Қазақ тілі синонимдер
Сөздід дыбысталу мен мағыдасы жағынан салыстырып қара-ғанда, синоним омонимге қарама-қарсы тұрғал лексикалық-се-мантикалық тілдік құбылыстар. Омонимдер ұғымы басқа, ды-бысталуы бірдей бірнеше сөздер тобын білдірсе, синонимдер, керісінше, ұғымы бір, әр түрлі дыбысталып айтылатын сөздер тобын қамтиды. Синоннмдер бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар тек бір ғана сөз табына катысты болады. Синонимдер мен омонимдер бір қатарга едген сөздердің сад мөлшері жагынан да ала-құла. Қазақ тілілде омонимдік қатарға енген сөздің саны не бары 4 — 5-тен аспайды. Ал синонимдік қатардағы сөздердің саны кейде қырықтан да асып жығылады. Синонимдер мынадай иілеріне қарай топтастырылады:1 Сөздід дыбысталуында аз да болса, тұлгалық өзгешелігі болуы қажет.2 Сөздер бір ғана ұрымды білдіруі керек. 3 Сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуға тиіс. Бұл үш белгі — сөздерді синоним деп танудағы басты шарт. Сонымен қатар бір сөз табынан болған синонимдер бірыңгай грамматикалық тұлғада келуі мен контексте бірін-бірі алмастырура болғанда, бір гана сөйлем мушесінің қызметін атқарады синонимдердід қосымша белгілерін қөрсетеді. Дыбысталуы әр басқа болғанымен, мағынасы жақын сөздерсинонимдер делінеді.
Синонимдер сөздердің жалпы-магынлық бірлестігіне қарай топтастырылады, Яғни сөздер бір ғана ақиқат шындиқты көр- сетіп, бір гана үгымды білдіретіндіктен, олар синоним деп таны- лады. Синонимдік қатардың магыналық негізі сөздерді өзара жақындатып салыстыру үшін гана емес, сонымен қатар ол; бір-біріне қарсы қойып ерекшслеуге де негіз болады.Синонимдер бір ғана ұғымды білдіреді дегенмен олардың мағынасы нақ бірдей, әр уақытта олардың магынасы теп-тең болып тұрады деген сыңар жақ ұғым тумаса керек. Сөз беп сөздің мағыналық байланысы алыс та, жақын да, тікелей де, жанама түр, бола береді. Алыстың да алысы бар, жақынның да жақыны болады. Сөз мағынасының жақындыгы деген де тым кең ұғым, Мәселен, той—мейрам—мереке—думан—тамаша дегендер баласының қуанышты, қызықты күндерін білдіреді. Бұларды іштей «жалпы халыктық куанышты күндер» (Мейрам-мереке және «жеке семьяның немесе бір ауылдың қуанышты күн, (думан—тамаша) деп екі топқа бөлуге болады. Мұның ішіндегі той деген сөз куанышты күндердің екі тобына да жалпы айтылады. Өйткені бұл сөз кен мағынада да, тар ұғымда да жұмсала береді.
Сол сияқты семірту –шелдену—майлану—тойыну- жуан- дау—толу—қоңдану дегендер жан-жануарлардың арық семіз күйге айналғандыгын білдіретіндіктсн, синоним деп танимыз. Бұларды да мағыналық жақындыгына қарай екі жкке бөліп қарауға келеді: а) Адамга қатысты синоннмдер (жуандау—толу); ә) Басқа жан-жануарларға байланысты ағылатын синонимдер (шелдену—майлану—тойыну—қоңдану), Ал сөзі екі топқа да ортақ болып айтыла бсреді.
Сондай-ак, бағалы—күнды—қымбат деген сындык. Ұғымды білдіретін синонимдердіц де әрқайсысына тән өзіндік ерекшелігі бар. Мәселен, багалы сыйлық, бағалы киім дегсндегі мағыналық реңк құнды мен қымбат сөзінде жоқ. Құнды пікір де айтылғанмен | бағалы пікір деп айтылмайды. Сонымен синонимдер белгілі бір ұрымды білдіргенімен, олардыд арасында мағына жагынан толық сәйкестік, тепе-теңдік қасиет жоқ деп теледі.
