TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

 МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz

КІРІСПЕ

1. ТАРАУ. ТАРБАҒАТАЙ ТАУЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА

1.1 Тарбағатай тауының географиялық орны.......5

1.2 Тарбағатайдың геологиясы мен жер бедері............6

1.3 Топырақ және жер ресурстары.........9

1.4 Табиғат зоналары, өсімдіктері мен жануарлары....12

1.5 Тарбағатайдың өзендері (ішкі сулары)...........15

2. ТАРАУ. ТАРБАҒАТАЙ ТАУЫНЫҢ БАРЬЕРЛІК МӘНІ

2.1 Тарбағатай жотасының климатқа әсері...........18

2.2 Табиғат кешендерін қалыптастырудағы рөлі.........27

3 ТАРАУ. БАРЬЕРЛІК ЛАНДШАФТЫЛАР СИПАТТАМАСЫ

3.1 Барьерлік ландшафтылар және олардың ландшафт компоненттері мен белдеулер түзілуіндегі рөлі............29

3.2 Тау барьерлерінің және барьерлік ландшафтылардың

классификациясы............33

3.3 Таулы және жазықтық ландшафтылардың өзара байланысы.......35

4. ТАРАУ.ТАРБАҒАТАЙДЫҢ ЖЕР РЕСУРЫСЫН ПАЙДАЛАНУҒА АРНАЛҒАН ЖОСПАР - www.topreferat.com.kzЛАР.

4.1 Тарбағатайдың ауылшаруашылығының салаларын дамыту.........38

4.2 Тиімділігі жоғары салалрды кіші және орта бизнеске тарту.........39

5. ТАРАУ. ТАРБАҒАТАЙДЫҢ ТУРИЗМ САЛАСЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ.

5.1. Тарбағатайдың туризм саласында жұмыс жасау.........40

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

ҚОСЫМШАЛАР

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 45 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ

КІРІСПЕ

1. ТАРАУ. ТАРБАҒАТАЙ ТАУЫНА ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА

1.1 Тарбағатай тауының географиялық орны...............................................5

1.2 Тарбағатайдың геологиясы мен жер бедері............................................6

1.3 Топырақ және жер ресурстары.................................................................9

1.4 Табиғат зоналары, өсімдіктері мен жануарлары....................................12

1.5 Тарбағатайдың өзендері (ішкі сулары)...................................................15

2. ТАРАУ. ТАРБАҒАТАЙ ТАУЫНЫҢ БАРЬЕРЛІК МӘНІ

2.1 Тарбағатай жотасының климатқа әсері...................................................18

2.2 Табиғат кешендерін қалыптастырудағы рөлі.........................................27

3 ТАРАУ. БАРЬЕРЛІК ЛАНДШАФТЫЛАР СИПАТТАМАСЫ

3.1 Барьерлік ландшафтылар және олардың ландшафт компоненттері мен
3.2 Тау барьерлерінің және барьерлік ландшафтылардың

классификациясы............................................................................................33

3.3 Таулы және жазықтық ландшафтылардың өзара байланысы...............35

4. ТАРАУ.ТАРБАҒАТАЙДЫҢ ЖЕР РЕСУРЫСЫН ПАЙДАЛАНУҒА АРНАЛҒАН ЖОСПАРЛАР.

4.1 Тарбағатайдың ауылшаруашылығының салаларын дамыту.................38

4.2 Тиімділігі жоғары салалрды кіші және орта бизнеске
5. ТАРАУ. ТАРБАҒАТАЙДЫҢ ТУРИЗМ САЛАСЫН ҚҰРУ ЖӘНЕ
5.1. Тарбағатайдың туризм саласында жұмыс жасау.................................40

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

ҚОСЫМШАЛАР

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың мақсаты: таулар мен жазықтар байланысындағы барьерлік
Курстық жұмыстың міндеттері:

Таулы және жазықтық ландшафтылардың өзара байланысын зерттеу;

Барьерлік ландшафтылар және ландшафт компоненттері мен белдеулердің түзілуіндегі
Көрші орналасқан жазықтар мен тауларды зерттеуде әрқашан ең
1961 ж Л.Н.Бабушкин, Н.Д.Далимов, Н.А.Когай құрамына тығыз
Физикалық географиядағы таулар мен жазықтардың бір-біріне әсер етуі
Ф.Н.Мильков энергия және зат алмасуының жоғары интенсивтілігімен ерекшеленетін
3
Ф.Н.Мильковтың мақаласының публикациясы жарыққа шыққан уақыттан

бері таулар мен жазықтардың бір-бірімен тығыз байланыстылығы жайлы
Жалпы тақырыпты зерттеуде салыстырмалы географиялық, картографиялық және
4
1 Тарау. Тарбағатай тауына физикалық-географиялық сипаттама.

