TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

МАЗМҰНЫ:


Кіріспе...................................................................................................................3-5


І тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ әңгіме жанры және

М.О.Әуезов прозасындағы қаламгерлік ізденістер..................................6-35

І.1. М.Әуезов әңгімелерінің зерттелу тарихы……………………………….....6

І. 2. М.Әуезовтің ХХ ғасыр басындағы әңгімелерінің жанрлық ерекшеліктері

мен тақырыптық мазмұн даралығы……………………......….................13


ІІ тарау. М.О.Әуезов әңгімелерінің драмалық табиғаты және тарихилық

мәселесі.....................................................................................................36-65

ІІ. 1 М.Әуезов әңгімелеріндегі «қорғансыздар» тақырыбы: драмалық

табиғаты мен тарихи шындық болмысы…………………………....……....38

ІІ. 2 . Алғашқы жылдардағы әңгімелеріндегі трагизм, тарихилық, ұлттық таным

және образ жасау шеберлігі…………........................................…...................57


Қорытынды………………………………………………………………............69


Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………………………………...….........72

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 74 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
МАЗМҰНЫ:

Кіріспе...................................................................................................................3-5

І тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ әңгіме жанры
М.О.Әуезов прозасындағы қаламгерлік ізденістер..................................6-35

І.1. М.Әуезов әңгімелерінің зерттелу тарихы……………………………….....6

І. 2. М.Әуезовтің ХХ ғасыр басындағы әңгімелерінің
мен тақырыптық мазмұн даралығы……………………......….................13

ІІ тарау. М.О.Әуезов әңгімелерінің драмалық табиғаты және тарихилық
мәселесі.....................................................................................................36-65

ІІ. 1 М.Әуезов әңгімелеріндегі «қорғансыздар» тақырыбы: драмалық

табиғаты мен тарихи шындық болмысы…………………………....……....38

ІІ. 2 . Алғашқы жылдардағы әңгімелеріндегі трагизм, тарихилық,
және образ жасау шеберлігі…………........................................…...................57

Қорытынды………………………………………………………………............69

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………………………………...….........72

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі: Қазақ әдебиетінің кең тынысты бір
Бүгінде қазақ әдебиетінің проза жанры көкжиегінің
Диплом жұмысының зерттеу өзектілігі бүгінгі уақыт
Қазақ әдебиетіндегі орнын айқындап, шығарма мазмұны мен ішкі
Диплом жұмысының нысаны: Зерттеу жұмысында негізгі нысанға «Қорғансыздың
т.б. әңгімелері алынды.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының басты
Диплом жұмысының бөлімдері мен тараушаларын жазуда Мұхтар Әуезов
Қазақ әдебиетіндегі көрнекті тұлғаларды жүйелі тұрғыда
Қазақта Әуезовті зерттемеген, ол туралы сөз қозғамаған қаламгер
- М.О.Әуезов әңгімелерінің тарихилық және драмалық негіздерін қаламгердің
- М.Әуезов әңгімелеріне негіз болған оқиғалардың көркемдік берілу
- жазушы әңгімелерінің әлеуметтік мәселелерді көтеруі, тақырыптарды ашудағы
- М.О.Әуезов әңгімелерінің жанрлық-стильдік ерекшеліктерін зерделей отырып, сол
- тарихилық мәселесінің көркем әдебиеттегі көрінісін М.О.Әуезов әңгімелері
- М.О.Әуезов әңгімелерінің қазақ әдебиеті тарихындағы орны мен
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Зерттеу әдістері мен тәсілдері
Диплом жұмысының ғылыми жаңашылдық сипаттары: М.О.Әуезов әңгімелерінің тарихилық
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Жұмыстың ғылыми
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі
І ТАРАУ. ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕ ЖАНРЫ
1.1. М. Әуезов әңгімелерінің зерттелуі

