Орфографияны оқыту диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ www.topreferat.com.kz
Кіріспе .......3
1 Орфографиялық дағдыны қалыптастыру жолдары ........4
Орфографияны оқытудың дидактикалық және методикалық мәселелері..........9
Орфографияны оқытуда грамматикалық ереженің ролі .......13
2 Сөздердің дұрыс жазылуына байланысты орфографиялық материалдар ...........17
Орфографиялық жаттығулар орындату ......18
Жаттығу материалдарын іріктеу .......20
Орфографиялық талдау .......23
Оқушының өздігінен жүргізетін жұмыстары .......25
Оқушылардың жазба жұмыстарындағы емлелік
қателерді түзету әдістері .......27
3 Кейбір дыбыс құбылыстарының орфографиядағы көріністері ........31
3.1 Фонема, дыбыс және әріп .......36
Қорытынды ........52
Пайдаланылган әдебиеттер тізімі ........54
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 58 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Ана тілін дамытудың ғылыми дәрежесін көтеру мәселелерінің бір жағы
Ізденушінің көптеген теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді, мектептегі өз тәжірибесін пайдаланғаны
П і к і р
Қазақ тілі - мемлекеттік тіл. Олай болса, Қазақ ұлт
Ана тілі -балаларды жүйелі сөйлеуге,жүйелі жаза білуге, ана тілінің
Қазіргі мектеп бағдарламасында окушылардың сауатты жазу дағдысын қалыптастыруға ерекше
Мазмұны
Кіріспе .......3
1 Орфографиялық дағдыны қалыптастыру жолдары ........4
Орфографияны оқытудың дидактикалық және методикалық мәселелері..........9
Орфографияны оқытуда грамматикалық ереженің ролі .......13
2 Сөздердің дұрыс жазылуына байланысты орфографиялық материалдар ...........17
Орфографиялық жаттығулар орындату ......18
Жаттығу материалдарын іріктеу .......20
Орфографиялық талдау .......23
Оқушының өздігінен жүргізетін жұмыстары .......25
Оқушылардың жазба жұмыстарындағы емлелік
қателерді түзету әдістері .......27
3 Кейбір дыбыс құбылыстарының орфографиядағы көріністері ........31
3.1 Фонема, дыбыс және әріп .......36
Қорытынды ........52
Пайдаланылган әдебиеттер тізімі ........54
Кіріспе
«Жазу әрекеті» - әртүрлі ғылым өкілдерін қызықтырған күрделі мәселе.
Көптеген ғалымдар зерттеу нысандарына қарай оның ерекшеліктерін әр қырын
Әдіскер болса, ол осы салалардың барлық заңдылықтарын ескере отырып,
Зерттеу әдісі -жұмысты орындау барысында талдау,жинақтау, әңгі-мелесу, салыстыру, байқау
Зерттеу нысаны - балалардың қазақ тілі сабағында сауатты
Зерттеу мақсаты - бастауыш сынып оқушыларына
білім беру, олардың ынта-жігерін арттыру, пәнге деген қызығушылығын қалыптастыру.
Зерттеу міндеті:
- жазбаша тілін дамытудың ғылыми-теориялық негіздерін анықтау;
-жазу тілін дамытудың әдістемесін жасау.
1. ОРФОГРАФИЯЛЫҚ ДАҒДЫНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Білімді жүйелі қабылдау әрқашан белгілі бір икемділік пен дағдыға
Орфографиялық дағды - күрделі процесс. Ол - жазу, сөздің
Орфографияға байланысты жекелеген жұмыстар орындату үшін, оқушылардың бар назары
Орфографиялық сауаттылық диктант я шығарма жаздыру арқылы есепке алынып
оқушылар алдына ешқандай жаңа мақсат қоймайтын таза орфографиялық жұмыс,
Ойын күрделендіруге үйрету үшін алдымен әрбір жеке әрекетті оқушының
Дағдының берік қалыптасуы қайталау және жаттығу жұмыстарына тығыз байланысты.
Жаттығу ережелерді пайдалана отырып, сөздің қалай жазылуын пысықтаумен шектелмейді,
Әрекеттерді орындаудың амалы мен тәсілін білу қимылдық дағдысы сияқты
Күрделі ақыл-ой қызметі арқылы қалыптасатын орфографиялық дағдыны игерудің қиындығы
Жазуға үйренбестен бұрын бала таяқша, ілмек, имек сызық, жартылай
Сөйлеу тілі мен жазба тіл арасындағы айырмашылық әріп пен
Орфографиялық дағдыны жетілдіру және оны дамыту әр алуан психологиялық
Оқушы назарын белгілі бір орфограммаға аудару үшін, оның сол
орфограмманы қабылдау баланың саналы да белсенді әрекеттеріне негізделуі тиіс.
