Көшпенділер трилогиясының стильдік ерекшеліктері диплом жұмысы
Жоспар
Кіріспе 3
І. «Көшпенділер» трилогиясының генезисі 5
1.1. Тарихи шындық және көркемдік шешім 5
1.2 Аңыз-әңгімелер ізімен 34
ІІ. «Көшпенділер» трилогиясының стильдік ерекшеліктері 44
2.1 Баяндаудағы өзіндік өрнек 44
2.2. Көркем суреттер және тілдік айшықтар 51
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 61
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 62 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Жоспар
Кіріспе 3
І. «Көшпенділер» трилогиясының генезисі 5
1.1. Тарихи шындық және көркемдік шешім 5
1.2 Аңыз-әңгімелер ізімен 34
ІІ. «Көшпенділер» трилогиясының стильдік ерекшеліктері 44
2.1 Баяндаудағы өзіндік өрнек 44
2.2. Көркем суреттер және тілдік айшықтар 51
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 61
Кіріспе
Әдебиет туындыларының ішіндегі ең күрделісі де қиыны – тарихи
Әсіресе, бұл шығармалардың ішінде ақиқат, шындық темір шынжырдың әр
Алмас қылыштай өткір бұл трилогия цензура өкілдері тарапынан талай
«Көшпенділерге» арналған, оның тілін, идеялық мазмұнын талдаған бірнеше еңбектер
Ал ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты – төрт ғасырдың оқиғасын
Жұмыс екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім трилогиядағы оқиғалар желісіне
Екінші бөлімде «Көшпенділердің» стильдік ерекшеліктері сөз болады.
Ол ерекшеліктер екі арнада қарастырылады. Бірінші – шығармада тарихи
Жұмыстың өзектілігі – І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясының шешімін тауып
І. «Көшпенділер» трилогиясының генезисі
1.1. Тарихи шындық және көркемдік шешім
Ғасырлардан ғасырларға сүңгіп,
өз ұлтының тарихын Ілекеңдей ежелеп
жазған ешкім жоқ. Біз атақты Геродотты
тарихтың атасы деп келеміз. Ал біздің Ілекең
қазақ халқының 700 жылдық тарихын
«Көшпенділер» мен «Алтын орда» атты
2 трилогияға сыйғызған (2-ң көлемі 139 баспа
табақ) өз халқына өшпес ұлттық қазына қалдырды.
Әзілхан Нұршайықов.
Қазақ халқы бастан кешкен 20-шы ғасырдың алмағайып, аласапыран белдеулерінде
Тарих! Ол халықтың кешегісінің де, бүгінгісінің де, тіпті ертеңгісінің
Ал осы өтірікпен буланған шындық бетін ашамын деушілерді аяусыз
«Көшпенділер» жарық көрісімен цензура өкілдерінің қызу талқысына түсті. Әрине,
Міне, осындай алмас қылыштай өткір жазушының қаламынан туған «Көшпенділер»
Шығарманы халық жылы қабылдады. Сондықтан да кітап сөрелеріне түскен
Трилогияның басынан қандай зобалаңның өткенін бір ғана «Жанталас» романы
Дәл осы арада қолжазба иесі Есенберлиннің жаны ышқынып, шырылдап
Осыған қарамастан, «Көшпенділер» оқырман көпшіліктің сүйіспеншілігіне оранды. Көптеген шетел
Жалпы жарық көргеннен кейін 40 жылдай уақыт ішінде трилогияға
Белгілі бір шығарманың генезисі дегенде, оның жазылу тарихы, қандай
Ендеше белгілі бір туындылардың өзіндік туу, даму заңдылықтарының болуы
Ол туралы белгілі қаламгерлер былай дейді:
«Ұлттық тарихымыздың терең қойнауларында қалған көп оқиғалардың елесі, өзгерген,
«Шығыстың, батыстың бұл тақырыпқа қатысты көп кітаптарын қарап шығу,
«Тарихи шындықты көркемдік шешіммен астарлай білген. Шығарманы оқу үстінде
(Ә. Дербісәлиев). / 5:4 /.
Ал белгілі ғалым Қ. Алпысбаев трилогияға қатысты өз ойын
Біріншіден, аты мен заты аңыз желісі іс-қимыл мен адам
Екінші арна: тарихи катаклизмдер тұсындағы жеке адамның қажыр-қайраты мен
Эпопеядағы үшінші арна – сөз өнеріндегі жанрлық қуаттардың жымдасуы,
Ғалымның бұл ойы трилогияның генезисіндегі негізгі ерекшеліктерді де аңғартады.
