Орхон-Енисей ескерткіштерінің зерттелуі реферат
Орхон-Енисей ескерткіштерінің зерттелуі
Енисей өзені аңғарынан құпия жазуы бар құлпытастар (ескерткіштер) табылғаны туралы алғашқы хабарды Н. К.Видзен, С. У. Ремезов, сондай-ақ Сібірде айдауда жүрген швед офицері И. Т. Страленберг пен немістің белгілі ғалымы Ц. Г. Мессершмидт, т. б. бергенін XVIII ғасырдың бас кезінде жазған мақалалары мен хаттарынан білеміз.
Скандинавия халықтарының тілінде «рунь», яғни «руна» деген сөз казақша аударғанда «сыры ашылмаған», «құпия» деген мағына береді. И. Т. Страленберг өзі тапқан құлпытастардағы бұрын-сонды тарихта белгісіз болып келген, ешкім түсінбейтін жат жазуды өз елінің тілінде руна жазуы деп атаған еді. Бұл тіл білімінің термині ретінде бертін келе кеңінен тарап кетті.
Орыс География қоғамының Шығыс Сібір
Жұмыс түрі: Реферат
Пәні: Соңғы қосылған рефераттар
Жұмыс көлемі: - бет
-----------------------------------------------------------------------------------
РЕФЕРАТТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Орхон-Енисей ескерткіштерінің
Енисей өзені аңғарынан құпия жазуы бар
Скандинавия халықтарының тілінде «рунь», яғни «руна»
Орыс География қоғамының Шығыс Сібір бөлімі
Құлпытастардағы белгісіз жазулардың сырын ашу үшін
Бұл кезде Финляндия археологиялық қоғамыда Енисей
Сөйтіп, 1892 жылы Петербург пен Гельсингфорста
Алайда бұл руна жазуының құпиясы кепке
Ақыры 1893 жылғы қарашаның 25-і күні
Дәл осы кезде академик В. В.
Солтүстік Монғолиядағы Орхон өзені бойынан Н.
Сөйтіп, руна жазуындағы ең үлкен ескерткіштер
Белгілі орыс саяхатшысы әрі ғалымы Н.
Кейінірек сол маңайдағы Селенга өзеңі аңғарынан
Орхон-Енисей жазба ескерткіштерін оқу, басқа тілдерге
Көне түркі тілі мен әдебиетін зерттеушілер
Жуырда Орхон жазба жәдігерліктерін ұзақ жылдар
Атласта Монғолия-Чехия, Монғолия-Түркия (ТИКА), Моңғолия-Кеңес Одағы
Атлас авторлары байырғы түрік мәтіндерін қайта
Орхон ескерткіштері туралы мұндай түбегейлі зерттеу
Композициялық құрылысы.
Орхон жазба жәдгерліктерінің компоициялық өзіндік
Тасқа қашап түсірілген бұл жазулардың әрбір
«Күлтегін» (кіші жазу) жыры әрқайсысы өз
Ежелгі түркі поэзиясына тән дәстүр бойынша,
Міне, осы екінші топтаманың алғашқы үш
Тоғыз оғыз бектері, халқы,
Бұл сөзімді мұқият тыңда,
Терең ұқ. (46, 140)
Екінші топтаманың бұдан кейінгі төрт жол
Ілгері- күн шығысында,
Оң жақта - күн ортасында,
Кейін - күн батысында,
Сол жақта - түн ортасында. (46,40)
Екінші топтаманың соңындағы екі жол жыр
Осының ішіндегі халықтың бәрі маған қарайды.
Халықты осыншама көбейттім. (46,40)
Сөйтіп, «Күлтегін»(кіші жазу)жырында сегіз цикл, яғни
Енді Күлтегін ескерткішінің үлкен жазуы мәтінінің
Бірінші хикая төрт циклдан тұрады. Бірінші
1.
Биікте - Көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған. (46,
2.
Адам баласы үстіне ата-тегім-
Бумын қаған, істеміқаған отырған(46,44)
3. Осы циклдың қорытынды бөлімінде -
Отырып, түркі халқының ел-жүртын
Қалыптастырған, иелікеткен. (46,44)
Бірінші хикаяның алғашқы циклы осымен аяқталады.
Ал енді осы «Күлтегін» (үлкен жазу)
Күлтегін ескерткішінің (үлкен жазу) алтыншы хикаясын
Міне, осы алтыншы хикаяның бірінші циклы
Ісін-күшін беріп,
Осыншама ел жинап,
Інім Күлтегін
Өзі қайтыс болды. (46, 50)
Бұдан кейін оқиға желісі ұлғая түсіп,
Он жаста Үмай текті шешемнің бағына
Інім Күлтегін ер атанды. (46, 50)
Бұдан кейінгі жолдарда Күлтегіннің соғдыларға қарсы
Еліміз қайта ел болды,
Халқымыз қайта халық болды. (46,76)
«Күлтегін» жырының бұдан кейінгі хикаялары –
Автор түркі халқы ата-баба дәстүрін берік
Бек ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды, -
дейді (46, 49).
Жыр соңында Күлтегін өлгенде бүкіл Түркі
Орхон жазба жәдігерліктері ішінде «Тоныкөк» жыры
Әйтсе де бұл жыр өзінің жазылу
құбылысты өзара сабақтастықта әрі жаңа сапада
Осы екі басылымға бірдей қатысы бар
Тарих тағылымы тағы алдымыздан шығып отыр.
ХХ ғасырда Қытай Халық Республикасындағы гуманитарлық
Енді осы “Орхон атласы” мен “Ежелгі
Өз ретінде көне тарихи ескерткіштерді оқу
Тарихи ескерткіштерге байланысты осы мазмұндағы қатынас
Жоғарыда Үйсін мемлекеті мен Түрік қағанаты
1. Ең алдымен, әрине, бұл аталған
Бір ғажабы, арасында сегіз ғасырға жуық
2. Үйсін қоғамы мен Түрік қағанатының
Аталмыш екі қоғамдағы ақсүйектерді жерлеу рәсімінде
3. Бұл екі қоғамның дүниетанымында да
Кітап авторлары мәтіндерде берілген бұл көрсетулерге
Адам өмірі мен өліміне қатысты осы
4. Бұл екі қоғамның дүниетанымындағы ұқсастық,
Көне түркілер қоғамын зерттеуші Ю.А.Зуевтің қытай
Тарихи деректердің көрсетуіне сүйенсек, Алтын сауытты
5. “Орхон атласы” авторлары кезінде С.Г.Кляшторный
Ал осы Орхон ескерткіштеріндегі түрік әліпбиі
Басқаша айтқанда, Есік қорғанындағы жазу Үйсін
М.Жолдасбеков пен Қ.Сартқожаұлының “Орхон ескерткіштерінің толық
Сонымен бірге еңбек авторларына мынадай сипаттағы
Бұл айтылған пікірлер, әрине, болашақта Атлас
Бұдан 4-5 жыл бұрын Л.Н.Гумилев атындағы
Кезінде біз де, бізден кейінгі мың
Көпшілік біледі, Иманғали інімнің аса алғырлығы
Пайдаланылған әдебиеттер:
Дала мен қала
Н Келімбетов «Ежелгі дәуір әдебиеті» Атамұра
Егемен Қазақстан Республикалық газеті 2007. 02.
Қазақ совет энцеклопедиясы
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Орхон Енисей ескерткіштерінің зерттелуі
Орхон Енисей жазба ерекшеліктері
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