1.1 Тарбағатай тауының географиялық орны.

Сауыр-Тарбағатай Алтайдан оңтүстікке қарай орналасқан көрші тау жоталарымен
Солтүстігінде Зайсан қазаншұңқыры, ал оңтүстігінде Алакөл қазаншұңқыры жатыр.
Тарбағатай тауы Зайсан қазаншұңқырының оңтүстік және оңтүстік
Тарбағатай бір-бірін жалғастыратын бірнеше жоталардан тұрады. Басқа сілемдермен
Оның батыс бөлігінде Жалаулы тауы теңіз деңгейінен 2962
Бұл өлке альпілік тау жасалу кезеңіне сәйкес келгендіктен,
Сауыр-Тарбағатай тау жүйесінің ең биік жотасы Сауыр. Оған
Сауыр – Сайқанның батысындағы Маңырақ тауы Шорға жазығына
Сауыр сияқты Тарбағатайдың да Қазақстанға батыс бөлігі (Хабарасу
Тарбағатай (Барқытбел) бірнеше аласа таулар түрінде Сауырмен іргелес
1.2 Тарбағатайдың геологиясы мен жер бедері,

Тарбағатай Жотасының Қазақстанға батыс бөлігі ғана (Батыс
Тарбағатай антиклинориясының шегінде негізінен төменгі және орта палеозойдың
Батыс Тарбағатай шегінде орташа таулар, аласа таулы және
Шұғыл тілімденген орташа таулар ең үлкен абсолюттік биіктікке
Қазіргі таңда карлар өте жоғары орналасқан және таулар
Тектоникалық кертпештердің төменгі бөліктеріне шығу конустарының тауалды шлейфтары
Қалыпты тілімденген орташа тау Алакөл көлімен шығысқа және
Орта таулы жер бедерінің суайрықтық кеңістіктерінде палеогендік және
Аласа таулы жер бедері тектоникалық кертпештермен жоғарыда орналасқан
6

Адырлы жер бедері Батыс Тарбағатайдың етегіне тән. Оның
Батыс Тарбағатайдың етегінде адырлы жер бедері қырқалардың 50-70
Тарбағатай үшін жер бедері тегістелуінің тегістігі немесе 100-150
Шығыс Қазақстанның жер бедерінің тегістелу беті З.А.Сваричевскийдің пікірі
Тектоникалық кертпештердің етектерінде шығу конустарының делювиальді-пролювиальді еңісті тау
Таулардағы өзен аңғарлары шатқалдар формасына ие, жайылма асты
Саур, Маңырақ және Тарбағатай таулары жер бедерінің даму
Қарастырылып отырған аудандардың қазіргі жер бедерінің негізгі ерекшеліктері
Мезозойда және кайнозойдың басында олигоценге шейін таулы елдің
Екінші кезеңде – олигоценнің ортасынан неогеннің аяғына дейін
Орта олигоцен – төменгі плиоцендік кезеңде өзендік толрдың
Орта плиоцен ерте төрттік кезеңде таулардың көтерілуі, дөрекі
7

сипатталған территорияға тән жоғары гобиилік конгломераттар жинала бастағанда
Орта төрттік кезеңнің басында климаттың суытуы таулардың көтеріңкі
Кейінгі төрттік кезеңде таулар биіктігінің өсуі және климаттың
Голоценде таулардың көтерілуі, жауын-шашынның тауаралық және тауалды ойыстарға
Тауаралық эжәне тау іші ойыстары. Тауаралық ойыстар оңтүстік-шығыс
Балхаш-Алакөл ойысы – Балхаш маңы және Алакөл ойпаттарынан
Алакөл ойысы да аккумулятивті, негізінен көлді-аллювиальді. Ол батыс
Балхаш-Алакөл ойысына екі әр түрлі құрылған морфоқұрылымдар: Балхаш
Алакөл ойысы ішкі орогенді болып табылады және Тарбағатай-Саур
8

1.3 Топырақ және жер ресурстары.