Сонымен шығарма генезисіне ұйытқы болған материалдарды екі тұрғыдан қарастырамыз:
Алдымен, «Көшпенділердің» сюжеті тарихи фактілермен қалай үндескен, соған көңіл
Жоғарыда роман үш кітаптан тұрады дедік. «Алмас қылыш» -
«Жанталас» - бұл романдағы оқиғалар бірден ХҮ-ХІХ ғасырлар аралығындағы
Ал 3-ші «Қаһар» бөлімі «Көшпенділер» жазылғанға дейін шешімі табылмай,
Зерделей қарасақ, трилогияның үш бөлімінде де жазушы тарих сахнасындағы
Трилогиянның 1-ші «Алмас қылыш» бөлімінде «Ажал – үстемдігіңді жүргізудің
Қара бұқараны өліммен әлдилеуден Шыңғыс ұрпағынан шыққан қай хан
Әбілхайыр ірбіз терісінің үстінде аунап түсті» - деп басталады
Десек те жазушы құрғақ мәліметтерді беріп қана қоймайды, нағыз
«Міне, Батысқа қарай лек-лек боп монғол әскері аттанып бара
Лек-лек боп, борт-борт желген қалың қосынның будақтатқан шаңы алыстан
Ол ол ма? Суреткерлік дарын оқырманның сезіміне де әсер
«Сол бір жыл күн тұтылған бір мың екі жүз
Жазушының бұл мәліметтерді беру тәсілі де ерекше. Талай жылдар
«Әбілқайыр тағы күрсінді. Кенет оның көз алдында, дәл бүгінгідей,
Енді бірде ата-бабалар басынан өткен сан қилы дәуірлерді кейінгі
“Қазтуған жырау безілдеген домбырасымен бірге орнында байыздай алмай, арқасын
Алаң да алаң, алаң бар.
Бата алмай жау алаңдар.
Сақтан шыққан кейсақ бар,
Кейсақ-қайсақ, Қыпсақ-Қыпшақ боп
Он екі атаға таралар, -
деп Мұхаммет пайғамбар тумастан мың жыл бұрын, Ескендір Зұлхарнайынды
Сөзді Асан қайғы енді Қотанға берді. Қарт жырау қара
Жусанды деме қараған,
Жұлдызды жарық ай деме,
Қытайдан шығып тараған,
Хұнуға қарсы қол шықса,
Жорықта болған маймене
А-лунь – Арғын руы,
Қыпшақпен қатар жаралған, -
деп көне заманда Солтүстік қытайдан батысқа қарай хұнулар (гунндар)
Тарихты тізіп қана қоймай, жазушы оған сын көзбен қарайды.
«... Ойға шомып кеткен Асан қайғы енді басын көтерді.
- Бейбітшілік әрқашан халықтың көкейкесті мұраты. Сен сол халық
Және де жоғарыдағы қыпшақ, арғынның басынан өткен замана қойнауларын
«Жұрт тағы да үн-түнсіз тына қалды.
- Мың жаса, атажан, - деді қайратты бір жас
Бүлінген жұрттың басын қосып, ел ету тек халқына жаны
Жұрт осы сөздерді айтқан жігітке қарай қалды. Бұл жігіт
Осылай көне заман мағлұматтарын бере отырып, жазушы ХҮ ғасыр
«Әбілхайыр ірбіз терісінің үстінде аунап түсті... Әбілхайыр қабағы қарс
Әбілқайыр неге мазалануда? Бұл салау оқушыны романның басынан-ақ ойландырады.
Тарихшы ғалымдардың айтуы бойынша, бұл 1465 жылға келеді.
Мәселен, Ч.Мусиннің жоғары оқу орындарына арналған «Қазақстан тарихы» оқулығында
Ал белгілі әдебиет зерттеушілері бұл 1465 жыл еді дейді.
...Кейінгі зерттеушілер 1465 жылды, 1470 жылды, тіпті бұдан соңғы
І. Есенберлиннің де осы пікірде екені көрінеді. «.... Біз
Бұдан көретініміз оқиға бір мың төрт жүз елу алтыншы
Осыдан кейін өз алдына жеке хандық болған қазақ халқына
Ал Әбілқайыр хан жүз мың атты әскермен шыққан 1468
Немесе:
«Қарашыңның қолын жеңуі – жас арыстан қазақ елінің жауына
Егер кейбір тарихшылар көрсетіп жүргендей Қазақ хандығының құрылуы 1465
Сондай-ақ жоғарыдағы трилогиядан келтірілген мысалдардан Есенберлиннің де қазақ халқы,
«- Ал енді дербес қазақ атымен аталатын әдебиетіміздің өмір
Осылай жазушы алғаш болып Жәнібек пен Керей басшылық еткен
Мәселен, романда Қасым хан образының берілуіне назар аударайық:
«Қазақ ханының тағына ие болар деп Жәнібектің әсіресе үміткері
Одан кейін Қасымның нағыз азаматқа тән қасиеттерін іс-әрекет үстінде
Кейде сөйлеген сөзінің, қорытқан ойының өзінен оқырман Қасымның биік
«...- Сөйлесем, біз Моғолстан мен Түркістан шекарасына қашқан ел
Тіпті кейде Қасым бейнесін беруде бөгде образдарды да шебер
«Сөз осымен бітсін, ана қабыландарыңды ертіп енді кейін қайт.