Орфограмманы қабылдау кезінен бастап орфографиялық түсінік пайда болады. Алайда
Демек, мектеп оқушысына грамматика мен орфографияны оқыта отырып, белгілі
Грамматикалық әрбір ереже белгілі тұжырым, қорытынды болып табылады. Орфографиялық
Орфография тілдік ерекшеліктердің көрінісі болғандықтан, оның грамматикалық құрылысы, яғни
Міне сондықтан да орфография грамматикаға негізделіп оқытылады, өйткені грамматиканы
Грамматикалық ережені игерту жолында үзбестен жаттықтыру нәтижесінде оқушы қатесіз
Ережені практикада пайдалана білу дәрежесіне қарай окушының өздігінен жұмыс
көшіру бар. Осы сияқты жұмыстардың әрқайсысына лайық творчестволық жұмыс
Оқушы орфографияның белгілі бір тақырыбын орындауы қажет болса, онда
1.1 Орфографияны оқытудың дидактикалық және методикалық
мәселелері
Чехтың үлы педагогы Ян Амос Коменский «дидактика» терминін кең
Бүгінгі таңда дидактика - педагогика ғылымының білім беру және
1. Орфографияны оқытуда қолданылатын әдістер.
Оқыту әдістері сан алуан. Солардың ішінде орфографияны оқытуға байланысты
Байқау әдісі. Нақтылы материалды меңгеруде байқау әдісі шешуші орын
Баяндау әдісі. Мұғалімнің баяндауы әрі әңгіме, әрі түсінік және
Мұғалімнің баяндауына оқушылардың тыңдау процесі үйлес келуі тиіс. Баяндауға
Баяндау әдісі басқа әдістер әлементтерімен үштастырылып отыруы тиімді. Баяндау
Әңгімелесу әдісі. Оқытуда жиі қолданылатын әдістің бірі - әңгімелесу
Оқушылар үшін әңгімелесу-коллективтік еңбек. Оқушыларды негізгі материалмен алдын-ала таныстыру,
Кітаппен жұмыс істеу әдісі. Оқушылар ең алдымен жұмыс істеуге
Кітаппен жұмыс істеу әдісінің тәрбиелік сипаты мол. Кітап оқу-оқушылардың
Жаттығу әдісі. Жаттығу арқылы оқушы білімі беки түседі. Жаттығу
Талдау -жинақтау әдісі. Заттар мен құбылыстарды тану үшін олардың
Салыстырмалы әдіс. Салыстырмалы әдіс оқушылар зейінін өтіліп отырған объектіге
Грамматикалық ереже немесе емлені салыстыру кезінде грамматикалық категориялар мен
Салыстырмалы әдісті әртүрлі спатта жүргізуге блады.
1. Сабақта орын алатын ақыл-ой жұмыстарының сипаты бойынша
салыстыру екі түрлі мақсатты көздейді: а) үксастық белгілерін анықтау,
айырмашылық белгілерін анықтау.
Объектінің көлемі бойынша бІр ғана жолмен салыстырылатын жай салыстыру
2. Салыстыралтын объектілер сипатына қарай:
а) емле ережелері салыстырылады;
ә) сөздердің айтылуы мен жазылуындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар салыстырылады;
б) сөздердің лексикалық мағынасы салыстырлады;
в) сөздердің морфологиялық бөліктерінің
айырмашылықтары салыстырылады;
г) грамматикалық категориялар
салыстырылад ы.
1.2 Орфографияны оқытуда грамматикалық ереженің ролі Грамматикалық ереже қолдану
Жаңа материалды түсіндіру алдында оған әзірлік жұмыстарын ұйымдастырған тиімді.
Мұғалімнің мақсаты - белгілі грамматикалық категорияға байланысты оқулықта берілген
Ереже, әдетте, жазуды орфографиялық нормаға түсірудің құралы болып табылады.
Ережелерді меңгерту нәтижесінде қалыптасатын орфографиялық белгілі ереже бойынша өздері
Жинақтық дағды қалыптастыру үшін әртүрлі лексикалық, синтаксистік материалдарға негізделген
3. Фонетикаға байланысты орфографиялық материалдар. Фонетиканы оқи отырып оқушылар
Орфоәпиялық кемшілік сөйлеу кезінде дұрыс тыныс алмаушылықтан, өте шапшаң
Кейбір диалектілік сөйлеу ерекшелігі бар оқушылармен орфоәпиялық жұмысты байыпты
1. Оқушылардың неғұрлым көбірек қате жіберетін сөздерін таблица
ретінде жазып, класқа іліп қою қажет. Таблицадағы сөздермен танысып,
дұрыс айтуға төселу керектігі оқушыларға алдын ала ескертіледі.