Шығыс Қазақстан жерінде ендік зоналылық анық байқалғандықтан топырақ
Шыңғыстау, Қалба жотасы, Алтай, Тарбағатай тауларының биік бөктерлерінде
Қара қоңыр топырақ – Ертістің оң жағалауын алып
Ертістің оң жағалауындағы қара қоңыр топырақ шығыстағы Алтай
Ашық қоңыр топырақ – облыстың ұсақ шоқылы бөліктеріне
Қоңыр топырақ зонасы – облыстың оңтүстік бөлігіндегі кең
Барлық тау жотасының етегіне жақындаған сайын топырақ ұсақ
Аласа, орта және биік таулар топырағы.

Бұл жерде негізінен даланың таулы қара қоңыр топырағы
9

Тарбағатайдың солтүстік беткейінде бұл топырақтар таулы қара топыраққа
1000-1100 м биіктіктегі Қалба жотасының оңтүстік беткейінде де,
Шөлейт зонасы топырақтың аналық құрамының әр түрлілігі, жер
Кендірлік, Қалжыр өзендерінің бойы ауыр сазбалшықты топырақтан тұрады.
Тарбағатай тауының топырақтарына жалпы сипаттама.

Таулар, тауаралық далалар мен тауалды жазықтар топырағы көп
Көп жағдайда вертикальді зоналылық байқалатын таулы рельеф
Тауаралық аңғарлар мен тауалды жазықтар топырақтары вертикальді зоналық
10

Тауаралық аңғарлар топырақтары және тау алды жазықтары топырағы
Тау алды жазықтарында және тауаралық аңғарларда, вертикальді зоналылық
Таулы –шалғындық топырақтар.

Таулы –шалғындық топырақтар Батыс Тарбағатай жотасының ең биік
Таулы-шалғынды топырақтардың кескіні қара түстілігімен, әр түрлі деңгейде
Тарбағатайдың таулы-шалғындық топырақтары таулы-шалғынды альпілік шымды және таулы-шалғындық
Таулы-шалғындық альпілік шымды топырақтар 2800 м-ден асатын абсолюттік
11

Таулы-шалғындық субальпілік шымды (қаратопырақты)топырақтар таулы-шалғындықтопырақтар арасында кең тараған.
Таулы-шалғынды субальпілік шымды қышқыл күлгін емес топырақтар –
Таулы-шалғынды субальпілік шымды қышқыл алдамшы күлгін топырақтар рельеф
1.4 Табиғат зоналары, өсімдіктері мен жануарлары.

Табиғат зоналары географиялық ендік, жер бедері және басқа
Сортаңды жазық пен сусымалы құмды жерлерге қарағанда, облыстың
Биіктік зона. Облыс территориясының шығысын биіктік белдеу алып
Қазақстанның жазық далаларына өте жақын. Бұл далаларда селеу,
Сауыр-Тарбағатай тауларының аймағы табиғи ерекшеліктеріне сәйкес Тарбағатай таулы-далалы
Тарбағатай даласының өсімдіктері бұталы, қарағайлы болып келеді де,
Оңтүстік беткейдің далалық бөлігінде жусанды өсімдіктер көп, ол
Ормандары Сібір ағаштарымен Тянь-Шань шыршасынан тұрады. Бұл аймақтың
Оңтүстік-батыс Тарбағатай тау сілемі өсімдік жамылғысына бай. Өсімдіктер
Оңтүстік-батыс Тарбағатай тау сілемдерінде таудан басталатын өзендер мен
Кипаристер тұқымдасының ең ірі туысы – арша. ТМД
13

Тіршілік формасының сараптамасы (1-кесте).

Өсімдік бірлестігінің тіршілік формасын анықтаумен В.В.Алехин (1936), И.Г.Серебряков
А.П.Цыгановтың зерттеуі бойынша сүректі өсімдіктер флораның 10,6 %
Оңтүстік-батыс Тарбағатай тау сілемінде негізінен мезофиттер, мезоксерофиттер және
Тарбағатай фаунасы Алтай тауы жануарларына ұқсас, онда қоңыр
1968 жылдан бастап Тарбағатай мемлекеттік қорықшасы ұйымдастырылған. Бұл
1-кесте.