Синоним болып жұмсалатын мәндес сөздердіц тобын сино- нимдік^атар немесе синонимдік ұя_деп атайды. Синонимдік қа- тарға енген сөздердің ішінен бір сөз сол»сөздерді мағына жағы- нан ұйымдастыруға ұйтқы болатын тірек (ұйытқы) сөз деп_таң- далынып алынады. Мұны тіл білімінде домпнант деп атап жүр, Доминант сөз мәндес сөздерді магыналық жағынан ғана топтас- тырмайды, сонымен бірге синонимдік қатарларды алфавит жүйе- сіне келтіру үшін де үлкен мәнді кызмет атқарады. Доминат сөзді дұрыс анықтап, белгілеп алмай синонимдерді тәртіпке келтіру мүмкін емес. Сондыктан синоним сөздігін жасауда доминат сөзді іріктеп, сұрыптап алуға айрықша көңіл бөлінеді.Доминант сөзге синонимдік қатардағы сөздердің ішіндегі мағына жағынан ең айқын, стильдік мәні жағынан бейтарап, жалпы халыққа соншалықты танымал дегендері ғана таңдалынып алынады.Синонимдік катарға топтастырылатын сөздердің шегін олардың логикалық бірлігіне қарап қана ажыратура болады. Әрбір синонимдік қатардағы сөздер негізінен екі кезеннен өтеді. Алғашқы кезеңде сөздер жалпы мағыналык бірлігіне қарай, ұқсастыру негізінде синонимдік қатарға топтастырылады. Ұқсастыру ұядан туатын жалпы ұғымға бағындырылады. Жеке сөздің қара басындагы өзгешелік бұл кезедде ешбір есепке алынбайды, Мәселе, ас—тамақ—дом—тағам—ауқат дргендер адам баласының жейтін қоректік затын білдіретіндіктен, ең әуелі бір синонимдік қатарға топтастырылады. Бұлардың бір-бірінен ажыратын өзгешсліктерін саралау — екінші кезеңдегі істелетін жұмыс. Синонимдік қатардағы сөздердің ұқсастығын табудан
гөрі олардың бас-басына тән өзгешелігі мен ерекшелігід табу әлде қайда киын жұмыс. ^Синонимдер бір-бірінен мағыналык реңкі жағынан, стильдік мәні жағынан және басқадай сөздермен өзара қарым-қагынасқа түсіп, қолданылуы жагынан үш түрлі белгілері аркылы ажыратылады.
Синонимдердің мағыналарын ажыратқанда мынадай мәселерге- көңіл аударылады: 1. Синонимдік’ қатарға енгея сөздер мағына жагынан бір-бірінен сәл жоғары не сәл төмен дәрежеде болуы мүмкін, Синонимдер градация жолымен өзгеріп отырады. Мәселен, аязсөзіне карағанда оның синонимдік сыңары үскірік сөзінің магыналық салмағы күштірек екендігін сезуге болады.Сол сиякты атқыш — мерген, апат — кырғын, белсену — құлшыну дегендердің соңы сыңарлары алдыдғыларынан пәрменді екен-дігін аңғарамыз. 2. Синонимнің біреуінің мағынасы екіншісінен ксңірек болады. Мәселен, соғыс деген сөздің мағынасы урыс деген сөзден кең, устаз дегеннін мағынасы мұғалімнен кец. Жа-бу мен кілттеу де сол тәрізді. 3. Синонимдер бір-бірінен мағы-ларының аз-көбіне карай да ажыратылуы мүмкін. Мәселен, атдеген сөз көп магыналы да, ат оның сыңары ныспы деген сөз бір мағыналы. 4. Синонимдер марыналарыныд деректі және дсрсксіз болып келуіне карай ажыратылады, Мәселен, маңдай — пешене, іш — кұрсак, бала — перзент, тыгылу — бұқпантайлау дегсндср алдыңғылары деректі де соңғылары дерексіз.
5, Синонимдср бір-бірінен ауыспалы мағынада қолдану-қол-данбауына карай да ерекшеленеді. Мәселен, көмей мен көмекей дегендердің алғашкысы пештің көмепі, тоғанның көмейі деп ауыстырылып айтуға келгенімен. соңғысы (көмекей) тек адамға ғана арнайы жұмсалады да, өзге заттарға бұрып айтуға келмейді. 6. Синонимдср өзді-өзінен туындатып сөз турғызуға қабілетті, я кабілетсіз болып келуіне қарай өзгешеленеді. Мәселен, сапар мен жол тәрізді синонимнің алғашкысынан бір сапар, ұзак, сапар; сапар шегу дегсн бірлі-жарым тіркесті сөздер ғана кездеседі. Ал оның жол деген сыңары тіліміздегі сөз тудырудың барлык амалдары арқылы жана сөз жасауға соншалықты кабілетті екендігін байқатады Мысалы. жолай, жолаушы, жолдама,жолдас, жолшыоай, жолак, жолдау, жолбасшы, жолбике, жолжоба, жол-жөнекей, жол соқты, сар жолды, теміржол, азық, жол ашар, жол аяк, жол жүру т. б.