М.Әуезовтің шығармашылық мұрасының күрделі де ажырамас бөлігін құрайтын
Ұлы суреткердің көркемдік әлеміндегі алғашқы тәжірибелері, шығармашылық ізденісі
Әдебиеттің қадам алысымен бірге әдеби сынның да қалыптаса
Жазушы шығармасына қатысты баспасөз арқылы Ж.Аймауытов [2], Ж.Орманбайұлы[3],
Әдебиетті таптан бөлмеу идеясы тұрғысында байлам жасаған Ғ.Тоғжанов:
Көркем әдебиет, әдеби шығарманың қоғам тіршілігін қырағы байқап,
XX ғасырдың 20-жылдары әдебиетке бір табан жақын жүргендердің
М.О.Әуезовтің есімі қазақ арасында Абай журналына колемді мақалалар
М.Өуезовтің шығармашылығы жөнінде жазылған еңбектің саны 1917-40 жылдар
Ишмұхамет Әлин өз естелігінде М.Әуезовтің 15-16 жасында көркемсөз
Жазушының алғашқы он жылда жазған шығармаларын екшеп, табиғатына
С.Сейфуллин [15], І.Жансүгіров [16], Тоғжанов [17], Е.Ысмайыловтардың [18]
Ұлы тұлға мұрасын зерттеу, талдау жолында М.Қаратаев [30],
Исі қазақтың бар болмыс-бітімін бойына сидырған «Абай» романының
Ұлы жазушы өміріндегі өресі биік шығармалары арасынан 1917-1929
Тыңнан түрен салу, жаңа, жақсыға ұмтылудың әсіре қажеттілігіне
М.Әуезовтің драмадағы түңғыш еңбегінің заманалар қойнауына кеткен ғашықтық
М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық мұрасы бойынша «библиографиялық көрсеткіштер»
Ұлы тұлғаның 100 жылдық мерейтойы қарсаңында өмірі мен
М.О.Әуезов шығармаларының жинағы көзі тірісінде, 1955-1957 жылдары, 6
Әуезовтануға қомақты үлес қосып, жазушының күрделі, көркемдік әлемін
Бертінге дейін жазушы шығармаларының көркемдік сұлулығына ғана тамсанып,
Заңғар жазушының өскен ортасы, туған жері, өмірінің колеңкелі-күнгейлі
Ұлы жазушының 1919 жылға дейінгі өмір кезеңінде аздаған
Жазушы өміріне қатысты деректердің дәлдігі, нақтылығы бәсеңдеу тұсы
Жазушының отызыншы жылдарға дейінгі қолжазба күйінде сақталған мақаласы
Бала кезінен М.Әуезовтің білгірлігі мен біліктілігіне куә болып
М.О.Әуезовтің шығармашылық мұрасы таусылмайтын, сарқылмайтын кәусар бұлақ десек,
Түрлі қоғамдық өзгерістерді бастан өткерген М.Әуезов әрбірінің өзіндік
Орыс әдебиеті сыншысы В.Г.Белинский Пушкинді мәңгі өмір сүруші
М.О.Әуезовтің әңгімелеріні зерттелу тарихын қарастыра келе, ұлы жазушының
І. 2. М.Әуезов ХХ ғасыр басындағы әңгімелерінің
Бұл күндерi егемендi елiмiзде күрделi өзгерiстердi басымыздан өткерiп
Мiне, осы тұрғыданда бiзге Мұхтар Әуезовтiң бай творчестволық
Мұхтар Әуезов мұрасы көне заманнан бүгінгі күнге, бүгіннен
Қазақ әдебиетінің классигі, заңғар суреткер, біртуар жазушы, бірегей
Даналық ойдың алыбы саналған Абай қазақ поэзиясының мұзарт
Қазақ қоғамының гүлденуіне қапысыз еңбек еткен М.О.Әуезовтің шығармашылық
Дарын мен даналықты тұлғасына тоғыстырған сыршылдық пен сыншылдықты
М.Әуезов шығармалары қазақ әдебиетіндегі кешелі-бүгінгі шығармалардың қай-қайсысымен қатар
М.О.Әуезовтің болған оқиғаны драматизацялауға негізделген әңгімелерінде ел тағдырын
XX ғасырдың 20-жылдары әдебиеттің теориясы мен методологиясы жөнінде
М.О.Әуезовтің алғашқы шығармаларында осы екі құбылыс та көрініс
Әуезов шығармаларында терең психологизм, лиризм басым, адам жанының
М.Базарбаев: «Сонау алғашқы әңгіме, повестерінен бастап, драмалық шығармалары,
М.Әуезов қазақтың шүрайлы тілінің мол қорын шеберлікпен пайдалана