Тарбағатай тау сілеміндегі өсімдіктердің тіршілік формасы.

Тіршілік формалары Туыстар саны
Көпжылдық шөптесін 138
Ағаштар 9
Бұталар 15
Біржылдық 5
Екіжылдық 4
Барлығы

14

1.5 Тарбағатайдың өзендері (Ішкі сулары).

Таудан басталатын өзендер көп. Жарма, Қайыңдысу, Көкпекті сияқты
Тарбағатай тау сілемдері солтүстікке және оңтүстікке қарай ағатын
Аягөз өзені Тарбағатайдың солтүстік баурайларынан басталып, Өкпекті жотасының
Таңсық, Ай өзендері – Тарбағатайдың оңтүстік-батыс беткейлерінен бастау
Базар өзені Батыс Тарбағатай баурайындағы бұлақтан
Ұржар өзені – суы өте мол өзен, ұзындығы
Қаракөл өзені Тарбағатайдың оңтүстік-батыс, солтүстік-батыс беткейінің жартысынан тұратын
Оның ұзындығы 150 км-ге жетеді және жоғары бөлігінде
Қатынсу өзені Тастау, Жалаулы тауларынан бастау алып Көктал
Еміл өзені Тарбағатай тауының сілемелі Орқашор баурайындағы
Алакөл, Сасықкөл, су алабына жататын – Қаракөл, Қатынсу,
Жер асты сулары.

Жер асты сулары сумен қамту көзі ретінде ғана
Таралу ерекшелігі мен грунт суларының сапасына байланысты
Алтай, Тарбағатай, Шыңғыстау және Қалба жоталарының таулы және
16

олар әр түрлі тереңдікте орналасқан тығыз жыныстардың жарылымдарында
Грунт сулары өзінің химиялық құрамы бойынша зоналық сипатқа
Грунт суларының минералдану деңгейі зоналық жағдайларға ғана емес,
Ұсақ шоқылы өлкелер мен Тарбағатай баурайының жер асты
Қабатаралық сулар тау жыныстарының сызат түскен жерінде жиналады.
Зайсан қазаншұңқыры да жер асты суларына бай. Оның
17

2 Тарау. Тарбағатай тауының барьерлік мәні.
2.1 Тарбағатай жотасының климатқа әсері.

Жалпы Шығыс Қазақстан облысы климаты шұғыл континентті.
Облыс климатының қалыптасуына климат құрушы үш фактор: күн
Олблыс территориясы дала мен шөлейт және биік таулы
Жазы ыстық болады. Жылы күндер суық күндермен тез
Көктемдегі суықтар мамырдың аяғында болып, күзгі суық қыркүйектің
Облыс климатының қалыптасуына негізінен үш ауа масса түрлері
18

қыстағы солтүстік шығыс бағытта соғатын желдердің түзілуін қалыптастырады.

Қоңыржай белдеудегі теңіздік қоңыржай ауа массасының рөлі де
Оңтүстіктен келіп жететін тропиктік ауа массасының ағыны ыстық,
Жазықтар мен аласа таулы аудандарда жыл бойы үнемі
Зайсан қазаншұңқырына тән ерекшкліктердің бірі – желдің жиі
Батыстан соққан жел ұзағырақ, күштірек соғады да, өз
Жазықтағы сияқты Алтай климаты да шұғыл континентті. Ауа
Кенді Алтайдың солтүстігінде және тауаралық аңғарларда орташа айлық
Жел климаттың қалыптасуына белгілі бір мөлшерде өзінің әсерін
19

162 күн бойы тәуліктік орташа ауа температурасы 0°С-дан
Жазда моңғол-сібір антициклонының әсері төмендеп, батыстан ылғалды қоңыржай
Облыстың жазық бөліктерінде жылдық жауын-шашын мөлшері 250 мм-ден
Түсетін жауын-шашын мөлшері наурыз бен шілде аралығында топырақтағы
Суық кездерде территорияның барлық жерінде бірқалыпты қар жамылғысы
Облыс территориясының жер бедерінің әркелкі болуы оның температурасына
Тарбағатай тауының климаты және климат қалыптастырушы факторлары.