Синонимдердің стильдік мәні неше алуан функционалдық стильде колданылумен тығыз байланысты. Тіліміздегі синоним-| дердің мынадай стильдік реңктері байқалады: 1. Қадір тұтып сыйлағандықты білдіретін ренктер. Мәселен, есім деген сөз ат сөзінен қадірлірек,отағасы қария сөзінен, дэм ас сөзінен перзент бала сөзінен, қаза өлім сөзінен құрметтілеу. 2. Салтанат кұру мәніндегі көтеріңкі ренктер. Жүлде бәйге сөзінен асқақ мереке-леу тойлау сөзінен көтерінкі, азамат жігіт сөзінен жоғары ай- тылады. 3. Поэтикалық ренктер. Асқар деген сөзбиік , сөзге карағанда поэтикалық стильде көбірек ұшырасады.Қол эскер сөзінен, мэртебе атақсөзінен, қаһарман кейіпкер сөзінен шапақ арай сөзінен поэзияда жиі колданылады. 4.^ Дөрекілік мәндегі реңктер бір қатардағы синонимдердің біреуі бейтарап екіншісі сыпайы, үшіншілері тұрпайы мәнді білдіріп, ал- құла реңкі тудырып отырады. Меселен, сықпыт деген сөздің стильдік мәні бет деген доминант сөзбен салыстырғанда дөрекілеу шолжың ерке деген сөзден, шойнак, ақсақ деген сөзден, азынау жылау дегеннен белгілі контексте дөрекілеу болып жұмсалады
5, Қекесін-мысқыл мәндегі реңктер. Қожаңдау орынсыз қимыл көрсеткенде, тұштаңдау орынсыз жеңілтектеніп, оғаш қимыл көрсеткенде кекесін мәнді білдіреді. 6. Менсінбеушілік,кеміту мәніндегі реңктер. Бұт артар көлік орнына, еркек кіндік ер азамат дегеннің орнына, шүйке бас эйел дегеннің орнына, өкпе бала орнына кемітіп айтыла береді.
Қолдану орнын бұзып, керісінше айтылған сөздің бәрі кекесін мән тудырады. Мәселен, сарақадамды мол қол, мырза десек, сабырсыз адамды сабырлы десек, қорқақ адамды батыр десектапал адамды бойшац десек, жуан адамды талдырмаш, жіңішке десек, мазақтау немесе әзілдеу болып шығады. Күлкі сөздің тура, дәл мағынасынан тумайды, сөзді астарлап, керісінше ацтудан пайда болады.
Синонимдердің сөз колданысындағы реңктері сөздердің бір- бірімен тіркесу қабілетінен шығады. Мәндес сөздер бірінің тір- кесіп_айтылатын сөзімсн екінші сыңарлары онша көп тіркесе мейтіндігін жиі байқатады. Мәселен, ел мен халық синоним сөз болғанымен, ішіне ел қонды деп айтылады да, ішіне халық қонды деп айтылмайды. Аяқ пен борбай синоним, бірак жер аяғы, кеніді деп айтылады да, жер борбайы кеңіді деп айтылмайды Синонимдер тұрақты тірксстерде ғана емес, еркін сөз тіркесінде де бірдей қарым-қатынаста бола бермейді. Мәселен, биікпен бойшаң синоним болғанымен, биік адам, бойшаң адам деп ай- гылғаньшен,биік тау деп айтылады да бойшаң тау деп колда- нылмайды. Ер жету мен бой жету дегендер бір ұғым білдіргені мен, ер жету көбінесе ұлға, бой жету тек кана кызга арнайы қолданылады.а
Жалпы алғанда, синонимдерге тән мағыналық стильдік қол- данудағы үш түрлі белгі бір-бірінен онша алшақ жатқан бөлекше дүниелер емсс, өзара тығыз бірлікте болатын ерекше белгілер деп танылады.
