TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Аймақтық бюджетті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі туралы қазақша реферат

Әлемнің бірқатар елдерінде қалың жұртшылыққа есептілік қағидатын сақтауды қамтамасыз ететін нәтижеге бағдарланған бюджеттік жоспарлау немесе биліктің бағдарламалық-мақсатты бюджеттеу тәжірибесі жүзеге асырылып келеді.

Бағдарламалық-мақсатты бюджеттеудің мәні – жұмсалған шығыстарды осы шығыстардан күтілетін қайтарыммен, олардың әлеуметтік және экономикалық тиімділігімен байланыстыруында.

Нәтижеге бағдарланған бюджетті (НББ) енгізудің халықаралық тәжірибесі мемлекеттік басқару органдарының қоғам алдындағы есеп беру құралы ретінде бюджеттің тиімділік және нәтижелілік индикаторлары жүйесінің қолданылатынын көрсетеді.

Қазіргі күнде жергілікті өзін-өзі басқарудың екі моделі қалыптасқан:

1)      Англосаксондық

2)      Континентальдық немесе еуропалық

Англосаксондық модель көбіне біратаулы құқықтық жүйесі бар мемлекеттерде таралған. Мүндағы негізгі принцип «берілген өкілеттілік негізінде өз бетінше шешім қабылдау». Мысалы Ұлыбританияда өкілеттілік мемлекет парламентімен беріледі, яғни «орталықтан», ал АҚШ та штаттардан, яғни аумақ деңгейінде. Жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланған органдары заң, тәртіп, қалыптасқан тәжірибе, сот прецендентері шегінде өз бетінше қызмет етеді және мемлекет компетенциясына жатпайтын мэселелерді өз жауапкершілігі шегінде шешіп отырады. Мемлекеттік реттеу жанама түрде жүргізілуі мүмкін, мысалы жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз территориясына өзгерістермен   енгізетін үлгілік заң қабылдау арқылы. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметтерінің үстінен жүргізілетін мемлекеттік бақылау сот түріндегі бақылаумен жүргізіледі. Әсер ету қүралы — мемлекеттік дотациялар.

Континентальдық модельдің көрнекті мысалы Франция болып табылады. Мүнда жергілікті өзін-өзі басқару коммуна деңгейінде қарастырылады, анағүрлым ірі кантондар мен округтар мемлекеттік биліктің жергілікті деңгейлері болып табылады, өзін-өзі басқару элементтері аумақ деңгейінде мемлекеттік билікпен ауысу үшін департамент деңгейінде қайта пайда болады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі буыны коммуналар болып табылады, әрбір коммунада өз өкілетті органы болады — кеңес және кеңес депутаттарының ішінен сайланатын мэр. Тұрақты жұмыс істейтін мэр және муниципалдық кеңес депутаттары муниципалитет құрады. Мэр қызметі муниципалдық кеңес және республика комиссарының әкімшіліктік бақылауымен жүзеге асырылады.

Германия, Австрия, Жапония, бірқатар постсоциалистік және дамушы елдерінде англосаксондық және континентальдық модельдердің кейбір сипатын кіріктіретін аралас модель қолданылады (1-кесте).

1-кесте — Жергілікті өзін-өзі басқарудың модельдері

Бағдарламалық-мақсатты бюджеттеу жүйесінің әрбір елде өзіне тән ерекшелігі бар, алайда мынадай ортақ белгілер де кездеседі:

индикаторлар жүйесі және ақпарат берудің қажеттілігі заңмен бекітілмейді, бірақ ұсыныстарын қоғамдық қаржының барлық субъектілері қатаң және мүлтіксіз орындайтын кәсіби бірлестіктер (қауымдастықтар, кеңестер және т.б.) бар. Аталмыш ұйымдардың талаптары мен шарттарын орындамау аймақтық және жергілікті әкімшіліктер үшін келеңсіз салдарларға алып келуі мүмкін (себебі қоғамдық пікір қауымдастықтардың берген ақпараттары негізінде қалыптасады). Бұл жағдай кейіннен сайлаушылардың дауыс санына әсерін тигізе алады.

