашық адамдардың сол кезде өмір талабына
- Онан соң, әсіресе маған жақсы көрінетіні
Демек, бір ауыз сөзден ғана жазушы адам мінезінен жабар
«Сөніп-жану» әңгімесіндегі Сыздық Мақыш ақсақалдың айтқан сөзімен қатар, өзі
-Рас, айтасыз, елге де кінә жоқ. Оқығандардың «елге доспын»
Әңгімеде бірер тұста ғана берілуіне қарамастан, жазушы не айтылып,
Бұл тұста М.Әуезовтің арғы-бергідегі үйрену, үлгі мектебін ақтарып отырып
Х.Кәрімов « Көркем шығарма әдебиетте таза диалог, аралас диалог,
«Қыр әңгімелерінде»: - Сендерге мен көрген соғысымды, ұрыс-төбелесімді айтпай-ақ
«Жел гуілдеп соғып тұр. Жаңбыр да басылмайды, сытырлап жауып
Мұнан кейін оның да, менің де үнім өшті. Қараңғы
«Үйлену» әңгімесінде: - Өзгенің жөні басқа. Жалғыз-ақ сіздің жеңгетай
Күйеулермен қыдырып келген жұрт та таңертеңнен қозғалмай отырып, әлденеше
- Қарағым, біздің хал-жайымыздың шет жағасын көріп-біліп отырсың ғой
Тегінде Мұхтар Әуезов шығармаларынан диалогтың небір үздік үлгілерін табамыз.
ІІ.2. Монологта синонимдердің берілуі

Профессор Р.Сыздықова синонимдердің көркем сөзде қолданылуына байланысты былай дейді:
Синонимдердің монологқа әртүрлі реңк беретін көріктегіш құрал ретінде жұмсалатынын
«Сөніп-жану» әңгімесінде: «қазір көңілдің үміті үзіліп, тірегі сынғандай болып
Бұлардың бәрі сөйлемнің мазмұнын ашатын стильдік синонимдер. Жазушы етістікті
...Қарағым, біздің хал жағдайымызды көріп біліп отырсың, ...біреуден
Мұндағы синонимдер жай емес, бейнелі қарт әйелдің ұзақ әңгімесінде
М.Әуезовтің алғашқы прозалық шығармасында кейіпкер сөзі түрлі тәсілмен берілген.
«Уақтың көп батырларының арасында бұғанасы қатпағанына қарамай, талай қиын-қыстауда
«Қорғансыздың күні» әңгімесінде: «Әкесі өлгеннен бері: «Ә, құдай, біреудің
Осыны ойлаған сайын, жүрегін ыза керней бастады. Барша басынан
«Кім кінәлі» әңгімесінде: - Жаратқан! Сенен мен бала сұрағанда,
Келтірілген мысалдарда кейіпкердің тілінде синонимдердің стильдік мәні бар. Жазушы
Алғашқы қалам сілтеудің бірі 1922-1923 жылдары жазылған әңгімелеріндегі кейіпкер
Көркем сөздің шебері, көп қырлы талант иесі Мұхтар
М.Әуезов монологтарындағы синонимдердің қолдануы тек образ үшін емес, сөйлемнің
Жазушы әңгімелерінде мағыналас, мағыналары жақындасатын сөздерді контексте бір-бірін қатарластыра
Қорытынды

Мұхтар Әуезовтің мерейтойында жасаған баяндамасында (1957 жылдың қыркүйегі) Сәбит
Сонымен қатар Р.Сыздықова да «Мұхтар Әуезовтің көркем проза жанрындағы
М.Әуезов әгімелерінің тіліне қатысты зерттеу жұмысын жүргізгенде және өз
М.Әуезов әңгімелеріндегі сөздің әсер өрісі, сөз құбылту амалдары жаңа
М.Әуезов әңгіме стилін, проза стилін жасап, қалыптастыруда орны ерекше,
М.Әуезов әңгімелеріндегі сөйлеу тілді құрылымдардың берілу жолдары, диалогтың стильдік
М.Әуезов сөйлеу тілін көбінесе бір дауысты немесе көп дауысты
Мұхтар Әуезов – көркем прозасындағы күрделі құрылымдардың негізін
М.Әуезов қазақ тілін жаңа ұғым, жаңа сөз тым тіркестерді
Сөз құбылту, сөз таңдау, сөз жасаудың сан алуан үлгісін
Қорыта айтарымыз, Мұхтар Әуезов – қазақ әдеби тілін қалыптастырушы,
Пайдаланған әдебиеттер:

Әуезов М. Қорғансыздың күні. Әңгімелер. Алматы: Жалын, 1987,
Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы, 1979
Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы.Алматы: Жазушы, 1979,
Әуезов М. Қилы заман. Повестер мен әңгімелер. Алматы: Жазушы,
Әуезов М. Елу томдық шығармалар жинағы. 2-том. Мақалалар, әңгімелер,
Мұқанов С.

Будагов Н. О языковых стильях \ Сборник Вопросы языкознания.
Серғалиев М. М.Әуезов және көркем шығарма тілі. Зерттеу.
Сыздықова Р. Сөз құдіреті. Алматы: Санат, 1997.

Жұманазарова М. М.Әуезов әңгімелерінің тілі. Филол.ғыл.канд.дисс. Алматы, 1998.

Жұбанов Е. Ғ.Мүсірепов тілінің кейбір стильдік ерешеліктері. Қазақстан
Арагон Луи.