Тарбағатай тауы климатының алуантүрлілігі және ерекшелігі оның табиғи
20

Шалғындық-далалық белдеу климаты метеорологиялық станциялардың жоқтығына қарамастан нақты
Далалық қалыпты ылғалдаушы белдеудің климаты Қалба жоталары мен
Атмосфералық жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 400 мм құрайды,
Ауаның орташа жылдық температуралары 1-2°. Ең жылы ай
Құрғақ далалы белдеудің климаты далалық зона климатына ұқсас
Ауаның жылдық орташа температурасы 1,6-2,4°. Жылдың ең
Желдің орташа жылдамдығы станциялар бойынша 3,4-тен 3,7 м/сек
Сипатталушы белдеудің климаттық жағдайлары Тарбағатайдың оңтүстік беткейінде ауа
Шөл-далалық белдеу климаты. Зайсан ойпаты мен Тарбағатай тауының
Сипатталушы белдеудің Тарбағатайдың оңтүстік беткейіндегі климаттық жағдайлары бірқатар
2-Кесте

Ауа температурасының орташа айлық көрсеткіші ,°С

Ақсуат

Годы I II III IV V VI VII
1986 -18,7 -20,0 -6,7 5,2 16,0 18,4 23,8
1987 -16,5 -15,1 -11,6 4,1 15,3 17,1 24,0
1988 -16,5 -22,1 -11,1 5,6 12,6 19,7 21,0
1989 -15,0 -15,6 -6,2 6,0 15,1 18,7 22,1
1990 -17,3 -14,6 -4,3 7,5 16,1 22,2 21,0
1991 -15,1 -18,9 -9,2 7,3 15,4 21,3 23,4
1992 -13,9 -16,3 -11,0 6,5 14,8 18,2 22,1
1993 -16,9 -12,5 -4,5 5,7 12,2 19,3 20,9
1994 -18,9 -16,9 -7,5 7,4 14,8 21,1 22,3
1995 -19,2 -12,3 -7,0 9,1 13,2 19,1 21,7
1996 -20,9 -16,0 -7,9 4,8 14,9 20,7 22,8
1997 -14,9 -16,5 -3,2 12,7 17,3 20,1 21,7
1998 -23,3 -12,8 -8,6 4,7 14,8 21,8 23,0
1999 -17,1 -10,5 -12,4 7,4 16,8 19,6 23,7
2000 -20,1 -15,2 -7,3 10,2 16,2 21,4 21,7
2001 -18,9 -16 -7,4 6 17 21,5 20,4
2002 -13,4 -11,2 -1,9 6,3 14,4 19,6 20,8
2003 -15,8 -16,1 -8,7 4,6 15,9 21,3 19,4
2004 -20,7 -11,9 -6,9 7 16,1 20,3 21,7
2005 -20,3 -20,6 -2,6 8,5 15 20,9 22,8
2006 -22,1 -12,3 -3,5 8,3 14,3 21,5 21,3
2007 -15,6 -11,1 -6,3 10,7 15,3 19,9 23,1
2008 -24,2 -16,6 -0,1 8 17,4 22,1 24
2009 -19.7 -15.9 -4.3 10.8 16.5 21.9 23.7
2010 -20.0 -16.1 -5.2 11.5 16.9 18.0 22.8
2011 -18.9 -16.2 -4.9

3-Кесте

Жауын –шашынның орташа айлық көрсеткіші,мм

Ақсуат

Годы I II III IV V VI VII
1986 13 3 4 32 12 30 16
1987 3 12 2 30 14 21 16
1988 8 7 2 27 30 22 49
1989 5 3 0 9 12 37 17
1990 10 10 13 5 18 20 108
1991 7 4 8 2 2 9 26
1992 7 7 8 34 22 62 44
1993 1 18 11 18 30 62 81
1994 8 11 1 10 38 30 27
1995 2 2 10 4 45 6 103
1996 4 12 5 18 15 11 41
1997 8 6 4 0 19 34 14
1998 7 8 12 21 18 31 53
1999 2 1 8 10 8 36 12
2000 23 3 1 15 22 20 23
2001 10 13 7 22 19 5 43
2002 10 4 16 11 54 57 41
2003 16 1 8 14 15 33 85
2004 5 4 19 14 18 42 34
2005 4 9 12 13 36 47 11
2006 9 9 7 47 11 24 31
2007 13 3 4 14 59 21 52
2008 10 11 10 7 11 18 23
2009 11 10 9 9 11 20
2010 13 5 6 11 57 24 34
2011 9 9
23