индикаторлар жүйесі бойынша жасалған барлық есептер баршаға ашық болып табылады, БАҚ-та жарияланып, көпшіліктің талқысына салынады.

белгіленген индикаторлар жүйесі әкімшіліктің халық алдындағы есеп беру құралы қызметін атқарады.

тиімділік және нәтижелілік индикаторларын есептеу нәтижелері алдағы кезеңді одан әрі жоспарлау кезінде қолданылады.

КАНАДА

Жергілікті билік органдарының қызмет тиімділігін арттыру, ақпаратты ашу стандарттарын жақсарту және жергілікті қажеттіліктерді ескеру мақсатында Онтарио провинциясының Муниципалитеттер ісі жөніндегі министрлігі 2000 жылы нәтижелілікті бағалаудың муниципалдық бағдарламасын құру туралы бастама көтерді.

Бағдарлама негізгі тоғыз қоғамдық қызметтің (сумен қамтамасыз ету, суды қайтару, қатты қалдықтарды кәдеге жарату, жерді пайдалану, басқару, жол жұмыстары, қоғамдық көлік, өрт сөндіру қызметі және полиция) нәтижелілігін 35-баллдық шкала бойынша бағалау үшін муниципалдық органдардан деректер алудан тұрады. Пайдаланып отырған талдау жүйесі көрсетілетін қызметтердің экономикалық тиімділігін (құны бойынша), әрі олардың сапасын бағалауға мүмкіндік береді. Бағалаудың стандартталған жинақталымын әзірлеу және пайдалану арқылы муниципалдық органдар өз қызметінің нәтижелері туралы салыстырмалы ақпаратпен, сондай-ақ ең озық/жаңа тәсілдерді қолдану тәжірибесімен алмасуға мүмкіндік беретін кешенді ақпараттық ресурс құрады. Бұл бағдарлама көрсетілетін қоғамдық қызметтердің сапасын бағалап, салыстыратын құрал жасай отырып, жергілікті әкімшіліктердің салық төлеушілер алдындағы жауапкершілігін арттыруға жәрдемдеседі.

АҚШ

АҚШ-та федералдық деңгейдегі бағдарламалық-мақсатты бюджеттеу тұжырымдамасының дамуы мен іс жүзінде қолданылуының мынадай кезеңдерін атап өтуге болады:

1 бағдарламалық-мақсатты бюджет

Performance Budget (1949-1962)

Федералдық бюджетті ұсыну үшін әзірленген бұл формат («performance budget» деген атау алған) мемлекеттік ресурстардың шығынынан мемлекеттік функцияларды орындауға, қызметті жүзеге асыруға және нәтижеге қол жеткізуге қайта бағдарланды. «Performance budget» тек шығын түрлері бойынша (еңбекақы төлеу, тауар сатып алу, үй-жай жалдау және т.б.) шығыстардың құрылымын ғана емес, сонымен бірге бағдарламаларды жүзеге асыру немесе нақты мемлекеттік функцияларды орындаудан күтілетін нәтижені де көрсетуге тиісті болды.

2) 1965 жылы ұсынылған

«жоспарлау – бағдарламалау – бюджеттеу»

Planning-Programming-Budgeting System (PPBS)

PPBS-тің басты мақсаты – бюджет ресурстарын оңтайлы бөлуді қамтамасыз ету болған еді. Бұл жүйе «performance budget» идеясымен сабақтас болатын.

Бұрынғы жүйенің көптеген кемшіліктеріне байланысты жаңа жүйеге көшуге қажеттілік туындады. Мәселен, бюджеттік жоспарлау процесін шектен тыс орталықсыздандырудың нәтижесі бәсекелес бағдарламалардың арасында шығыс қажеттіліктерін анықтауда және бюджет қаражатын бөлуде қателіктерге ұрындырды.