Қ.Сыздықов «Қорғансыздың күні» жөнінде: «Осы әңгімеде тек құрдымға
З.Қабдолов: «Задында шын мәніндегі нағыз үлкен талант өзінің
Алғашқы шығармасының өзі жазушының сойы бөлек. соқтасы ерекше
«Қорғансыздың күні» арқылы ол заманының шынайы көрінісін, ащы
1960 жылы жарыққа шыққан Қазақ совет әдебиетінің очеркі
Қорғансыздың күні мен Бейшара Лиза арасындағы байланыс -
Әдебиет зерттеушілерінің бірқатары Әуезовтің Қорғансыздың күнін Бейшара Лизамен
Ал белгілі ғалым Ә.Әзиев М.Әуезовтің «Қорғансыздың күні» әңгімесін
Зерттеушілердің бұл шығармаларда ұқсастық бар деген пікірге келуіне
Әуезовтің «Оқыған азамат» әңгімесі қоғам өміріне өзіндік үлесін
Шығарманың жазылуына ықпал еткен оқиға жөнінде Ғ.Сармурзин көптеген
- Мынау үй,- деді Мұхаң әлгі үйді нұсқап,
«Оқыған азаматтағы» Мақсұт - Ес аймақ труппасының түңғыш
Жазушы шағармасына шындықты арқау ете отыра, әлеуметтік көзқарасын,
Бұл орайда Б.Майтановтың: «М.Әуезов психологизмін дүние жүзі әдебиетіндегі
Жазушы әр шығармасында да қарапайым адамның ішкі жан
Табиғат келбетін суреттеу барлық жазушыға, ақынға тән қасиет,
Тұрғын халқының көбі қазақ болған Сібірдің кішілеу қаласы
Науқастың сыртқы пішіні арқылы оның жанының күйзелісін, ішін
Мақсұттың қандай адам екендігін, төсекке таңылғанға дейін нендей
Автор жас жұбайлардың әккі әрекетіне қолжаулық болып, мақсаттарының
Драмалық юояуы қанық көркем шығармадағы Мейірхан М.Әуезовтің өзі
Ғасыр басындағы қазақ тіршілігі Әуезовтің «Үйлену» атты әңгімесінде
«Қыздың пішіні, мінезі, барлық сөзі де жігітке әбден
Жәмила бойынан да аса тереңдік, көргендік байқалмайды. Жедел
1920 жылдың жазында Мұхтар Әуезов кеңес қызметінде жүрген.
М.Әуезовтің «Сөніп жану» атты әңгімесі ең алғаш «Заман
Әңгіменің желісіне үңіле, сонымен қатар Ақылия Түрағұлқызының, Мұғамила
Сыздықтың ел кезіп қалындық іздеуі, айттыруы, үрын келуі,
Сыздық - оқыған, қала өміріне әбден қанық, талғамы
Автор шығарманың басынан алғашқы сөздермен соңына дейін Сыздықтың
Қалындық айттыруға туған-туыстарының ықпалымен бел байлаған Сыздыққа Есімжан,
Алайда, қалыңдығын алуға келгенде талайдан бергі арманы мен
Жас жігіт өз ойымен арпалысып, көзі де, көңілі
Автор шығармада жар таңдаған кербез жігіттің шалыс басқан
Дархан дарын иесі «Үйлену» әңгімесіндегі көкірек көтерген бос
«Үйлену» әңгімесі «Сана» журналында жарияланып, соңына аяғы бар
Көркем шығармадағы портрет пен пейзаж көркем әдебиет жаралғалы
Топтамаға жазушының «Кешкі дөң басында», «Түнгі ауыл», «Қысқы
Табиғаттың бұл көрінісі ерекше сабырлылық танытып, адамзат баласын
«Қысқы түн» әңгімесінде қаһарлы қыстың тұманды, қараңғы бір
«Жылдай созылған ұзақ түн өтпеді... Суық дауыл, ақ
«Қыр суреттері» топтамасының үшінші әңгімесі «Қысқы күнгі дала»
«Дала жайылған кебінге ұқсайды. Алыстағы биік жота жымырайған
«Кешкі дөң басында», «Түнгі ауыл», «Қысқы түн», «Қысты
«Ақ боран көк пен жерді бір-біріне араластырған. Аспандағы
Әуезов шығармаларындағы табиғат суреті - автордың айтпақ ойына,
«Шолпан» журналының 1923 жылғы 6-8 сандарында жарияланған «Қыр
Қара күздің желді бір күні жолға шыққан Жортар
Қыр әңгімелеріне жататын келесі әңгіме «Текшенің бауырында» «Сыбанның
«Қайғылы жетім» әңгімесі жазушы шығармаларының 1936