4-Кесте

Ауа температурасының орташа айлық көрсеткіші,°С

Үржар

Годы I II III IV V VI VII
1986 -12,0 -12,6 -2,9 7,5 16,0 18,9 23,4
1987 -10,8 -8,7 -4,7 6,7 15,6 17,7 23,0
1988 -12,6 -17,1 -4,5 8,9 12,6 20,0 21,3
1989 -11,2 -13,3 -2,2 7,0 15,0 19,0 22,8
1990 -13,8 -11,2 -2,3 8,4 16,7 22,6 21,0
1991 -12,7 -12,1 -7,0 9,8 17,5 21,4 23,2
1992 -9,4 -9,4 -5,7 9,9 15,0 19,2 22,8
1993 -12 -9,3 -2,1 6,5 13 19,5 20,4
1994 -14,3 -13,5 -5,4 7,8 16,0 21,1 22,8
1995 -15,8 -8,7 -4,0 11,0 14,9 20,6 22,1
1996 -18,7 -11,5 -5,4 5,5 15,7 21,0 23,5
1997 -11,2 -12,9 -0,1 14,5 17,3 21,1 23,9
1998 -16,7 -8,8 -5,4 6,1 14,5 20,9 22,3
1999 -14,3 -7,3 -9 7,6 16,3 19,4 23,4
2000 -14,6 -11,2 -2,3 12,4 16,5 21,2 23,4
2001 -15,7 -10,1 -3,8 7,8 18 20,8 21,2
2002 -9,3 -7,1 0,6 7,9 15,2 19,2 21,3
2003 -13,1 -13,8 -6,8 4,6 15,2 20,3 18,7
2004 -16,1 -9,8 3,4 8 16,5 20,5 21,7
2005 -18,4 -16,7 1,7 10,2 15,8 20,1 22,9
2006 -20,4 -8,7 -0,4 10,1 15,2 20,9 21,7
2007 -13,7 -9 -5,4 12,2 15,5 20,4 23
2008 -21 -13,7 -1,2 10 19,2 22,5 24,7
2009 -21.2 -14.3 -4.2 11.9 19.4 21.9 24.9
2010 -20.9 -14.9 -4.5 11.8 19.9 22.0 24.6
2011 -18.1 16.5 -4.3

24

5-Кесте

Жауын –шашынның орташа айлық көрсеткіші,мм

Үржар

Годы I II III IV V VI VII
1986 38 13 7 51 17 18 21
1987 69 57 19 87 65 42 35
1988 88 18 14 19 109 30 44
1989 38 47 2 31 17 18 25
1990 60 29 33 32 26 2 69
1991 53 12 25 1 1 29 12
1992 20 11 16 12 15 32 18
1993 18 71 34 24 42 62 74
1994 41 29 13 63 18 10 15
1995 11 23 13 0 26 1 87
1996 32 28 7 42 19 9 20
1997 66 52 17 0 60 8 7
1998 36 73 16 49 70 12 24
1999 38 20 34 55 16 34 13
2000 57 13 15 26 43 18 30
2001 61 43 7 60 31 31 28
2002 44 14 57 63 73 93 35
2003 104 34 27 18 24 36 107
2004 18 43 76 42 28 33 56
2005 14.8 7.9 39.3 47.2 71.6 56.8 27.6
2006 71.6 68.7 22.5 97.0 6.3 26.9 11.8
2007 24.5 70 32.5 17.4 50.9 22.2 21.1
2008 22.4 38.4 36 20.5 3 25.9 18.5
2009 23.9 50.3 40.5 20.5 42.6 23.8 19.2
2010 21.8 35.5 37 32 24 33 20.5
2011 18 20 13