Сондай елеулі кемшіліктің бірі – жоспарлаудың бір жылмен шектеліп қалғаны болды. PPBS қойылған міндеттерді орындаудың баламалы тәсілдерін салыстыра отырып, солардың ішінен ең жақсысын таңдауға мүмкіндік берді. Әрбір федералдық министрлік (ведомство) орындайтын қызмет түрлерінің барлығын дерлік талдап, оларды белгілі бір әлеуметтік маңызы бар мақсаттарға бағдарланған бағдарламалар аясында топтастырып, мақсатына жету үшін міндеттердің немесе іс-шаралардың кезегін жасап, соны базалық элементтерге дейін жеткізуге тиісті болатын. Сонымен қатар, жалпы бағдарламаны іске асырудың құнын әрі қарай бағалау үшін бағдарламаның әрбір элементін орындауға кеткен шығындарды бағалау қажет болды.

3 мақсат бойынша басқару — Management by Objectives MBO, (Президент Р. Никсонның басқаруы кезеңінде)

MBO жүйесі өздерінің алдында тұрған мақсаттарға қол жеткізуі үшін министрліктердің барлық қызметкерлерінің жауапкершілік деңгейін күшейтті. Бұл ретте министрліктердің/ведомстволардың басшылары Президент ұсынған ұлттық мақсаттарға қол жеткізуге, ал қызметкерлер басшыларымен бірге тұжырымдап, ұлттық маңызы бар мақсаттарды орындауға бағытталған жекелеген міндеттердің іске асырылуына жауап берді. Бұдан бұрын қарастырылған тәсілдердегі сияқты министрліктер қызметінің нәтижесі олар көрсеткен қызметтер көлемінің көрсеткіштерімен анықталып отырған, алайда MBO шеңберінде қол жеткізілген нәтижелердің әлеуметтік маңызын бағалауға тұңғыш рет талпыныс жасалды. НББ-ні енгізу кезіндегі басты қиыншылықтардың бірі – мемлекеттік шығыстардың әлеуметтік және экономикалық тиімділігінің көрсеткіштер жүйесін құру болғанын атап өту қажет.

Бағдарламалық-мақсатты бюджеттеу тұжырымдамасын, сондай-ақ бюджет шығыстарының тиімділігін әрі қарай дамыту министрліктер қызметіндегі тікелей (outрut) және түпкілікті (outcome) нәтижелер деген ұғымдардың ара-жігін ашуға алып келді. Тікелей нәтиже деп әдетте мемлекет тарапынан ұсынылатын тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің көлемін, яғни «шығарылымды» айтады. Мәселен, бұған мектептегі оқушылардың немесе жасалған кардиологиялық операциялардың саны жатқызылуы мүмкін.

түпкілікті әлеуметтік нәтижеге осындай жағдайда халықтың білімділігін белгілі бір деңгейде ұстау және өлім-жітімді азайту жатады.

Мемлекеттік саясаттың мақсаты – түпкілікті нәтижеге қол жеткізу (outcomes), ал мемлекеттік ұйымдардың атқаратын жұмыстары, шығаратын тауарлары мен көрсететін қызметтері соған жету жолындағы құралдар болып табылады.

4 бюджетті нөлдік негізде әзірлеуі – Zero-Based Budgeting ZBB,

(Президент Дж. Картердің кезеңінде)

Zero-Based Budgeting (ZBB) жүйесі министрліктер мен ведомстволардың әртүрлі деңгейдегі шығыстар кезінде қол жеткізетін мақсаттарын белгілеуге негізделіп жасалды. Оның үстіне министрліктің әрбір мақсатына қол жеткізудің бірнеше бағдарламасы ұсынылып, кем дегенде бір бағдарламаның шығыны ағымдағы деңгейден төмен болуға тиісті еді. Бюджеттік өтініштерді даярлау процесінде әрбір министрлік ұйымның ең төменгі буынынан министрлік/ведомстволарға дейінгі мақсаттарының сатысын құрып, өткен кезеңдегі тиісті бюджет шығыстарымен салыстырмай, оларға қол жеткізу үшін қажетті ресурс көлемін бағалауға тиіс болды. ZBB жүйесі тұжырымдамалық түрде бюджеттік ресурстар мен бағдарламаларды іске асыру нәтижелері арасында ең нақты және айқын байланысты белгіледі.