Исаев С. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2007

Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдері. Алматы: Мектеп, 1974.

Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
Балақаев М. Қазақ тілінің стилистикасы. Алиматы: Мектеп, 1974.

Нұрғожина Ш. Эмоционально-экспрессивная лексика казахского разговорного языка. Алматы: Қазақ
Виноградов В. О языке художественной литературы. Москва. Гослитиздат, 1959.
Телия Н.А. Что такое фразеология. Москва. Наука. 1966.

Кирсанова Н.А. О некоторых семантических признаках фразеологических единиц \
Ураксин В.В. Фразеологические синонимы в современном башкирском языке. Автореф.дис.канд.филол.
Серғалиев М. Сөз сарасы. Сын мақалалар Алматы: Жазушы, 1989.

Жұмалиев Қ. Стиль – өнер ерекшелігі. Алматы: Жазушы. 1965.

Кәрімов Х. Қанатты тіл. Алматы: Санат, 1995. 144-б.

Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. Алматы: Санат. 1995.

Полищук Г.Г. Некоторые вопросы грамматической синонимии//научный ежегодник за 1985
Қалиұлы Б.Қ. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2004. 146б.

Балақаев М. Әдеби стильдер жүйесі. – Кітапта: қазақ әдеби
Ахметов Ғ. Аударма туралы кейбір ойлар. Қазақ әдебиеті. 1961.

Қосымша

Екі синонимнен тұратын синонимдік қатар

Қатал, суық

Қорлық, мазақ

Үміт, қиял

Соқтығысып, қағысып

Пысқырып, ысқырып

Шүленсіп, мырзансып

Қайратты, сабырлы

Тыныштық, сезімсіз

Қуатсыз, қорғансыз

Туысқансыз, жақынсыз

Ардақты, орденді

Білмейді, адасады

Жүдеу, қайғылы

Мұңды, жүдеу

Ұяң, жұмсақ

Қайғы, мұң

Сұлу, ажарлы

Жүдеген, жабыққан,

Тыныштық, жым жыртық

Шапшаңдап, борбаңдап;

Күйленіп, семіріп;

Жұлқынып, аласұрып;

Аңызы, әңгімесі

Ызалы, долы

Бейтаныс, басқа

Турашыл, шыншыл

Мүлтіксіз, мінсіз

Көркем, әсем

Шешн, ділмар

Қатігез, мейірімсіз

Керексіз, орынсыз

Ортақ, еншілес

Басылып, тапталып

Жаламайды, жемейді

Тызылтып, шырпылтып

Сызданып, суықтанып

Үңіліп, түксиіп

Тұманды , бұлдыр

Айтысы, таласы

Мұқтаждық, жоқшылдық

Жекешілдік, дарашылдық

Сүұйеуші, жәрдемші

Боран, ызғар

Жар, әйел

Жәрдем, көмек

Саз,нақыш

Өлім, қаза

Араздық, өштік

Қорлық, масқара

Туысқандық, жақындық

Зорлық, үстемдік

Үш синонимнен тұратын синонимдік қатар

Зарлау, сыңсу, жоқтау

Сіресіп, лықып, толықсып

Мықты, қайтпас, айпар жайпар

Сыбдыр қағып, теңселіп, ырғалып

Ұрысып, қағысып, бағысып

Тоғайлы, ұйқылы, маужыраған

Ысқырып, бұлқынып, жынданып

Ыза ,реніш, мұң

Суығына, зардабына, азабына

Қараңғылық , надандық, түсінбегендік

Емеурін, нобай, тұспал

Арамдық, өгейлік , қулық

Ұйқыға, тыныштыққа, демалысқа

Көреген, алғыр, жас қыран

Өзгешілік, ірілік, класиктік

Келбет, шырай, көрік

Жігіт, ер, азамат

Синонимдік қос сөз

Қайрат қуат

Қатал - суық

Пәле - қазан

Тәтті- дәмді

Күлісіп - сыңқылдасып

Ағайын - аудан

Қошемет - кұрмет

Дөң - айбат

Бұраң -шимай

Бұрылып - ойнап

Зарлы - мұңлы

Қуат - қөмек

Шоқпар - сойыл

Жалқау - лодыр

Көніл - іждиһат

Жортуылшы - жорықтыш

Қорлық - мазақ

Айқай - додыр

Шоқпар - сойыл

Береке - бірлік

Әбігер - машақат

Қуаныш - қызық

Үміт - қорған

Жетімдік - жалғыздық

Қорғансыздық - сорлық

Жігер - намыс

Сойыл - қару

Шапшып - секіріп

Шашылып - төгіліп

Жылы - жұмсақ

Зорлық - қиянат

Синонимдік сөз тіркесі

Сөз тіркесіне жеке сөз синонимдік қатар

Адастыру, көз жаздыру

Қанатын қомдап, қораздану

Түсін суытып, қырлану

Салқын тартып, мұзданқырау

Жота жоны үрпиіп, күдірейіп

Шыр айланып, сабырсыздану

Жүрегі қалтырап, елтіріп, елеңдеу

Тапжыған, қаймағы бұзылмаған

Екі сөз тіркесінен болған синонимдік қатар

Бойы ауырлап, жер тарту

Мазақ болу, қор болу

Анық тілек, шын мақсат

Ашық көз, айқын сыр

Мәңгі ұйқы , мәңгі жоқтық

Салмағына жаншылып, қайрат қылмау

Етін сыртына теуіп, зәрін шашу

Үрейі ұшып, жүрегі тулап, есі шығу

56