жылғы «Ескілік көлеңкесі» атты еңбегіне «Жетім» деген атпен

өзгертіліп басылады, жазушының бұдан кейінгі шығармалар

жинақтарында да осы атпен басылған. «Қайғылы жетім» мен

«Жетім» арасындағы айырмашылықтар Әуезов шығармаларының елу
Жетім әңгімесінде әке мен шешенің жылы алақанынан айрылған
Қасым жетімдіктің зарын енді тартты, сұм дұниеде тек
«Өз жайымнан мағлұматында»: «Орыс жазушыларынан анық сүйетінім: Толстой,
Жазушы тенденциясы өмірдің толғақты мәселелеріне арналған, көбіне жаңашылдық
Еуропада психологиялық проза жанрлық түр ретінде XIX ғасырдың
Батыс жазушылары Д.Джойс, Ф.Кафка, Т.Манн, Э.Хемингуәй шығармаларында адам
Мұхтар Әуезовтің «Таң» журналында жарияланған «Барымта» [62,87] әңгімесі
«Осы екі ел ру басы жуандарының бір-біріне сыз
Ессіз жануар үшін күші мығым, күні өзіне қараған
М.Әуезовтің «Барымта» әңгімесі оның жазушылық ерекшелігінің бір кырын
Әңгіменің «Таң» журналындағы алғашқы нұсқасы «Қанды түн» деген
Құлдықтан құтылып, етек-жеңін енді жинаған Жақсылықтың әр күніне
М.Әуезовтің бұл шығармасы реалистік шындыққа кұрылған. Сол тұстағы
Расында да, мұнда қазақ кедейінің көшпелікті қойып, егіншілікке
Бұл тұстары маңдай терімен адал еңбек етіп жүрген
М.Әуезовтің бұл жылдары жазылған қазақ елінің ауыр тұрмысы,
М.О.Әуезовтің алғашқы шығармаларының бірі – «Ескілік көлеңкесінде» әңгімесі
Әңгімедегі Қабыш пен Жәмештің ара қатынасы Мұхтар мен
«Қалада жүргенде Жәмештің ұзын бойлы жіңішке денесі мен
Шығарма соңы Жәмештің қате басып, кезбояушылыққа ергенін кеш
Автор осындай сүреңсіз оқиғаға жеткізген жас қыздың санасын
М.Әуезовтің алғашқы шығармалары «Үйлену» (1923), «Сөніп жану» (1923),
Ы.Дүйсенбаев Мұхтар Әуезов шығармашылығына арнаған еңбегінде жазушының 1920-25
Т.Жұртбайдың сөзімен айтсақ: «Шыңғыстаудың қат-қабат хикаялары алғашқы он
Диплом жұмысына арқау болған шынайылық мәселесі - өмір
20-сыншы жылдар М.Әуезовтың аса өнікті жазған, суреткерлік
Уақыт бір орында тұрмайды. Мұхтар Әуезовтің 1920 жылдардағы
«Қасеннің құбылыстары» жанрын автор «психологиялық очерк» деп анықтайды,
Тү-у… со кездегі өкіметі не деген жайлы деймін-ау!»
Қасен істейтін «кеңсенің мамандары көбінесе көпірме сөзге құмар.
Әйелі Жәмила да ұсақ жан. Ауылдан келген туысқаны
М.Әуезов әңгіме өрісін көркемдік ерекшелік әрі шынайылық тұрғысынан
«Қараш-Қараш оқиғасының» бас кейіпкері Бақтығұл көп уақыт барымтамен
Бақтығұл өзін қатал, аяқ жетпес асулардың, құздардың баласындай
М.Әуезовтің бұл уақытта жазылған шығармаларынан «Көксерек» хикаясын ерекше
Мұхтар Әуезовтің шағын прозадағы үздік табыстары «Абай жолы»
Мұхтар Әуезов алғашқы шығармаларының көбін әңгіме түрінде жазды.
Әңгімеде кейіпкерлердің көп болмайтыны, негізгі геройлар екеу-үшеуден аспайтыны
Сұм заманның құрбаны болған қорғансыздар тақырыбы әлгі екі
Бірақ осы құбылыстардың себебін, сырын ашу жөнінде М.Әуезов
М.Әуезов 1921 жылы жазған «Қорғансыздың күні» мен 1928
«Соңғы уақытта Қабыштың көңілінде қолына түспей алыстап кеткен
М.Әуезов қазақ арасынан шығып оқыған жігітердің әр қилы
«Білекке - білек» деген әңгімесінде автор колхоз адамдарының
Әр колхозда жүріп, бастары ойда жоқтан бүгін ғана
«Білекке - білекте» жаңа адам образдарды жайма-шуақ күйде,
«Құм мен Асқар» атты әңгімесінде де М.Әуезов бұрын
Ал «Іздер» деген әңгімеде колхоз бастығы Құлжатай мен
Бұл шығармаларды оқығанда, бірден байқалатын жаңалықты белгілер мыналар:
«Қорғансыздың күні», «Оқыған азамат», «Қыр суреттері», «Қыр әңгімелері»,
Мұхтар Әуезовтің көркемдік стиліне оқиғаны асықпай, байсалды түрде
Жазушының шығармашылық жолындағы алғашқы туындылары одан әрі жалғасуға
Өмірдің шынайы келбетіне терең үңілу, ащы шындықты айтудың
Қазақ әдебиетінің тарихына Мұхтар Әуезов сіңірген еңбек өлшеусіз,
Қорыта айтқанда, М.Әуезов ХХ ғасыр басындағы әңгімелерінің жанрлық
ІІ ТАРАУ. М.О.ӘУЕЗОВ ӘҢГІМЕЛЕРІНІҢ ДРАМАЛЫҚ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ТАРИХИЛЫҚ
2.1. М.Әуезов әңгімелеріндегі «қорғансыздар» тақырыбы: драмалық