5 «Мемлекеттік мекемелер қызметінің нәтижелерін бағалау туралы» заң – Government Performance Results Act (GPRA), 1993.

халықтың федералдық мемлекетке деген сенімін нығайту;

бағдарламалық мақсаттарды әзірлеудің, бағдарламаларды іске асырудың әлеуметтік және экономикалық тиімділігін өлшеу рәсімдерін, олардың орындалуы жөніндегі есептілікті жетілдіру;

бағдарламалардың әлеуметтік тиімділігін арттыру және оларды жүзеге асырудың нәтижелеріне қол жеткізу үшін мемлекеттік органдардың жауапкершілігін нығайту;

федералдық министрліктің басшыларына түпкілікті нәтижеге бағдарланған жұмысты тәртіпке келтіруге көмектесу;

заңнамалық шешімдердің сапасын арттыру;

федералдық деңгейдегі мемлекеттік басқаруды жетілдіру.

Ресурстар мен нәтижелерді өзара байланыстыратын жоспарлар мен есептердің барлық жүйесі осы мақсаттарға сай құрылды. Сондай-ақ жаңа тұжырымдамалар федералдық министрліктерде жаппай қолданылмастан бұрын пилоттық министрліктерде сыннан өткізілгенін атап өту қажет. Аталмыш мақсаттар, тұжырымдамалар, жоспарлар мен есептер жүйесі негізгі белгілерін сақтай отырып, осы күнге дейін АҚШ-та қолданылып келеді.

Жоспарлар мен есептер жүйесіне мына құжаттар кіреді:

Стратегиялық жоспар (5 жылға арналған);

Бір жылға арналған жұмыс жоспары (Annual Performance Plan);

Бір жылға арналған жұмыс жоспарының орындалуы жөніндегі есеп (Annual Performance Report).

ФРАНЦИЯ

Өкіметтің аймақтық және муниципалдық органдары қоғамдық сектордың барлық ұйымдарына арналған бюджетті ұсынудың және бухгалтерлік есепті жүргізудің жекелеген стандарттарына (жыл сайынғы есеп беру, жалпыға бірдейлік, ағымдағы және негізгі бюджетті бөлісу, бюджеттің теңдестірілуі) заңдық тұрғыда бағынулары қажет. Сондай-ақ қолданылған тәжірибелердің есептілік стандарттарына сәйкестігіне қатаң бақылау жүргізу жүйесі де қызмет істейді. Ішкі бақылауды – қоғамдық бухгалтер, сыртқы бақылауды мемлекеттің әрбір аумақтағы (префект) өкілі жүзеге асырады.

Өкіметтің аймақтық және муниципалдық органдары мемлекеттік бақылау үшін өздерінің қызметін сипаттайтын әртүрлі құжаттарды жыл сайын жариялап тұруға тиіс. Муниципалдық институттар заңнамалық тұрғыдан мөлшеріне қарай былайша жіктеледі: халқының саны 10 мың адамнан асатын муниципалитеттер 11 қаржылық көрсеткіш бойынша, сондай-ақ барлық муниципалдық компаниялардың қызметі туралы жыл сайын қаржылық есеп беруге тиіс, ал халқының саны жағынан шағын муниципалитеттер 6 қаржылық көрсеткіш бойынша есеп беріп, жыл соңындағы жағдайға қарай қарыздарының сипаттамасын берулері қажет.