Мұндағы «Хан болуға жеткізген ақылды басың» деген тіркестің өзі
Ал ханға байланысты берілген осы деректердің ақиқатқа қаншалықты жақын
М.Х. Дулатидың «Тарих-и-Рашидиында»: «Қазақ хандары мен сұлтандары арасында Қасым
Бабырдың «Бабырнамасында»:
«Қазақ халқының бұрынғы – соңғы хан, сұлтандарының ішінде Қасым
Немесе кейінгі зерттеушілердің еңбегіне үңілсек. Мәселен, М.Мағауинның «Қазақ тарихының
«... Қасым хан Қазақ Ордасының негізін салушы екі арыстың
Міне, осыдан жазушының образды, оған қатысты оқиғаларды беруде қалай
Дегенмен қаламгер өзінің жазушылық қасиетін осы жерде де ұмытпаға.
«Екі көз бірі-бірі шұқымасқа алла тағала ортасына мұрынды жаратқан»
Аңғал батыр, қысқа қорытатын морт мінезді Бұрындық қазақ хандығының
Осылай Бұрындық романда қара күшке тізгін берген, елдің өркендеуі,
Сондағы оқиғаға байланысты екеуінің ойлары да бір-біріне қарама-қарсы қойылған:
«Бұл түні Бұрындық ханның да, Қасым сұлтанның да көздері
Ақырында Қасым хан болады да, халық алдында абыройдан мүлдем
«1510 жылғы қысқы жорықта бүкіл Орта Азияның әміршісі М.
Жоғарыдағыдан көргеніміздей жазушының Қасым мен Бұрындықты салыстыра отырып, Қасым
Бұл ерекшелікті келесі «Жанталас» бөлімінен де байқауға болады. Романның
«Сөзді Хақназар ордасының төбе биі – Ақсопы би алды.
- Ну қарағай құласа, орнында қалған шыршасы жапырақ атып
Байқағанымыздай, мұнда да Хақназар ханның халықтық бейнесі Шағай сұлтанмен
Ал тарихи еңбектерде:
«Хақназар хан қаза болған соң, оның орнына Жәдік сұлтанның
«Шығай хан - Әз Жәнібек ханның тоғызыншы ұлы Жәдік
...Баба сұлтанның басы кесілген соң өзінің бар парызы өтелді
Осыдан жазушы кейбір деректерді өзгертіп, әдейі көркемдік мақсатта жұмсаған
Бұдан кейін оқиғалар Абылай, Әбілхайыр хан тұсына ауысады. Қазақстанның
«...Сөйтсе де, ел басына туған күннің тым қатерлі, қазақ
«...Әбілхайыр ханды бағалай білмеген кейбір орыс пен қазақ тарихшылары
Иә, сол кезеңде Қазақстанның Ресеймен келісімге келуінен басқа амалы
Ол туралы тарихи еңбектерде де айтылып жүр:
Мәселен, С.М. Соловьев: «Хан орыс құжаттарында өзін «құл» деп
Әйтсе де өмірдің ащы шындығы сол – Ресей Қазақстанға
Жазушы бұл жайттарды да ашық айтқан:
«Бірақ келешекке керексіз, болашағы жоқтың бәрін өзінен әрі итеріп,
Немесе:
«... қазақ жеріне келген шын тарих – отаршылық тарихы
«Егерде Россия жерінің өзінде қиянат, қазнаны ұрлау, пара секілді
Қазақ халқының басына түскен бодандық бұғауының қара құлпы қазақта,
Қаламгер үш жүздің басын қосқан айбарлы хан Абылайды суреттегенде
«Абылайдың есімі қазақ халқын жоңғар басқыншыларынан азат етушілер қатарында
Трилогияның үшінші бөлімі «Қаһар» романы Кенесары көтерілісінің шынайы беттерін
Роман алғашқыда «Хан Кене» аталмақшы болып, кейін «Қаһар» болып
Романда Кенесары бейнесі, оның өмір сүрген дәуірі, оның айналасындағы
«Романның даңқы өрлеп кетуі тек тақырыбының күрделі, оқиғаларының қызықты,
Автор Кенесарының жеке басындағы ерлік пен парасаттылықты бірнеше жерде
Автор Кенесары образын беруде, сол арқылы шығарманың өзекті идеясын
Елінің елдігін, халқының еркіндігін, жерінің кеңдігін көксеген Кенесары жұрты
Кенесары батыр да батыл қазақ халқының осындай аянышты басыбайлы
«- Онда, - деп Горчаков ойланбастан жауап берген. –
Горчаковтың осы бір адуынды тік жауабы Қоңырқұлжаға ұнаған. «Өз
Ал Кенесарының арман-тілегі мүлдем басқа:
- Сонда сен маған бауыздалғалы тұрған қой тәрізді үн-түсіз
Халық тілегі Кене хан тілегімен, Кене тілегі халық тілегімен
«... Жоқ, жоқ, бұл жай қазақ емес, бұнда бір
Әрине, Кенесарының бейнесін объективті шындыққа сай халық қаһарманы етіп
«Бір мың сегіз жүз қырық бірінші, қазақша Сиыр жылы,
Және де өзіне ермеген ауылдарды аяусыз жазалады деген де
Ал мәселенің түбіне бойлай пайымдайтын болсақ, Кененің хан сайлануында
Өйткені «Бассыз дене қайда барар» дегенді шегелеп, нықтап айтпай
Ал патша өкіметі жіберген жазалаушы отрядтардың көтеріліске ерген
қазақ ауылдарына көрсеткен зұлымдықтары тым сорақы.