табиғаты мен шындық болмысы

Жалпы, драматизм дегеніміздің өзі оқиғаның туындап, шиеленісіп
М.О.Әуезов әңгімелері өзіндік драмалық табиғатымен, сондай-ақ, тарихилық сипатымен
Бұл көзқарастағы біздің назарымызды аудартқан ой, тарихи негізді
Сайып келгенде, көркем шығарманың тарихи негізі, жалпы өнердегі
Жазушының осы жылдары жарияланған басқа әңгімелерін шартты түрде
Ал жазушының «Ескілік көлеңкесінде», «Кім кінәлі?», «Сөніп-жану» әлпеттес
Алғашқы кезде Хадиша біраз толқыса да, ақыры іштен
Хадишаның көзі тірісінде Мәкен кемпір мен Жәмеш сан
Әңгімедегі тағы бір басты қаһарман – Қабыш. Ол
Қанша ерке өскенімен Жәмеш сұлу Кенжеханмен алғашқы кездесуінен
«Кім кінәлі?» атты келесі шығармасындағы драматизм да жоғарыдағы
Бұл топқа жататын шығармалардың ішінде оқшауырақ тұрғаны –
Соңғы кезде танысып, зор үмі артқан жігіті Ғаббас
Драматизмдік тартысы үндес екінші топқа жатқызған әңгімелер: «Жетім»,
Өмірден алынған осы бір шағын көрінске жазушы біраз
Жазушы адам тағдырын, қоғам тағдырын дрмалық суретке құра
Жазушының өз бейнесін көргіміз келсе, біз оның шығармаларына
Көркем шығарманың кішкентай клеткасы - сөз. Шығарма шаңырағы
Әуезовтің суреткерлік болмыс-бітімі әсіресе «Жетім» әңгімесінде ерекше көрінеді.
М.Әуезовтің әңгіме, повестерінде қазақ ауылының, әлеуметтік өмір көрінісі,
Бұдан шығатын түйін, Әуезов шығармашылық мұра – мирасында
Әуезов – қазақ болмысы мен мінезінің ғажап айнасы,
«Ұлы тауды ұлы таулар ғана биіктетеді! Ұлы мұзартты
Жазушы осы көркем сөз айшықтарын өзінің мұратты мақсатын
Жазушының құдіретті күші тек өмір шындығын жете тануында
Қазақ даласында ұзақ жылдар болып келген барымтаның біреуін
Бұл жерде автор Қалбағайдай батыр жылқышы, ер жүрек
«Жуандық» алғашқы басылымда» «Ескі індет» деген атпен жарияланған
Осы аталған әңгімелердің қай-қайсында болсын жазушы жапа шеккен
Әйтсе де сол ауыл тірлігінде ауыр жағдайлар аз
Үшінші, шағын суреттеме жоғарыдағы әңгімелер жалғасы тәрізді көрінгенмен,
«Сыбанның молдасы» және «Текшенің бауырында» деп аталатын екі
Әуезовтің жиырмасыншы жылдардың бас кезінде жазылған әңгімелерінен бір
Өмірінің соңғы сағатында Ғазиза мына қорлық сұмдыққа қандай
Әңгімені оқып шыққан оқырман үлкен ойға шомады. «Бұл
«Өсіргенің, адыра қалсын! Балаға жақсылық үйрететін ақыл бар
Бишара-ау, -дейді ол шалының мүсәпірлігін бетіне басып, -
Бұл диалог қазақ тұрмысында ана рөлі әу бастан
Мұхтар Әуезовтің әлеуметтік тұрмыс тауқыметін бейнелейтін шығармаларының қатарына
Бұл ағым тұсында жазушының көрсетер дәмені жоқ сол
Кемеңгер жазушы Мұхтардың 1917–1930 жылдарда жазған шығармаларында осындай
Жазушы жетім балалар тағдырына қатты толғанып, бар жүрегімен
«Жетім» әңгімесінде жазушы Қасымның трагедиялық тағдырын ашу арқылы
Қасымның ендігі тағдыры тірліктегі өмір жолы, бәрі –
Қос әңгіменің мазмұны мен пішін, болмыс ұқсастығы әдебиетшілерді
Сәбит Дөнентаев пен Мұхтар Әуезовтің кешкен заманы бір,
Бауыры үшін бауыр еті езілетін, туғаны үшін қоң
Иса үшін ең құнды не нәрсе деген заңды
Иса да капиталистік шеңгелдің тұтқыны. Ол -
Иса мен Қадишаның дүниеқоңыздығы Қасымның әке –шешесінен, әжесінен
Қоғамның жанашырлық, ізгілік, гуманистік қасиеттерін қашанда жетімдерге
Қасым - осынау озбыр қоғамның зұлым әрекетіне қарсы
Даралық тұстарын санамалай кетсек… Исаға тас лақтырып
Қасым - әжеме қатым түсірем, әке –шешемнің аруағына
Жетімнің еңбегін қанау, оның хақын жеуі - Қадиша
Барлық қасіреттің әңгімедегі тамыры, түп иесі дүние
Өз балалары бола тұра ана мейірін түсінбейтіндей
Жетімдік тақырыбы проза, драма, поэзияда болмасын үнемі
Қайта –қайта маңырап қоңыр қозым,

Суландыра бердің –ау көңіл көзін.