2. Дыбыстық алмасу кездесетін сөздерді оқушыларға жаздырып,
алмасып естілетін дыбыстардың асты сыздырылады.
3. Таблицаға я тақтаға диалектілік варианттары бар сөз жазып,
әдеби нұсқаға жатаныны айтқызылып және дәптерлеріне жаздырылады.
Көркем әдебиет шығармаларынан арнаулы текстер оқып, қажетті
дегендерін жаттатады.
Көркем сөз шеберлерінен жазылып алынған грампластинкалар мен
магнитофон тыңдалады.
Фонетиканы оқыту барысында орфографияны үйрету елеулі орын алады. Орфографияны
Фонетиканың «үндестік заңы» деп аталатын тақырыбы бастан — аяқ
Фонетиканы оқытуды окушылардың тілі мен ойлауын дамытуға көмектесетіндей етіп
2 Сөздердің дұрыс жазылуына байланысты орфографиялық
материалдар
Тұлға жағынан алып қарағанда, қазақ тіліндегі сөздер бес түрлі
Түбір сөздің жазылуының да өзіндік заңдылығы бар. Қазақ ітіліндегі
Туынды түбір жасайтын қосымша да (жұрнақ), сөз бен сөзді
Қос сөздер дефис арқылы жазылады деп қана өте шығу
Қос сөздер күрделі сөзге жатады. Сөздер қосарланған жағдайда мағыналық
Біріккен сөздерді оқыту барысында жаттығулармен қоса класта 10-15, 15-20
Қысқарған сөздерді оқытуда бас әріппен және кіші әріппен жазылатын
2.1 Орфографиялық жаттығулар орындату
Грамматикалық материал түсіндірілгеннен кейін, жаттығу жұмыстары жүргізіледі. Жаттығу жұмысының
Грамматикалық ережені меңгеру оны практикада әске асыра білу процесінде
Жаттығулар орындалу сипатына қарай: 1) көру сезімі арқылы; 2)
Көру сезімі мен есту арқылы орындалатын жаттығу ішінде сөзді
Ойлау проқестерін дамыту сипаттарына қарай орфографиялық жаттығуларды былайша топтастыруға
2.2 Жаттығу материалдарын іріктеу
Орфографиялық жаттығу грамматикалық және орфографиялық түсінік бойынша, сондай-ақ талдаулар
Жаттығу іріктеуде және оны оны орындату тәсілдерін белгілеуде шамамен
Берілген жаттығу оқушылардың
мүмкіндік жасай ала ма;
Жаттығу класс оқушыларының шама-шарқына лайық па (тым
жеңіл болмауы ескерілу керек.);
Көру және есту
ойластырылған ба;
Жаттығу орындау кезінде
грамматикалық жұмыстар жан-жақты қамтыла ма;
Жаттығу орфограммаларды дұрыс танып, есте сақтау мүмкіндігін
амтамасыз ете ала ма;
Қате болдырмауды алдын ала ескерту үшін, алдын ала жұмыстар
жүргізу ескерілген бе;
Көзделіп отырған нақтылы
қаншалықты үйлесімді (ол мақсаттарға анықтама ережені айталау, қиындық
келтіретін орфограмманы табу, орфограмманың жазылу сипатын берік
сақтау, нақтылы жағдайларға байланысты ережелерді ауыстыра қолдану т.б.
жатады.).
Жаттығуға байланысты қандай жұмыс түрлерін жүргізу оқушылар алған орфографиялық
жазылуы қиын сөздерді теріп көшіру.
Терме диктант.
Ауызша талдау.
Қажетті орфограммалардың астын сыздыру.
өз жазғандарын өзі тексеру т.б.
Жаттығу жүргізуде мынадай дидактикалық талаптар қойылады: жаттығудың әржақтылығы және
Орфографияны үйрету - біртұтас қиын процесс. Бұл процестің біртұтастығы
Әртүрлі сөздік материалдарға енгізілген белгілі бір орфограмманы жазу көптеген
Жаттығудың тағы бір түрі оқушылардың жұмысты өздігінен орындауы болып
Диктант жазу кезінде мұғалімнің орфоәпиялық нормада оқуы мен оқушының
Диктанттың бақылау диктанты деп аталатын түрі де ескерту диктанты
Творчестволық жазу - күрделі процесс. Оған дағдылану үшін көптеп
2.3 Орфографиялық талдау
Грамматикалық талдау ауызша да, жазбаша да жүргізіледі. Жазбаша жүргізілетін
Жазбаша грамматикалық талдау жүргізуді ұйымдастырылуда мыналар ескерілуі керек.