Мәселен, « Көшпенділерде» патша солдаттарының Кенесары ауылын шауып, бәйбішесі
«Жасақ барлығы отыз шақты әйелдер мен балаларды тұтқынға алды,
(«Қазақ халқының Қ. Қасымов бастаған ұлт-азаттық көтерілісі»., Алматы, «Ғылым»
Қолға түскен жиырма түйе, екі жүз жылқы, бес жүз
Қысқасы, көтерілістің ащы беттері Кенесары бейнесі арқылы, оның айналасындағы
Бірақ бұған қарап, трилогияда тек хандар бейнесі ғана сомдалған
«Халқымыздың басынан кешкен қилы жол, тайғақ кешу, тас босаға,
Дегенмен жазушы елдің бірлігі, ынтымақтастығында халқын ұйымдастыра білетін шебер
Қорыта келгенде, І. Есенберлин тарихи фактілерді, шежірелерді көркемдік мақсатта
1.2 Аңыз-әңгімелер ізімен
Есенберлин шығармаларындағы келесі бір арна – аңыз-әңгімелер. Трилогияның бойында
Мәселен, «Оның есіне Мөңке ханды жерлеу жайындағы аңыз түсті...».
Ал екіншілері сюжет желісіне кірігіп, романда өмірде болған оқиға
Мысалға Ақжол бидің Қобыландының қолынан қаза табуын баяндаған оқиғаны
«Шежіре бойынша, Орта жүздегі арғындардың атасы Қордан тайшы (ақын).
Қордан тайшыдан Дайырқожа – Ақжол. Дайырқожаның Ақжол аты, оның
Сол Дайырқожаны белгісіз себеппен, қапылыста Қара Қыпшақ Қобыланды батыр
Әсіресе, халық арасында баласы Дайырқожа өмірден өткенде Қотан жыраудың
«Қара Қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным!
Сексен асып таяғанда тоқсанға
Тұра алмастай үзілді ме жұлыным!
Адасқанын жолға салдың бұл ноғайлы ұлының!
Аққан бұлақ, жанған шырақ жалғыз күнде құрыдың,
Қара Қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным!».
Ал келесі бір қайраткеріміз Ғ. Мүсірепов І. Есенберлин трилогиясындағы
Дегенмен жазушы бұл оқиғаны роман желісіне тегіннен-тегін кіргізе салмаса
«Әбілқайыр жұмсаған бір сұмның сөзіне аңғал Қобыланды күрт сеніп
Міне, бұл қазақ жұртының арасында жікшілдіктің меңдеуінің бір жолы.
Байқағанымыздай, аңыздар сюжет желісіне жай ғана кірігіп қоймай, өз
Трилогияда, әсіресе, Абылай хан тұсын әңгіме еткенде, аңыз-әңгімелер көптеп
Ежелден белгілі, Абылай хан билік жүргізген дәуір Қазақ тарихында
«Ақ түйе кенжесі Жанай қаза тапқан жоңғар жорығынан қайтысыменен
Осылайша киелі бураның жол көрсетуімен Абылай талай жетістіктерге жетеді.
Және де осы тұста жазушының кейбір аңыздарға көркем шығарма
«Аңыз бұл оқиғаны бізге осылай жеткізді. Тек ажалдан құтқарылған
Бұл жерде жазушы «күлімсіреу» деталін кіргізу арқылы Абылайдың Мүліктің
Байқаймыз, трилогияда Абылай ханға, оның дәуіріне қатысы бар аңыздар
Сондай-ақ трилогияда берілген аңыз-әңгімелердің барлығы да тарихи шындықпен жанаса
Мәселен, шығармада Ботақанның өлімі хақында баяндалған оқиға бар. Дәл
«... Жолдыөзектің ар жағынан Абылай қолы келді. Атығай, Қарауыл,
Бер жағынан Бекболат, Едіге үш мың кісімен келіп еді.