Қозысы едім мен де бір қоңырлықтың,

Көп өксіктен көкірек сөгілгесін…

Жалғыздық тұр түріңнен байқалып шын.

Сол шындықты қосыла айталықшы.

Жетім зарын ұқпайтын жандар да бар,

Желіні жоқ мал сені қайдан ұқсын!

Жетімдікті солайша мал да сынар,

Жырым –жалғыз, мен –жалғыз,

Сен бе сыңар?…

Жүр, іздейік, біздерді түсінетін,

Кім біледі, біреулер бар да шығар?! [70, 10]
Бұл өлеңде жетімдікке хайуанша тоң да
Әңгіменің финалы әкесі мен шешесінің, әжесінің қабірін
Біздің атамыз қазақтың түсінігінде адам өлер алдында әзірейілді
М.Әуезов құдіретті сөз өнерін биік шеберлік
“Қорғансыздың күні” әңгімесінде қазақ даласын жайлаған, қазақ
Он екіде бір гүлі ашылмаған сорлы уыз
Табиғат суретінен кейінгі кезекте Күшікпай кезеңі, батырдың өмір
Қаладан елге қайтып келе жатқан болыс Ақан мен
Жүргіншілер бейіт секілді сұрықсыз, қу моладай күңіренген
Шай үстінде кейуана қатал да адам төзгісіз
Ғазизаның арын аяққа таптап, өзінің нәпсіқұмар хайуандығын жүзеге
Әңгіменің тарихилық негізі де шығарманың өмірде алынған шындық
Зерттеуші Қ.Сыздықов “Қорғансыздың күні” әңгімесі жөнінде:
Зұлымдықтың қанды құрсауының тұтқыны болған, қайғы мен
Мұхтар Әуезов өстіп даланың кең мінезін тарылтқан тәртіпке
Түйіндей айтқанда, Мұхтар Әуезовтің тарихилық негізден бастау алып,
2.2. Алғашқы жылдардағы әңгімелеріндегі трагизм, тарихилық, ұлттық таным
М.О.Әуезов әңгімелерінің басты даралағы трагизм табиғаты, тарихилық сипаты
Суреткердің тарихи шындықты көркем шығармаға материал ретінде пайдалану
Ұлы суреткер қай жанрда қалам тербемесін жазушылық стилі
М.Әуезовтің 20 - жылдары жарық көрген пьесалары қазақ
Көркем әдебиеттің өшкенді жандырып, өлгенді тірілтетін құдіретті қасиетін
Қос ғашық Еңлік пен Кебек тағдыры жайлы М.Әуезов
Бірі – ұстаз, бірі – шәкірт есепті екі
«Еңлік – Кебектегі» екі жастың арасындағы уыз махаббат
«Еңлік – Кебектің» аса қасиетінің бірі – каһармандардың
Тарихи құбылысты сахнада саралау арқылы көркемдік шындықты шынайы
Егін салу кәсібі ХХ ғасыр басындағы көшпенді қазақ
«Оқыған азамат», «Кінәмшіл бойжеткен», «Сөніп жану» деп аталған
Мейірхан деген оқыған жігіт қалада тұратын жолдасы Мақсұттың
Көп кешікпей Жұмағұл мен Қадиша жолдастарын үйлену тойына
М.Әуезов кейіпкерлерінің шынайы келбетін ашып беру арқылы ұлттық
Бұл сұмдыққа шыдамаған сорлы кемпір бойы сіресіп, көзі
Жазушының суреткерлік шеберлігі, әсіресе кейіпкердің мінезін, жан дүниесін
- Сенің ойыңдағы сұмдығыңды білмей тұрмын ба? Аулақ
Қазақ ұлты бағзы заманнан «жетім көрсең жебей
Қазақ тарихы өзінің көркемдік шежіресімен әдебиет айнасында
Көркем шығарма сақасына тарих шындығын алтын өзек етіп
Тарихта кемеңгерлер келбеті ұлт өміріндегі шешуші оқиғалар ұлттың
Ұлы суреткер М.Әуезовтің ХХ ғасыр басындағы көркемдігі кемел
Тарихи шындық пен көркем тіл Әуезов әңгімелерінің негізгі
Тарихи шындық көркемдік құраладары болып танылған даралау,
Көркем шығарма құндылығын бағалайтын оқырманның жүрегінде жатталатын
Және бір атап айтар ерекшелік ХХ ғасыр басындағы
Тек өз басын, өз пайдасын ойлайтын қаталдықтың, озбырлықтың
Оқыған, қалада білім алған жігіттердің типтері әр алуан.
Қыз оңаша отауға кіріп, екеуі жалғыз қалғанда ыстық
Жазушы әйелдің бас бостандығын жақтап, бұл мәселеге айырықша
«Кім кінәлі?» атты әңгімесінде жазушы қатыны өлген кәрі
Әрине, әлі өз теңіне қосылып, бақыт іздеу дәрежесіне
Драмалық және тарихилық негізден нәр алған әңгімелерден
Әуезовтегі әйелдер әлемі дегенде тіл ұшында ең алдымен
Әйел –ана, жар – жұбай ма, бұла –
Қаракөз бен Сырым өз заманының озық жандары. Махаббат
Пьесадағы орталық кейіпкердің бірі- Нарша. Ол әлдінің баласы
Бұрын солқылдаған бойжеткен, азат құс болып жүрген Қаракөз
Драматург басты қаһармандары Наршаны да, Қаракөзді де, Сырымды
Сырым алғашқы адымында шалдуар жігіт немесе думан қуған
Сырымға деген зор махаббаты, үлкен сүйіспеншіліктің көкіректе жанған
Қаракөздің қайғысы, көкірек жарған зары, арман – тілегі
Бүгінгі күн түрленген қынаулымын,