морфологиялық толық талдау жасау үшін көптеген графалар
сызуға тура келетіндіктен (түбір, қосымша-жалғау түрлері, жақтар мен
шақтар т.б.), дәптердің тек бір бетін ғана емес, екі
тиімді. Кейде дәптердің екі бетін бірдей тиімді пайдалануды былайша
үйымдастыруға болады: дәптердің бір бетіне талданатын текст жазылады, оң
жақтағы бетіне талдау жүргізіледі.
Грамматикалық талдау жасауға дәптер парағының шетіндегі ақ
жиекті пайдалануға болады. Егер текстен шылауларды талдап жазу керек
Орфографиялық талдауға да, негізінен, грамматикалық талдауға қойылатын талаптар қойылады.
Сөз тұлғасын талдау кезінде лексикалық жұмыстың мынадай түрлері ескеріліп
А) оқушылар талдап отырған сөздің мағынасын анықтап отыруы;
ә) оқушылардың сөздік қорын толықтыру;
б) өздері білетін сөздік қорын тиімді пайдалануға дағдыландыру;
Сөздерді тұлғасына қарай морфлогиялық талдау да мыналарға басты назар
Берілген сөздің негізгі түбірін тауып, оның мәнін анықтау.
Сол түбірден бірнеше сөз өрбіту.
Сөз қатыстырып сөйлем құрау.
Түбірлес сөздерге ортақнегізгі түбірді табу.
Сөздердің құрамына қарай (қос сөз, біріккен сөз, қысқарған сөз)
қалай жасалып тұрғандығын анықтау.
Түбірге қосымшалар
заңдылықтарды аңғарту.
Сөз таптарына байланысты морфологиялық талдау кезінде: А) әуелі сөздің
б) формалық белгілері көрсетіледі;
в) сөз таптарының түрленуі кезіндегі формалық құбылыскд қарай
орфографиялық ерекшеліктердің дұрыс сақталуына назар аударылады.
Грамматикалық (морфологиялық) талдау талданып отырған сөздің қай сөз табына
Грамматикалық-орфографиялық талдау сауатты жазуды қамтамасыз ететін бірден-бір жұмыс түрі
2.4 Оқушының өздігінен жүргізетін жұмыстары
Өздігінен жүргізетін жұмыстар:
1) үлгі бойынша жүргізілетін өздігінен жұмыс, 2) реконструкқиялана
(қайта құрыла) жүргізілетін өздігінен жұмыс,
3) әр түрлі
5) Қайта жаңғырту жолымен де, творчестволық жолмен де аралас
Үлгі бойынша жүргізілетін өздігінен жұмыс нұсқау іспетті берілгенүлгі негізінде
Творчестволықпен жүргізілетін өздігінен жұмыстың түріне аяқталмаған жұмыстарды жалғастыру, реферат,
Оқушылардың өздігінен жүргізетін жұмыс түрлерін, жалпы алғанда, былайша санамалауға
оқушылар жан-жақты да дәлелді жауап беретіндей сұрақ қою.
Оқушылар саналы түрде
материалды келтіре отырып, қорытынды жасайтындай тапсырма беру.
Ережеге байланысты мысалдар ойлап тауып, оны практикада
пайдалану қабілетін аңғарып отыру.
Күрделі тақырыптарды өздігінен жүйелейтіндей тапсырмалар
үсыну.
Грамматикалық басты-басты
пайдаланатындай аралас тапсырмалар беру.
Программаның белгілі тарауы бойынша алған білімдерін толық
пайдалана отырып, өздігінен орындайтын тапсырма беру.
Практикалық сипатты тапсырмалар орындату.
Бір тапсырманы бірнеше нүсқада орындауды талап ету.
Творчестволық жұмыстарды өздігінен орындауды тапсыру.
10) Мазмұндама және шығарма материалдарын алдын ала игеріп,
ойын еркін баяндауға төселдіру т.б.
Сонымен, оқушылардың тіл байлықтарының, сөз қорларының молайып, ана тілінде
2.5 Оқушылардың жазба жұмыстарындағы емлелік қателерді түзету
әдістері
Оқушылардың жазу жұмыстарын мүқият тексеріп отыру олардың сауаттылығын арттыруға
Оқушылардың ана тілін еркін және дұрыс меңгеруі, сауатты жазуы
Мұғалім барлык қателерді
тақырыптан кеткен қателерінің астын сызып көрсетуі керек.