25

6-Кесте

Үржар Ақсуат

Жылдар Жауын-шашын көрсеткіші,мм

Ауа темперасура-ң орташа жылдық көрсеткіші о°С Жауын-шашын көрсеткіші,мм

Ауа темперасура-ң орташа жылдық көрсеткіші о°С

жыл

XI-III

IV-X

жыл

XI-III

IV-X

1986 360 186 174 5.7 206 71 135
1987 594 286 308 5.3 176 58 118
1988 513 216 296 5.7 216 41 175
1989 341 156 186 6.3 125 33 93
1990 450 236 215 6.1 257 55 201
1991 261 185 76 6.3 102 38 64
1992 279 110 170 5.7 279 38 240
1993 475 234 241 4.5 286 53 233
1994 404 225 179 5.8 225 72 153
1995 282 94 189 6.1 232 24 208
1996 382 215 166 5.2 244 63 160
1997 430 335 95 7.0 146 67 79
1998 495 271 224 5.4 200 52 148
1999 339 180 159 6.0 166 33 133
2000 511 286 225 5.9 179 70 109
2001 385 162 223 5.4 170 45 124
2002 664 357 307 6.2 237 51 186
2003 543 285 258 4.0 253 63 190
2004 490 286 204 5.2 210 60 150
2005 391 163 228 5.6 188 50 137
2006 468 239 229 6.2 203 53 150
2007 385 241 144 6.3 202 34 168
2008 325 167 158 6.3 156 40 115
2009 386 177 220 6.7 160 50 150
2010 367 162 132 6.5 222 46 105
2011

26

2.2 Табиғат кешендерін қалыптастырудағы рөлі. Тарбағатай тауының барьерлік
Зайсан ойпатының оңтүстік шекарасы Сауыр мен Тарбағатай тау
Зайсан көліне жақын жатқан Сауыр жоталары Қытайдан, Улюнгур
Сауыр жотасы – аталған тау жүйесінің биік бөлігі.
Құрылымы жағынан Тарбағатай әр түрлі биіктікке көтерілген ірі
Геоструктуралық жағынан Тарбағатай Жоңғар Алатауынан қатты ерекшеленеді, өйткені
Сауыр-Тарбағатай негізінен жоғарғы палезой жыныстарынан (кристалды тақтатастан, құмтастан,
Сауыр-Тарбағатай – қатпарланған таулы өлке. Оның негізгі құрылымы
27

Бұл ауданның қазіргі жер бедерінің қалыптасуына ерте замандардағы
Тарбағатай өңірі климаты жағынан Оңтүстік Алтайға ұқсайды. Климаты
Таудан басталатын өзендер көп. Жарма, Қайыңдысу, Көкпекті сияқты
Сауыр-Тарбағатай тауларының аймағы табиғи ерекшеліктеріне сәйкес Тарбағатай таулы-далалы
Тарбағатай даласының өсімдіктері бұталы, қарағайлы болып келеді де,
Жануарлар дүниесі жағынан Сауыр мен Тарбағатай Алтай мен
Тарбағатайдың барьерлік ландшафтылары қорғаушы таулы барьерлер болып табылады.
28

3 Тарау. Барьерлік ландшафтылар сипаттамасы.
3.1 Барьерлік ландшафтылар және олардың таулар мен жазықтар
Ауа массаларының қозғалысы жолында тұрған тау барьерлері маңызды
«Барьерогендік ландшафт» термині алғаш рет қолданылады, бірақ рельефтің,
Барьерлік ландшафтылар жайлы нақтырақ анықтаманы А.И.Яунпутнинь берді. Ол
Барьерлік маңай ландшафтылары – атмосфералық ылғалдылық басымдылығымен ерекшеленетін,
Барьерлік көлеңке ландшафтылары – фендік әсерден басым құрғақшылықпен
Б.П.Алисов тау климатының жазық жерлер климатынан өзгешелігін анықтады
Н.А.Гвоздецкий шыңның барьерлік әсерінің байланысында циркуляциялық экспозицияны атап
В.И.Прокаев барьерлік-биіктік белдеулердің зоналық типтерінің негізін қалады, таулы
И.С.Щукина, О.Е. Щукина таулардың ландшафтылық белдеулігіне сипаттама берді,
Ф.Н.Мильков Орта-Орыс жотасының мысалында желдік бағыттағы шыңдарда жауын-шашынның
29