... Сонда Абылай сұрапты:
Мылтық құрған кім еді? - деп.
Құрған Биікше мерген, - деген соң,
Талай жорықта бір торсықтан малта жесіп жүрген жолдас еді.
Жүгіріп келіп ұстай алған кім? – дейді.
Жәнке батырдың баласы Жанақ, - дейді.
Тегін кісі Жәнке батыр бола ма? Олар құдай құйып
Бұл оқиға «Көшпенділерде» де дәл осылай беріледі. Бұнда да
«Ботақаның немере ағасы Қапан мерген қара шиті мылтығын оқтап
Алдыңа келсе әкеңнің құнын кеш деген. Тоқтат! Қапан мерген
Ал хан ордасын шауып алуға дейін барған осы толқудың
«Ал жұртты әбігерге салған бұл оқиғаның тарихы мынадай еді.
Бәйге, күрес, жамбы ату басталып, ас әбден қызған шақта,
Сұлтанның басындағы қалпағын қағып түсірсе қайтер еді,-дейді.
Қасындағы оны желіктіріп:
Абылайдың қалпағын қағып түсірсең, өзіңнің де басың кетеді, -дейді.
Сонда әлгі қу жан-жағына қарамастан сұлтан тобына кимелеп келеді
Сұлтан Шаншар қуының бұл қылығы жанына қатты батса да
«Ұлан асыр үлкен ас, жеген тоқ, ішкен мас деген
Келесі, бір мың жеті жүз елу екінші жылы генерал
Шаншар жігіттерінікі жай қалжың еді ғой,-деп ақыл айтқысы келгендерге,
Бағынышты елінің бүгін қылжағын кешірген сұлтан, ертең оның қылмысын
Көрге түскен Ботақан ас-су ішпей жатып алады. Бір-екі күн
Бұл хабар елге жеткен соң арғынға жататын Қуандық, Сүйіндік,
Ботақанның өліміне байланысты аңызды басқа да тарихи - әдеби
«... Алайда Абылайхан атына байланысты жаттанды пікірлер, аңыздар да
«Абылай был упрям и злопамятен, «не прощал даже маленких
(Сүлейменов Р.Б., Молсеев В.А. «Из истории Казахстана ХҮІІІ века»
Келтірілген пікірді талдай отырып, ғалым «однажды во время пира
«.... Енді автордың «джигиты решили подшутить над ним» дегенін
Бұл арандатушылықтан еш нәтиже шықпаған соң әлгі шонжарлар Абылайдың
Ал осы оқиғаның шешіміне келетін болсақ, Абылай образының осы
Абылайға байланысты келесі бір жаттанды пікір деп Ораз құлды
«Дәулеттің сақылығы артық еді,
Бір қызды Оразға да алып берді.
Қазірде Көкшетаудың атрабында
Әулетін Аталықтың көп үй дейді» - деп жырласа, Әбуев:
«... Кейін жоңғар шапқыншылығына қарсы соғыста жұлдызы жанып, аты
Сонда жазушы Абылайға байланысты бұл жаттанды пікірлерді романның сюжет
«Абылай езу тартты.
- Баяғыдан бері менің сойылымды соғып, қартайғаныңда өз ісіңнен
Сондай-ақ Абылайдың түсін Бұхар жыраудың жоруы жайындағы аңыздар да
«Қаһар» романындағы Кенесарының түсі де трилогия талабына сай. Егер
Сонымен аңыз-әңгімелердің қайсысын алсақ та, шығарманың мазмұнын ашатындай орынды
Сөзіміздің қорытындысы ретінде Р. Бердібаевтің мына бір пікірін келтіре
«Көркем шығармада ауызша айтылып келген тоқсан ауыз сөздің тобықтай
ІІ. «Көшпенділер» трилогиясының стильдік ерекшеліктері
2.1 Баяндаудағы өзіндік өрнек
Келесі бір терең зерделеуді қажет ететін өзекті мәселелердің бірі
Мәселен, Әдебиеттануға арналған терминдер сөздігінде стильді көбіне-көп тек қана
«Стиль – жазушының өмір шындығын танып-білу, сезіну қабілетін, бейнелеу
Ал әйгілі зерттеуші, ғалым, академик Қ. Жұмалиев стиль туралы
«... Стиль - әдебиетте негізінде екі түрлі мағынада: кең
Стильдің екінші мағынасы, яғни стиль деп, әр жазушының өзіне
Стиль жазушының барлық туындыларын түгел қамтиды. Кейде авторы әлі
Солай десек те, белгілі әдебиетші Тимофеев айтқандай, стиль үнемі
Сондай-ақ Қ. Жұмалиев әдебиет стилінің басты белгілерін былай береді:
«Стиль ұғымына жазушының тілі, сөйлем құрылысы, мәнері, шығарманың композициясы,
Бұндай тұжырымдарды орыс әдебиетші ғалымдарының еңбектерінен де көреміз.