Бұл көрсеткіштерге мыналар жатады:

жан басына шаққандағы ағымдағы шығыстар;

жан басына шаққандағы тікелей салықтық кірістер;

жан басына шаққандағы ағымдағы кірістер;

жан басына шаққандағы негізгі шығыстар;

жан басына шаққандағы үлестік жүктеме;

жан басына шаққандағы жәрдем ақшалар (субсидиялар);

жалақыға шаққандағы шығыстардың үлесі және ағымдағы шығыстардың құрылымындағы жалақылық есептеулер.

Бұл көрсеткіштер аймақтық және муниципалдық билік органдары қызметінің қаржылық нәтижесін бағалау мақсатында оларды өзара салыстыруға мүмкіндік береді.

ҰЛЫБРИТАНИЯ

Ұлыбританияда Есептеу комиссиясы әзірлеп шығарған «басты құндылықтар» тұжырымдамасы көрсетілетін қоғамдық қызметтердің стандарттарына айналдырылды. Ол аса маңызды қоғамдық қызмет көрсету орындарын күн сайын басқару, сондай-ақ осы қызметтердің ұсынылу тәсілдерін анықтау үшін ұлттық және жергілікті деңгейлерде де пайдаланылады. Есептіліктің мақсаттары мен стандарттары жыл сайын (басты құндылықты білдіретін қызметтердің көрсеткіштері) анықталып отырады. Ұдайы жүргізілетін аудиторлық тексерулер арқылы көрсетілетін қоғамдық қызметтердің халықтың қажеттілігін қаншалықты дәрежеде қанағаттандыратыны, экономикалық жағынан қаншалықты дәрежеде тиімді екені және сапасының жекелеген деңгейлер мен сұраныстарға сәйкестігі анықталады.

«Ақша үшін сапа» (Value for money) — қаражатты пайдаланудың тиімділігі қағидатына сәйкес, қоғамдық қаражат заңға сай және ақылмен жұмсалуы қажет. Есеп комиссиясы жергілікті әкімшіліктің жауапкершілігіндегі жекелеген салалардағы (жергілікті билік органдарының шығыс өкілеттіктерін орындауы, жергілікті салықтарды жинау, қоршаған ортаға жұмсалатын шығыстарды қаржыландыру) қаражаттың пайдалану тиімділігін бағалауды жүргізеді және жергілікті деңгейдегі басқару мәселелеріне қатысты практикалық кеңестерден тұратын баяндамаларды ұдайы жариялап отырады.

Нәтижелілікті арттыру жоспары (Best value performance planning) мемлекеттік және жергілікті деңгейлерде белгіленген стандарттар мен мақсаттарға қатысты көрсетілетін қызметтердің нәтижелілігін бағалайды. Саясаттың басымдылықтары белгіленіп, нәтижелілікті жақсартудың мақсаттары қойылады.

Нәтижелілікті іргелі талдау (Fundamental best value reviews) нені жақсарту керек және оны қалай жүзеге асыру қажет деген мәселелерді анықтауы тиіс.

Көрсетілетін әрбір қызметті талдау жергілікті әкімшіліктің қызмет көрсетуде нәтижелілікті тұрақты арттыру қағидатын қаншалықты дәрежеде сақтайтынын көрсетуі қажет.

Көрсетілген мысалдарға негізделе отырып, Қазақстанға еуропалық жүйе жақынырақ келеді деп айтуға болды, дегенмен бұл жерде саяси реформалардың өзіндік «Қазақстандық жолын» таңдап алу үшін өзіміздің қоғам қажеттіліктерін және өзіміздің мүмкіндіктерімізді ескеруіміз керек. Біздің мемлекетіміздегі демократия ұлттық өзіндік сана, әрбір ұлт пен халықтың өзіндік айқындалуынан шыға отырып қабылдануы керек.

Имя:*
E-Mail:
Полужирный Наклонный текст Подчеркнутый текст Зачеркнутый текст | Выравнивание по левому краю По центру Выравнивание по правому краю | Вставка смайликов Выбор цвета | Скрытый текст Вставка цитаты Преобразовать выбранный текст из транслитерации в кириллицу Вставка спойлера
Введите код: *	обновить, если не виден код