Орфографиялық қателерді түзету үшін орфографиялык шартты
белгілерді қолдануы керек. Мұндай белгілер оқушыларға таныс болуы тиіс.
Қателерді түзету, олардың астын сызу тек қана оқушылардың қателерін
тізбектеу болып табылмайды, қайта әрбір қойылған шартты белгі немесе
қатенің астын сызу оқушыға орфографиялық кемшіліктерді саналылықпен
түзетуге көмек етеді. Бұл жұмыс оқушының жалпы білім дәрежесеіне
бақылау жасау мақсатын көздей жүргізілуі керек.
Емлелік қателерді түзеткен
психологиялық және жас
сауаттылық дәрежесін еске алуы қажет. Бұл жағдай қателерді түзетудің
дұрыс тәсілдерін табуға көмектеседі.
Емлелік қателерді түзеткен
ерекшелігін еске алу керек.
Мұғалімнің әрбір тексеруі оқушыға барлық жағынан әсер етуі
тиіс. Түзетулер оқушының жіберген қателерін өзі сезетіндей дәрежеге
жеткізілуі, оның іскерліі ін, қабілеттілігін арттыруға көмектесуі тиіс.
Мұғалімнің емлелік қателерді түзетуі оқушыларға белгілі бағыт
көрсететіндей болуы тиіс.
Мұғалімнің емлелік
орфографияны түсінуге деген белсенділігін арттыруы керек. Жұмыстың
табысты болуы көп жағдайда осыған байланысты.
Мұғалім емлелік қателерді түзетуде жеңілден ауырға, белгіліден
белгісізге бірте-бірте өту принциптерін сақтауы керек.
Қорыта келгенде, оқушылардың емлелік қателерін түзету тәсілдері мынадай болуы
Бірінші тәсіл. Сөздегі қатені сызып тастап, оған қажетті әріпті
Екінші тәсіл. Сөздегі артық әріпті немесе буындарды сызып тастау.
Үшінші тәсіл. Қателесіп, біріктіріп жазылған сөзді бөлу. Мысалы: Еге
Мұндай тәсілдердің кейбір артықшылығын атап көрсету керек.
Біріншіден, емлелік қателерді сызып тастау және қажетті әріпті үстіне
Бесінші тәсіл. Бүкіл қате морфеманың астын сызу. Мысалы: айтпайяк
Бұл тәсілдің басқа тәсілден айырмашылығ бар, мұнда оқушылар өздерінің
Екінші жағынан, бұл тәсіл оқушылардың грамматикалық талдау жасауды үйренуіне
Мектеп тәжірибесінде бүкіл қате морфеманың астын сызу тәсілін —
Алтыншы тәсіл. Қатенің астын ғана сызып, үстіне қажетті әріпті
Жетінші тәсіл. Қажетті әріпті үстінен жазбай-ақ, қате кеткен әріптің
Сегізінші тәсіл. Қате жіберілген сөздің астын түгелдей сызу. Мысалы:
Мұғалім бұл тәсілді оқушы сөз не әріп тастап кеткен
Тогызыншы тәсіл. Сөздердің астын сызбай-ақ, дәптерлердің шетіне шартты белгі
Көптеген мұғалімдердің бұл тәсілді қолданбайтындығын, оны балалар үшін қиын
Оныншы тәсіл. Дәптердің шетіне қате кеткен айтылуы үқсас, емлесі
Он бірінші тәсіл. Дәптердің шетіне қате жазылған кейбір емлесі
Он екінші тәсіл. Жергілікті жердегі халық тілінің ерекшелігіне байланысты,
Бұл тәсілдің мақсаты балаларды әдеби нормада сөйлеуге үйрету және
Он үшінші тәсіл. Емлелік қателердің астын сызып, дәптердің шетіне
Он төртінші тәсіл. Қате жазылған сөздің үстінен арнаулы белгі
Сонымен, жоғарыда көрсетілген тәсілдерді мұғалім іскерлікпен, орфографиялық қателердің сипатына,
Мұғалімнің бір ғана тәсілді пайдалануы жеткіліксіз. Ыңғайына қарай барлық
3 КЕИБІР ДЫБЫС Қ¥БЫЛЫСТАРЫНЫҢ ОРФОГРАФИЯДАҒЫ
КӨРІНІСТЕРІ