Мәслен, В.В. Виноградов стилді екі аспекті тұрғысынан қарайды. Біріншісі,
Ал ғалым Л.И. Тимофеев жазушы стилін былай сипаттайды: «Белгілі
Сонымен жоғарыдағы ғалымдардың пікірлерін ескере отырып, қорытынды жасайтын болсақ,
Жоғарыда «Көшпенділердің» тіліне байланысты бірсыпыра сыни мақалалар (Ғ. Мүсірепов.
«Көшпенділер» стиліндегі, негізінен, мынадай ерекшеліктерді атап көрсетуге болады: біріншіден,
Баяндаудағы ерекшелік туралы сөз қозғайтын болсақ, «Көшпенділер» тарихи шығарма
Ол жөнінде тарихи роман білгірі Р. Бердібаев: «... Сөз
Әрине, төрт ғасырдың шежіресін трилогия көлеміне сыйдыру жазушыдан асқан
Жалпы «тарихилық» категориясының мән-мағынасы сөздікте былай берілген:
«Тарихилық әдеби шығарманың тарихи - әлеуметтік ортамен, белгілі бір
Сонымен, «тарихилық белгілі бір заманның нақты тарихи жағдайын, қайталанбас
«Көшпенділерде», әсіресе, ретрогноз әдісі кең қолданыс тапқан. Трилогияда баяндалып
Және де бұл тамыры сан ғасырлар қойнауында жатқан тарих
Мәселен, «Алмас қылыштағы» мына эпизод: «Жәнібек, жолай «Қызыл жыңғылдан»
Алдарыңдағы тобылғыдан бір-бірден алыңдар, - деген.
Аналар алған.
Енді сындырыңдар, -деген.
Аналар қолдарындағы тобылғыларын шытыр-шытыр сындырған.
Енді үшеуден алып сындырыңдар,-деген Жәнібек.
Аналар үш тобылғыдан алып бәлендей күш жұмсамай бұ жолы
Енді бесеуден алып сындырыңдар, - деген Жәнібек сұлтан.
Аналар бес-бестен тобылғыны алып, әжептәуір күш жұмсап сындырған.
Енді сегізден алып сындырып көріңдер, - деген Жәнібек.
Әдік пен Бұрындық тобылғыны сегізден алған. Тізелеріне де салған,
Енді оннан алып сындырып көріңдер,- деген Жәнібек сәл күлімсіреп.
Сындыра алмайтындарын білсе де, Әдік пе Бұрындық тобылғыны он-оннан
Жәнібек үндемей сәл ойланып отырған да:
- Міне, ел бірлігі деген осы, - деп сөзін
Немесе Абылайдың сөзі:
«... Менің кеңесіммен жүретін ұл-қыз бар ма екен? Сөйтсе
Тағы бір айта кететін жайт, трилогияда оқиғаларадан түйінделетін негізгі
«Бағанадан бері әскерінен көзін алмай тұрған Қасым хан осыншама
Мына сұрапыл күшке қарап тұрып бір ойға келдім, -
Кәп осы алмас қылыш кімнің қолында болады, сонда ғой,
Онымен қоймай, жазушы ел билеу жайында мынадай бедерлі ой
«Ел билеу?
Ел билеу оңай тисе, халық тізгіні қолында болған адамның
Ойды астарлап беру тәсілі әсіресе Ресейге Қазақстанның қосылуын баяндайтын
Мәселен, Неплюевпен болған кездесуде қазақтардың аузына алғаш шарапты алғандағы
«... Ішіп болғандар жамыраса сөйлеп, күліп жатты.
Удай ғой!
Өңешімді өртеп жіберді ғой итің!
Қой, пәлесінен аулақ.
Молла-екең өзі рұқсат еткен соң ғана іштім.
Өле-өлгенше көргенім осы ғана болсын!
Қатын патша да, губернатор да риза шығар....
Жамырасқан бейшаралар өздері ауыздатқан осы арақ-шарапқа бір екі жүз
Оқиғаларды беруге байланысты трилогиядағы келесі бір ерекшелік әйел кейіпкерлерді
Бұл жөнінде жазушының өзі былай дейді:
«Әдеби тәсіл дегенді білмеуші ме едіңіз, тарихи шығармалардың көп
Көріп отырғанымыздай, бұл да шығарманың тартымдылығын арттыратын көркемдік тәсілдің
Бұл айтылғандарды пайымдай келсек, шығармадағы тарихи оқиғаларды баяндауда кездесетін
«Көшпенділер» - тарихи трилогия; идеясы – халықтың бірлік, ынтымақтастық,
2.2. Көркем суреттер және тілдік айшықтар
Трилогия - бояулы, нақышты, нәрлі тілдік қолданыстарға да өте
Өйткені кез келген туындының тартымды, көркем, құнды болуы үшін
Мәселен, жазушының батырлар портретін беру ерекшелігіне назар аударсақ:
«... Ал Қамбар батыр құдыққа құлаған нар түйені қос
Бұл хан Жәнібектің екінші ұлы батыр Қамбар бейнесін беруде
Мәселен, Қамбар – «алып күш», «қайраған болат жебе», «жалын
Шығарма мазмұнына терең үңілер болсақ, тілдік өрнектердің қай-қайсысының болмасын,
«Сейтенмен үзеңгілес түксиген қабақты, кескен томардай келте қара сұр
«Кісі өлтірген адамдай түсі зәрлі», осы сөйлемді аңғарған оқырманның
Міне, детальдің құдіреттілігі қайда!