Айналамда көз де көп, сынаулымын,

Іштегі дерт сонда да шықсын сыртқа,

Ризалық жоқ, мен зарлы жылаулымын, жар – жар!

Сырым аузымен айтылған Қаракөз өксігі, ең алдымен Маржан
Мөржан ұғымында, Сырым – ата-баба дәстүрін басқа тепкен
Сырым ұғымында, Мөржан – сүйген жары Қаракөзді малмен
«Ағасының немере қарындасына ғашықтық хикаясы көкейге қонымды болмаса
«Қаракөз – типтік бейне деген ұғымға саяды» дей
Халиолла Құнанбайдың тоқалы Айқыздан туған... Демалыс кезінде Шыңғысқа
Қаламгер дара тұлғалардың тағдырын жіті зерделі таныта отырып,
Қасен, Жәмилалар нақа жалғыз емес. Бұлардың Аманбай, Қасымқан
Негізгі кейіпкерінің ішкі сарайына кіріп, психологиялық құбылыстарын көрсету
Психологизммен қатар табиғат суреттері де бұл әңгімеде үлкен
Табиғатты осылай жандандырып, оның сан алуан көрініс, құбылыстарының
Сөзімізді түйіндесек, жазушының әңгімелері көркем сөзбен салынған
ҚОРЫТЫНДЫ

Сонымен, дипломдық жұмыста зерттеудің объектісі болған М.О.Әуезов әңгімелерінің
Жалпы дәңгімені драмалық түрге көшіру бір бөлек те,
Мұхтар Әуезовтің әңгімелері қазақ прозасының жанрлық жағынан толысып,
Ұлы жазушының жазушылық сапарының алғашқы жылдарындағы жазылған әңгімелері
Бүгінде Мұхтар Әуезовтің қазақ прозасының дамуына қосқан үлесін
М.Әуезов ең бірінші – халықтың асыл қазынасы, қазақ
Мұхтар Әуезовтің тарихилық негізде, драмалық сипаттағы әңгімелері қорғансыздар
Мұхтар Әуезовтің ұлт тағдырын танытатын және бір көркем
“Қорғансыздың күні” әңгімесінің тақырыптық мазмұнын ондағы кейіпкерлердің протатипін,
Мұхтар Әуезовтің жазушылық шеберлігінің шыңы болған әңгімелерінің
Қорыта айтқанда, М.О.Әуезов әңгімелерінің қазақ прозасын жаңа мазмұнмен
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

Игілікті іс. \Сарыарқа.1917, 2-19 шілде

Жүсіпбек. Қорғансыздың күні // Қазақ тілі, 1922. 22
Орманбайүлы Ж. Қаракөз. // Абай, 1993, №6.

Даниял Сқақов. Қорғансыздар. // Абай, 1993, №6.

Смағұл. Бәйбіше-тоқал. // Ақ жол, 1923, 16 желтоқсан.

Қаратайұлы М. Мұхтардың Тартысыңжәне кейбір мәсе-лелер. // Әдебиет
Тоғжанұлы Ғ. Әдебиет және сын мәселелері. - Қызылорда,
Мәметкеліні Ә. Көркем әдебиет туралы. // 1993, №57

Литературная энциклопедия - Москва, 1929. -Т .1. 277
Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы бас редакциясы, 1999.

-720 б.

Әуезов үйі ҒМО қолжазба қоры, 364 бума, 3-іс.

Әлин И. Ол қоғамшыл еді. Кітаптарда Біздің Мұхтар.
Жұртбаев Т. Бесігіңді түзе. - Алматы: Жазушы. 1997.

Әуезұлы. Мұхтардың хаты //Абай, 1995, №1-2.

Сәкен Сейфулин. Хан Кене туралы //Социалды Қазақстан

№123,10-11-маусым, Соныкі: Хан Кене (Мұхтар

Әуезұлының пьесалары туралы) Әдебиет майданы, 1934. № 5

Жансүгірұлы Ілияс. Қата қайда?//Социалды Қазақстан,

1934,24-26-мамыр.