Тілдегі дыбыстық өзгерістер әр қилы. Тілдік дыбыстар сөйлеу кезінде
Әдетте сөз ішіндегі дыбыстардың өзара орын алмасуы метатеза деп
Метатеза өзінің фонологиялық табиғаты жағынан негізінен күрделі туынды түбірлерде
Метатеза құбылысына орай пайда болған сөз ваианттарын басы артық
1. Метатезаға үшыраған сөздер әуелде жарыса жұмсала келіп, тілде
Метатезалық варианттар мағыналық жақтан сараланып дербес сөзге айналған: уақ
Ш мен қ дыбыстарының орын алмасуынан балшық (балшақ, а/ы
Метатезалық варианттардың кейбірінде стильдік айырым барлығы байқалады: үшпақ -
Метатезалық варианттардың барлығы бірдей мағыналық немесе стильдік тұрғыдан айқын
Айналсоқта-айналқоста жыпқыл-жықпыл
Алпарыс-арпалыс кежеге-кегеже*
әлеуетті -әулетті кәпкір-кәкпір
әпке-әкпе күбжеңде-күжбеңде
әпкел-әкпел күдері-көдіре
әпкіш-әкпіш құптан-қүтпан
бастығырыл-бастырығыл қақсит-қасқит
бопса-боспа* қыруар-қырауыр
былжыра-жылбыра мегзе-мезге
дария-дайра* моқал-молақ*
долана -донала* нысап-ынсап
дорба-добра* сыпатта-ыспатта
дөрекі-дөкір шуалшын-шылаушын
жалаңаш-жаңалаш шыбжалақта-шыжбалақта
жалау-аужал шыбжыңда-шыжбыңда
Әдеби тіл мүддесі мұндай дублет сыңарының біріне артықшылық беріп
Жарыспалы өздердің біріне артықшылық беруде, яғни жазуда ескеріп отыруға,
Яғни еріннің түйісуі арқылы жасалатын дыбыстарға (п, б) қарағнда,
Герминацияланған дауыссыздармен келетін түбір сөздердің саны тілімізде біршама шектеулі.
Кейбір дауыссыздардың геминациямен айтылуынан «қашықтауға» байланысты молла, әмме, кәззап,
Бірсыпыра сөздердің геминаталар арқылы қолданылуы дыбыстардың созылыңқы айтылуында болатын
Кейбір сөздердің геминаталарға қатысты әліптемесі жазу тәжірибесінде әртүрлі беріліп
Тіпті Орфографиялық сөздікте (1978 ж) ләббай- ләппай, жаппар -жаббар
[т] дауыссызының бірде геминақияланып, бірде жалаң айтылуына байланысты сөздердің
3.1 Фонема, дыбыс және әріп
Қазақ тілі бітім-тұлғасы жағынан өзге де түркі тілдері тәрізді
Тілдік системаға, оның құрылымдық жүйесіне орфографияның сәйкес болуы қажет.
Қарым-қатынасқа түскенде сөздер белгілі бір орфоәпиялық заңдылыққа орай бір-бірімен
Өйткені жазу — «жүгіртіп» оқуға жеңіл, қабылдауға қолайлы болуы
Бірақ фонемалардың «мәнін» сақтап жазу дегенді қалай түсінуге болады?
Фонемалардың әртүрлі позициялық, комбинаторлық реңктері болатын белгілі. Ол реңтер
Мысалы, бүгін, бүгінгі сөздеріндегі [н]-ның фонетикалық жағдайға тәуелділігі бірдей
Сонымен фонема - дыбыс - жазу бір-бірімен тығыз байланысты.
Алайда фонемалардың негізгі реңктері мен қосымша реңкін ажыратудың өз
Бұл жерде алфавиттегі әріптер фонемалардың негізгі реңкін белгілейді деген
[к]-к
Ал қырғыз графикасында мұндай тепе-тең реңктер арнайы белгіленбейді:
[4] / [Ү]
к / г
Фонема реңтерін белгілеу - графика теориясы тұрғысынан басы артық
/ [марқа] [лақ] (лақ]
Тура келеді: марка/ лак/ тоі/
[марка] [лак] [ток]
[бак]
бак т.б. Сөзді бұлайша екі Тұрлі оқу графикадағы негізгі
[бак] принципке — сөздің әртүрлі оқылмауы дегенге қөайшы келеді.