З. Қабдолов детальге «Деталь – затты шындықтың бір қыры
Жазушы сөйлемді де түрліше құбылтып, стильдік мақсатта тамаша жұмсаған.
Көркем құралдар портрет беруде қалай шебер қолданыс тапса, солай
«... Аздан соң көгілдір аспанды алтын сәулесімен шарпи, қызарып
«Төңірек – сандықтан суырған гауһар тастай», «күн сәулесіне бөккен
Бұл жерде З. Қабдоловтың мына бір пікірі ойға оралады:
Сан алуан табиғи бай өлкелерді суреттеуде қаламгер қас шеберге
«... Қызғалдақ, сарғалдақ, бақбақ, лала, жаушымылдықтар гүлденіп бітіп, бетеге,
Қазақ даласында жайшылықта мол кездесетін қоян, қасқыр, түлкі, қарсақ,
Құдайменді балаларына қоныс болған Есіл өзенінің жағасы мейлінше бай,
Тіпті кейде пейзаж трилогия сюжетімен тығыз байланыста болып, оқиға
«... Бұл кез көктем бітіп, жаз жадырай бастаған мезгіл
Тамаша сурет!
«Жанат ішіктей құлпырған әлем», «күміс белбеудей жалт-жұлт еткен бұлақ»,
Шындығында да бұл кезең қазақ елінің Өзбек ордасынан бөлініп
Осыған орайлас келесі көрініске назар салсақ:
«... Кермиық сары дала өлік тәрізді үрейлі, моладай азынаған
Бұл жерде табиғат ерекшелігі мен Бұхар жыраудың сезімі астастырыла
«....Кермиық сары дала өлік тәрізді үрейлі», «моладай азынаған суық»,
Дүниенің қамығуы да, жыраудың мазасыздануы да тегін емес. Өйткені
Сонымен, байқағанымыздай, пейзаж сюжетпен үндеседі. Шығармада баяндалатын оқиғаның әсерлілігін
Тағы бір аңғаратынымыз, трилогиядағы тіл өрнектерінің басқа шығармалармен салыстырғандағы
«Бір айта кететін жайт – І. Есенберлиннің өз қаламынан
Қорытындыласақ, тіпті көркем айшықтардың өзінен тарихи бояу сезіледі. Оған
«Көшпенділердің» көркемдік құндылығын шығармада кездесетін түрлі-түрлі терең философиялық ой-толғамдар
Ол жөнінде Қ. Аралбаев былай дейді:
«І. Есенберлин трилогиясының бір ерекшелігі – эпикалық дәстүрді кеңінен
Шығармада ақын-жыраулардың бейнелері қаншалықты жарқын сомдалса, олардың сөйлеген сөздері
Мәселен, Ноғайлының түп қазық биі Қойсары би:
« Ойлай берсең – ой да көп, уайым да
Қара жер жалғыз Қасымды алды ма? Өлмесе қайда кетті
Өлім деген ұзақ жолдың алысы....
Иә, өткеннің өкінішін айтып өзегіңді өртегенмен, алғанын құдай қайтарып
Немесе қызыл тілдің шешені Бұхар жырау аузынан : -
Екіншіден, жазушының өз жанынан қосқан ой-толғамдар.
Ел билеу, атақ-даңқ жайында:
Атақ, бақ та қолға салған алтын сақина тәрізді. Қанша
Барлық елді жеке өз басына табындыру қасіреті – о
Қарамағындағы елін теріс қарап кетсе, хан деген ит қорлық
Алтын таққа отыру - өз басыңның айдаһарға айналуымен тең.
Ел бірлігі, халық ынтымақтастығы жайында:
Біріктіре білсеңдер, халық деген қара тастан да берік қой.
Ел бірлігі жау бетіне ұстар қалқан.