Тоғжанов Ғ. «Тастүлек» туралы //Лениншіл жас, 1935 5-желтоқсан.

Ысмайылов Е. Менің байқағандарым //Социалды Қазақстан 1932, 24-маусым.

Кенжебаев. Б.. Шағытбаев Қ. Абай // Социалды Қазақстан
Мұқанов.С. Үлкен табыс //Қазақ әдебиеті, 1936, 15-қазан.

Нұртазин.Т. «Абай» романы туралы //Әдебиет және исскуства, 1948.
Мұстафин Ғ. Әдебиетіміздің мақтанышы //Социалистік Қазақстан, 1949. №4,
Фадеев А. За высокое качество художествснной литературы и
Кедрина. Торжества казахской литературы. Новый мир,

1949, №5.

Лебсдинский Ю. Путь великога просветителя.

//Литературная газета, 1949, 7-тамыз.

Нұрқатов А. М.Әуезов. Монографиялық очерк. - Алматы: ҚМКӘБ.-1957.

Сильченко М., Смирнова Н. Творческий путь М.Ауәзова. -Алматы,
Лизунова Е. Мастерство Мухтара Ауәзова.
Жазушы, 1968.

Дүйсенбаев Ы. Мұхтар Әуезов
Қаратаев М. Жомарт дарын. Кітапта: Қаратаев М. Туған

әдебиет туралы ойлар. -Алматы, 1958, 301-320 б.

Мұқанов С. Жазушы жолы // Социалистік Қазақстан, 1957,
Жанпейсов Е. Абай мен Әуезов тіліндегі ортақ өрнектер
Нұрғалиев Р. М. Әуезовтің аяқталмаған фантастикалық
Нұрғалиев Р. Арқау. Екі томдық шығармалар. - Алматы
Жиреншин А. Библиографический очерк. -Алматы, 1958.

М. Әуезовтің қолжазба мұрасы. -Алматы: Қазақ ССР-ның
М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық шежіресі. - Алматы: Ғылым,
Әуезов М. Тыңдамалы шығармалар. 6 томдық. -Алматы:
Әуезов М. Шығармалар. 12 томдық. -Алматы: шығармалар жинағы
Әуезов М. 20 томдық
Жазушы, 1979. -110 6.

Әуезов М. Әдебиет тарихы. - Алматы: Ана тілі,
Жұртбай Т. Бейуақ. Монография - Алматы: Қазақстан, 1990.

Жұртбай Т. Талқы. Монография. -Алматы: Қазақстан, 1997. -368
Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 1-т.
Мұхамедханов Қ. //Мұхтар семинарист, Семей таңы, 1977. 21
Мұхамедханов Қ. //Ұлы жазушы, көрнекті қоғам қайраткері, Семей
Мұхамедханов Қ. //Ұлы жазушы ойшыл ғалым, ардагер

азамат, Семей таңы, 1977. 21-қыркүйек.

Бердібай Р. Мұхтар шыңы. – Алматы: Ғылым, 1997.
Белецкий А. В мастерской художника слова. – Москва,:
Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. – Алматы: Ғылым,
Мұқанов С. Жазушы жолы. Кітапта: мұхтар Әуезов тағылымы
Сыздықов Қ. М.Әуезов әдебиет
Қабдолов З. М. Әуезов. – Алматы: Санат, 1997.

Серғалиев М. Қорғансыздың күні. -композициясы мен тілі //Абай,
Очерк истории Казахской Советской литературы.

-Алматы: Издательство Академии Наук Казахской ССР, 1958.

Ғабдиров И. Писатель и действительность. - Алматы:

Жазушы, 1984.-213 6.

Әзиев Ә. Қазақ повесі. -Алматы: Мектеп, 1989. -224
Ақбердин Қ. Жазушының жастық шағынан. Кітапта: Біздің Мұхтар.
Сармурзин Ғ. Ардагер аға.
-Алматы: Жазушы 1976. - 432 б.

Майтанов Б. М. Әуезов - суреткер. -Алматы: Әл-
Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: 3.Ахметов, Т.Шаңбаев). - Алматы:
Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 2-т.
Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жиылған.
Нұрқатов А. Идея және образ.-Алматы: Көркем әдебиет баспасы,
Ахтанов Т. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы:
Сейітжанұлы З. Тарихи эпос. – Алматы: Ғылым. 1994.
Бекниязов Т. Тарихи шындық. //Әдебиеттану терминдер сөздігі. –
Ысмақова А. Тарихилық. //Әдебиеттну терминдер сөздігі. – Алматы:
Әуезов М. Әңгімелер. Алматы: Жалын, 1987.-176 бет.

Әбдікәкімов Т. Ырауан. Алматы, Атамұра, 2000, 280 б.

Мұқажанова Р. М.О.Әуезов және Семей. Алматы-
Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы .Алматы. 1967, 254 б.

2