Қазақ графикасындағы тағы бір шарттылық - белгілі бір әріптің
Тіл жұмсау дағдымызда кейбір әріптің қосымша функцияға ие бола
Қазақ тіліндегі гемината дыбыстардың арнайы графикалық таңдбасы жоқ. Мысалы:
ащы, кешше кеще, тұшшы түщы айтылатын геминатаны арнайы щ
Қосар дыбыстарға аяқталған сөздерге (орыс тілінен енген сөздерге) қосымша
Жазудағы фонемалық принцип бойынша әр фонеманың дербес таңбасы болуғ,а
1. Мектептегі оқыту ісінде сиыр, суат тәрізді сөздердің буын
2. Мына тәрізді үш-төрт сөзді
[жетісүу] / [шұу] /
і
жері деуге болады: жетісу[жетісүу] [шүу] ЧТҮУ]
Сондай-ақ жиду деген сөзді «суретіне» қарап, жійдүу және жыйдүу
3. Мектеп оқушылары сирақ, тиын тәрізді сөздердегі и әрпін
[пійала] / [мійзам]
мизам V
[пыйала] емес [мыйзам] емес
[шійлан] [бійпаз]
шилан ./
[шыйлан] емес, [быйпаз] емес,
[бійдарқа] / [бійқасап]
бидарқа У биқасап /
[быйдарқа] емес, [быйқасап] емес,
Графикалық тәсілдегі бұл аталғанг кемшіліктер оның мәнін еш төмендете
Ондаған газет-журнал, жүздеген кітап жүз мыңдаған триажбен тарап жатқан
Фонемалық принцип бойынша сөз бешшылдық, жұмүшшү, башшы, мүжжарғыщ т.б.
Мүжжарғыш, күшшүгөр, өшшү сөздеріндегі з, ж, с фонемалары іргелес
Фонемалардың неғізгі мәні (реңкі) ғана сөздің мағыналық «жамылғышы» бола
Көп функқиялы әріптер
Әріп Фонема Дыбыс Мысалдар
(позиция)
ә шәй шай
А а а ай ай
ә а қал хал
ә ә ә ән ән,
а ә әлем әлем
б б б мәрмәр мәрмәр,
е п п
е ый е ө күнә күнә
ій ый
й ы үй берік берік,
і ій қүбү қүбыл
л үй арап араб,
л ыл ы жәнәп жанаб
ұл Ү берік берік
іл і күрөк күрек
Р үл ү дайқан диқан
р л Бұлтүй бұлти
ыр ыл тійек тиек
У ІР үл дүнүйө дүние
щ ¥Р іл қыйа қия
ы У үл шүқшұйүу
і ¥У р шүқшию ійүу ию
я ҮУ ыр дүңкүйу дүңкию
шш ІР олар олар
ы ¥Р ылақ лақ
ю ¥
үлықсат лүқсат
і ¥У ілек лек
Ү ҮУ үлекөт лөкет
ыйа шш дер тер
йа ы ыразы разы
ійа ¥ ірең рең
йа і үрүқсат рүқсат
Ү бау бау
йыу ыйа сауүу сауу
йі йа себүу себу
ійә ашшы ащы,
йә түшшы тү_щы
йұу қыс қыс
йүу қүлүн қүлын
тіл тіл
түлүк түлік
ыйағный яғни
тайа тая
ійәкій яки, ійә я
болмаса
шәйә шая
қойүу қою, тайұу
таю
түйүу түю.
Психикамызда сөз өзінің «жамылғышында» (өшші емес, өсші түрінде) бейнеленеді.
Сонымен, жазуда фонемалардыңң позициялық, комбинаторлық өзгеріспен пайда қосымша мәндері
Мысалы, с-ның ш реңкіне көшуі үшін нақты бір фонетикалық
Ал жоғарыда айтылған қ-ғ, к-г, п-б -у дыбыс өзгерістерінің
Күп күпін тық тықыл, тығыл
Топ, тобыр топыр бақ, бағыл бақыла, бағыл
Теп, тебін теперіш жақ жақын, жағын
Теп тепең сақ Сақа: сақа адам
Қап қапы: қапы қалу тық тықыр, тығыр
Көп, көбей көпір тік, тіге тіке: тіке жүр
Сап, сабы сапы: еңбек
Осымен байланысты қазақ графикасының ерекшелігі бойынша бірінші жағдайдағы дыбыс
Бұл айтылғандар фонемалар реңкінің, фонема алмасуларының жазуға қатысты жалпы
Кейбір дауыссыз дыбыстардың орфографиясы
3. қ®ғ, к@г, п®б (у) алмасулары екі мморфеманың жігінде
асады да, сөздердің белгілі бір тобын қамтиды. Фонетикалық бұл
қ/ғ, к/г, п/б дбыстарының белгілі бір морфемалардағы ішкі алмасуынан
Диахрониялық тұрғыдан алғанда сөз құрамы екі (үш) түрлі морфемадан
П-б (немесе б-п) дыбыстарының алмасуына байланысты әркелкі жазылып жүрген
Бұл жүйеден тек -дан, дар морфемаларымен келген бірер сөздің
Сонымен фонемалардың қосалқы мәнін негізгі мәнінен ажырата білу белгілі
Қазақ тілінде және фонемалары іргелес келген тұста
Сондай-ақ қайран қалу - қайраң қалу, қаран қалу-қараң қалу,
Сөз тіркесінен өзгерту, сөзге эр түрлі қосымшалар жалғау, қосымшаларды
Қазақ орфографиясында -нг-немесе-ңг-арқылы таңбаланатынын ажырату киынға соғатын бір алуан
50
болмайтын бү_л типтес сөздерді жазуда қазақ емлесі, жауынгер, дүнген,
Жалпы алғанда, морфемалар жігіндегі фонеманың негізгі реңкін сақтап жазудың
5!