Егер ру-ру боп бөлінген бар қазақ бірігіп кетсе не
Сондай-ақ төмендегі қолданыстарды да әрі ойлы, әрі ықшам, әрі
Түс жору – түлкі аулаумен тең, кейде ізіне дәл
Адам сыры – сандық ішіндегі қазына. Онда алтын жатыр
Жалғанда өкініштен ауыр қасірет бар ма екен? Күшің жетпей,
Ал қазақ елінің тарихындағы ақын-жыраулардың орны зор болғандығы жайлы:
Келесі бір жерде дүниенің өткіншілігі туралы Әбілхайырдың аузына мынадай
- «Қандай данышпан едің, байғұс қазақ ?! Сенен басқа
Қорыта келсек, суреткерлік ерекшелік шығарманың идеясынан да образ жасау
Қорытынды
Әдебиет әлемінде тарих тақырыбын арқау еткен туындылар баршылық. Бұл
Осылайша әдебиет әлеміндегі озық туындыларды үлгі тұтып, өзі де
Архив сөрелерінде жатқан құжаттар мен деректерді сұрыптау, әр түрлі
Сонымен қатар бұл деректерді зерттеп, зерделеп қана қоймай, көркем
Трилогияның көркемдік өресі де биік. Ол бейнелі айшықтармен, өзгеше
Қысқасы, көптеген ғасырлар оқиғасын бір жүйеге түсірген тарихи құндылығымен
Халық рухын биік ұстау жарқын болашаққа бастайды!
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Алпысбаев Қ. Тарихи зерде тамыршысы. // Ақиқат. 1995ж., №7.
Досманов Д. Ер есімді Есенберлин. // Сарыарқа. 1999ж., №2-3.
Рымғали Н. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры: Зерттеу. Астана, «Күлтегін»
Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы: Монография. А., Ғылым, 1979ж.,
Дербісәлиев Ә. Тарих тағылымы және көркемдік шешім. // Қазақ
Алпысбаев Қ. Тұңғиық сырлы талант. // Жұлдыз. 1995 ж.,
Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Оқулық, 2-ші басылым. А., 2003ж.
Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. А., Қазақстан, 1995ж.
Жемісті талант. І. Есеберлин 60 жаста. (Ш. Сариевпен сұхбат.)
Қазақтың көне тарихы // Дайындаған М.Қани. А., Жалын, 1993ж.,
Жақсығалиев Ж.Ж. Әбілхайыр ханның саяси-мәмілегерлік қызметі. Тарих ғылымынан кандидаттық
Жұмаділов Қ. Тарихи зердені жаңғыртқан. // Сарыарқа. 1995, №3.
Бердібаев Р. Есенберлин ерлігі. // Егемен Қазақстан. 2002, №157.
Ақтаев С. Қазақ ханымдары. А., Ана тілі, 2001ж., 104-бет.
Толыбеков С. Қазақ шежіресі. А., Қазақстан, 1992 ж., 144-бет.
Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. А., Жалын, 1993ж., 76-бет.
Әбуев Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. А., Қазақстан, 1994ж.,
Бердібаев Р. Кәусар бұлақ: Мақалалар мен зерттеулер. А., Жазушы,
Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. /Құрастырушылар: З. Ахметов, Т.Шаңбаев/ А., Ана
Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. /Әдебиет – зерттеу
Виноградов В.В. Избранные труды. О языке художественной прозы. М.,
Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. Учеб. Пособие для студентов
Қабдолов З. Оқулық және оқулыққа қосымшалар. А., Санат. 2003ж.,
Әбдуова Б. Жанталас романындағы көркемдік пен әсерлілік. //Қазақ тілі
Аралбаев Қ. І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясындағы ақын-жыраулар бейнесі. //
Есенберлин І. Көшпенділер: Тарихи трилогия. – Алматы: «І. Есенберлин
Қосымша әдебиеттер
1. Әлімжанов Ә. Соңғы кездесу немесе І.Есенберлин тағылымдары. Еске
Байжанов С. Архив-айғақ. Алматы: Қазақстан, 1988ж., 237-бет.
Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. Алматы: Санат,
Бердібаев Р. Замана сазы: Зерттеулер мен мақалалар. Алматы: Жазушы,
Бөкейханов Ә. Шығармалар // Құрастырған М.Қойгелдиев. А., Қазақстан, 1994ж.,
Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жайылған: Мақалалар. Алматы, Жазушы, 1988ж.,
Демко Джордж. Орыстардың Қазақстанды отарлауы. Алматы: Ғылым, 1997ж., 213-бет.
Досжанов Д. Біз білмейтін Есенберлин: [Жазушы І.Есенберлин жайлы естеліктер]
Мырза-Әли Қадыр. Әулие Есенберлиніңе адами Есенберлинімді айырбастағым келмейді: /І.Есенберлин
Кәренов Р. Таймас батыр: [«Қаһар» романының кейіпкері туралы не
Құлмұхаметов М.А. Қазақстанның ХҮІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың басындағы
Шоқай Мұстафа. Түркістанның қилы тағдыры. /Құрастырған Байбота Серікбайұлы Қошым
3