‘ Казақ тілі — синонимге өте бай тіл. Синоним кездеспейтін де бір сөз табы жоқ. Барлық сөз табынан да синонимдер былады. Алайда сан мөлшері жағынан келгенде әр сөз табынан синонимге молшылығы әрқалай. Әрбір сөз табынын. синонимдік байлыгы олардың жалпы санымен ғана өлшеніп қоймайды бір катарға топтасқан сөздердің санымен де белгіленеді. Бір катар сөз табы синонимге өте бай (егістік, зат есім, сын есім
-екінші бір сөэ габының синонимі соншалықты кедей (сан
есім),’ я болмаса, бір сөз табынан болған синонимдердің саны бір катарда көп, екінші бір қатарда аз болып келу себебін әр сөз табындағы сөздердің мағыналық, ұғымдық сыр-сипатынан дестіртен жөн. Демек, тілдегі синонимдер барлық сөз табына тән жалпылама кұбылыс емес, бұлар көбіне-көп атауыш сэздердің тобынан жиірек ұшырасатын мағыналық ұқсастықтар деп
түсіну керек. Синонимдер әр сөз табынын өз ішінде де ала-құла. Мәселен, нақтылы зат есімдсрге қарағанда, абстракт ұғымдағы зат есімдер синонимдерге әлдекайда бай. Сапалық сын есімдер-
ге қарағанда, қатыстық сын есімдердің синонимдерді соншама көп. Үстеулік синонимдердің ішіндсгі сан мөлшері жағынан ең молы — сын (бейне) устеулері мсн мезгілдік үстеулер. Ал етіс-синонимдерініи түр-түрінің көптігі соншалық оларды мағына-лык срекшеліктеріне қарай жіктеп бөлу тіптен қиын екендігін көреміз,
Тілдегі синонимдср әр түрлі жолдармен пайда болады. Қазак тіліпдегі синонимдердің келіп шығуының мынадай жолдары
_ 1. Синонимдер көп магыналы сөздердің ессбінен жасалған
Мысалы көз — жанар, көз — әгінек, көз — бұлак — бастау — қайнар, арту — асу — озу, арту —көбею — молаю т. б. 2,Синонимдер сөз тудыру тәсілдері арқылы пайда болған: аффикстер арқылы: ауыздық — сулық, басшы — жетекші жемқор — паракор, өнім — түсім, сүтті — құнарлы, қанағатсыз — тойымсыз, ажарлау — өндеу т. б. ә) біріктіру арқылы:ақ- сақал — отағасы, еңбакақы — жалақы, доғабас — айылбас ‘т. б.
б, қосарлау арқылы: жоқ-жігіік—кедей-кепшік, жарлы-жақы-бай, олқын-толқын — аумалы-төкпелі, өліп-өшу — сүйіп-құшу, айналып толғану, .зым-зия — ушті күйлі т. б. в) тіркесу арқылы; су — иіс маи, іш мерез — жылым құрт, көк ет — бауыр ет, б. г) Омонимдер арқылы: тартпа — суырма; тартпа — төс айыл — алдыңғы айыл; табандау — ұлтандау;табандау — сіре-су- касарысу — кырсығу — кыңыраю, г. б.
3. Синонимдер кірме сөздер арқылы пайда болған: а) араб сөздері арқылы: азамат (ғәзәмәт) — жігіт; тағдыр (тәғдир) — жазмыш; отан (уәтан) — ел, туған жер; эскер (ғәскәр) — жасақ кол. шеру, косын, т, б. ә) парсы сөздері арқылы: батыр >бәһалор) — ер; дихан (деһан) — егінші;шэкірт (шагерд) — оқушы; мейман (меһшн) — қонақ; сабақ (собәк) — оқу, т. б.
39
б) монғол сөздері арқылы: аймақ (аймат) — өнір — атырап төңірек — маңай, баянды (баян) — түпкілікті — түрақты жасақ (жасаг) — әскер, қол, талқы (талқин) — сарап, шешен соцен, сэцень) — ділмар — сөзшсн т. б. в) орыс сөздері арк бөтелке (бутылка) — шыпы, шөлмек, шен(чин) — атақ, дәреже, лауазым, кір (гнря) — таразы, сома (сумма) — сан„есеп рет (ряд) — мәртебе т. б.
4. Сннонимдер диалектизмдердіц есебінен жасалгаи. Диалек-| тілік синонимдср әдеби тілдегі сөздермен мағыналас, мәндес ке- луіне қарай екі топқа бөлінеді: а) сырткы тұлғасы бетен^әдеби- ‘ тілде кездеспейтін), бірақ әйтеуір бір сөзбен магынасы үйлес ке-| летін сөздср. Мысалы: аданас — аталас, ағайындас; атайман өте, тым, аса; атымды — кұнарлы, шыгымды;башалау —салалау, жіктеу, жекелеу; дәйік — ұятсыз, арсыз т. б. о) сыртқы тұлғасы таныс (әдеби тілде кездесетін) бірак білдіретін басқа сөздер. Мысалы: астана — табалдырык; жар -— қабырға жедел — ерегіс, жанжал; көқ — қыстау, сым — шалбар,сұлу лату — піштіру, кестіру; талап — жұмыс, іс; тага —нағашы т. б.
5. Синонимдер фразалық тіркестердің есебінен көбсйген Мы-салы: ат ұстар — ұл, еркек бала;ауыз басгырық – пара^қара халык, — бұқара; енбекші; сті тірі — пысык, ширақ; қолы ашық— береген, мырза; аяқ асгынан — гайыптан, кенеттен то- сыннап; бір төбе — ерскше, артықша;не бары — барлығы күл-лісі; көзін жогалту — кұрту, жою; шыр біту — ссмірту, кондану т. б.
6. Синоннмдер табу мен эвфемизмдердің есесінен молайған Мысалы: әулие — шешек, ит-қүс— касқыр; жасыл — жай; қолды болу — ұрлану, жоғалу; күн байыды — күн батгы. кешкірді т. б.