Қорытынды
Қоғамдық қатынас ретінде тіл бірнеше формада өмір сүреді. Әдеби
- тілдің өмір сүруінің, қызмет етуінің ерекше формасы. Ол
Қазақ эдеби тілінің «ауызша» жэне «жазбаша» деп аталатын бір-бірімен
Орфография эдеби тілдің («жазбаша» түрінің) «киімі» ғана емес. Ол,
Қандай да болсын тілдің коғамдық құбылыс ретінде өзгеріп, дамып
К. Маркске жазған хатында Ф. Энгельс араб графикасының күрделігігі
Ағылшын балалары күн қүрғатпай, үздіксіз тоғыз жыл оқығанның өзінде
52
ғылыми зерттеулермен 2,7 миллион адам шұғылданады. Олар бір жылда
Жазу сызуда мүндай қиындықтар болмас үшін орфографияны тілдің қүрылым
Қазіргі қазақ орфографиясы әдеби тілдің жазбаша түрінің нормалану процесіне
Қазақ орфографиясының ғылыми түрғыда элі де зерттеле беретіні даусыз.
53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақ тілі оқулығы 4-сынып Алматы, 2003ж.
Асқарбаева А. Кластан тыс оқыту методикасы. Бастауыш
сынып мұғалімдеріне арналған - Алматы, 1992ж.
Айтазин Қ. Кәсіби лексика мәселелері. -Алматы 2000ж.
Әлметова Ә.С. Көп мағыналы сөздер мен омонимдерді оқыту. -
Алматы, 2001 ж.
Әуелбаев Ш. Бастауыш
әдістемесі. -Алматы 1997 ж.
Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы.
-Алматы 1965 ж.
Әміров Р. 3 класс. Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау.
-Алматы, 1969 ж.
Әміров Р. Асылов ¥. 4 класс, Қазақ тілі оқулығына
нүсқау. Алматы, «Рауан» 1997.
Балақаев М.О. Қазақтілінің мәдениеті, -Алматыв 1991.
Бектүров Ш., Серғалиев М. Қазақ тілі Алматы 2001 ж.
Бегалиев Г. «Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының
мәселелері» - Алматы, 1980ж.
Оқушылардың жазу дағдысын қалыптастыру -Алматы 1998ж.
Біз қалай жазамыз?. - Алматы, Жалын 2001 ж.
Бектаев Қ. Молдабек Қ. Бастауыш класс оқулықтары тексінің
сөздігі. Шымкент, 1989ж.
Ғаббасов С. Ізгіліктің әліппесі. - Алматы, 1993ж.
Кенжеахметов С. Қазақтың салт-дәстүрлері
ғүрыптары. -Алматы, Ана тілі 1999 ж.
Қазақстан Президентінің халыққа Жолдауы Қазақстан -2030.
Қазақ энциклопедиясы. Қазақ-Алматы, 1998ж.
Молдабеков Қ., Сандыбай Қ., Балқыбекова Ы. Бастауыш
мектепте тіл дамыту. -Шымкент, 1999ж.
Қазақ тілі оқулығы 3,4 сынып. Алматы «Ата-мұра» 2003 ж.
Қазыбаев С. Қазақ тілінің
сыныптарға арналған). Алматы 1991.
Қазыбаев С. Қазақ тілі методикасы - Алматы 1990ж.
Құлмағанбетова Б. Мемлекеттік тілді
дамыту. -Бастауыш мектеп, 1996ж. №11.
Исаев С.М. Қазақтілі - Алматы, 1996ж.
Ишмұханбетов Ә. Қазақ тілі сабағындағы грамматикалық
ойындар. -Алматы, 1964ж.
Самуратов Г.Б. Халық педагогикасы негізінде тәрбие беру -
өмір талабы. Әдістемелік құрал. - Арқалық, 1992ж.
Салқынбай А. Қазақ тілі. Сөзжасам. -Алматы 2003ж.