құрғақшылықпен ерекшеленетін «жаңбырлық көлеңке» ландшафтыларының қалыптасуын тудырады» деп
В.А.Николаев барьерлік-орографиялық бөгеттің жауын-шашынның көбеюіне және Көкшетау жотасында
М.А.Лихоман таулы барьерлермен байланысты интрасекторлық және интразоналылық идеясын
Осылай зерттеушілер таулардың өзіне жақын орналасқан территориялар ландшафтыларына
Ф.Н.Мильков және Н.А.Гвоздецкий жазықтар және таулар жеке аймақ
Ф.А.Максютовтың еңбектерінде ландшафт қалыптасуындағы таулардың барьерлік рөлі негізделген
Алғаш рет таулы барьерлердің типологиясы және классификациясы келтірілген
Барьерлік ландшафтылар табиғи-жаратылыстық туындылар болып табылады. Олардың қалыптасуы
30

Барьерлік ландшафтылардың шекаралық бөліну негізіне ландшафтылық кешендердің шекараларымен
«Тауалды ландшафтылар» түсінігі жайлы ортақ пікір жоқ, бірақ
БСЭ-нің үшінші басылымында мынадай анықтама берілген: «Тау алды
И.С.Щукин тау алдына таулардан жазықтарға өтетін ауыспалы территориялар
В.М.Прокаев тауалды рельефтерін былай сипаттайды: «Тауалды әдетте ойпатты,
Ұлкен Совет Энциклопедиясында және Қысқа географиялық энциклопедияда келесі
«Прилавки – Тянь-Шаньның солтүстік жоталарының тауалды ландшафтыларының атауы».(Іле
Физ-географтар адырлар мен прилавкілерге кеңейтілген анықтамалар береді. Н.Н.Пальгов
Ф.Н.Мильков былай деп жазды: «Адырлар – Орта Азиядағы
Т.С.Гуляева, А.В.Чигаркин төмен және жоғары прилавкілерді ландшафт түрлері
31

А.В.Чигаркин Солтүстік Тань-Шань территориясында тауалды шөлді-далалы (700-900м) және
В.М.Чупахин Қазақстан тауларында биіктік ландшафтылық зоналарды бөліп қарастырды:
В.Б.Сочава, В.А.Ряшин, А.В.Белов тауалды өлкелік иілімдерді таулы елдерге
А.Г.Исаченко таулы ландшафтыларды аласа таулы, орта таулы, биік
В.И.Прокаев тау алдын аласатаулы, шыңдық-увалистік рельефпен бірге қарастырады
А.А.Макунина тау алдын және тауалды жазықтарды негізінен Орал
Н.А.Когай тауалды және тауасты таулы территорияларды бөліп қарастырады.
Бірқатар зерттеушілер тауалды ландшафтыларды негізделген түрде сипаттайды. А.И.Яунпутнинь
Н.А.Гвоздецкийдің пікірі бойынша «Биіктік зоналылық спектрі тауалды немесе
Ф.Н.Мильков атап өткендей, “тауалды ландшафтылар – жазықтық ландшафтылардың
32

3.2 Тау барьерлерінің және барьерлік ландшафтылардың классификациясы.

Таулы барьерлер бұрынғы Кеңес Одағының көптеген аудандарында кездеседі.
Ауа массаларын ұстап қалу дәрежесіне байланысты барьерлік ландшафтылар
Толық барьерлер, таулы жоталардың барлық шыңдары ылғалды ауа
Толық емес барьерлер, ауа массалары желге қарсы шыңдарды
Екі жақты барьерлер, таулы жоталар әр түрлі бағыттағы
Бүтін барьерлер, ауа массалары таулармен бөгеліп, тау маңайына
Таулы барьерлердің кейбір типтері, мысалға Орал, Саян және
Барьерлік қосалқы таулы және онымен байланысты ландшафтылардың негізгі
Жеке таулы барьерлер – таулар ландшафтыларының түзілуіне әсер
33

Қос тау барьерлері - ойпаттар мен тауалды
Кешендік барьерлер – тауларға жақын орналасқан немесе түйіскен
Таулар абсолюттік және қалыпты биіктігіне байланысты ауа мен
Тау барьерлері және барьерлік ландшафтылар әр түрлі белдеулерде
Физ-географтардың разработкаларын ескере (Яунпутнинь,1946; Григорьев,1956; Лукашова, 1966; Прокаев,
Мұхитмаңайлық барьерге мұхитта жатқан және ылғалды ауа массаларын
Көптеген таулы барьерлер континенттерде орналасқан және мұхиттан жүздеген
34

Ландшафтылардағы өзгешелік барьерлік түзілімдерді белдеулер бойынша қарастырғанда байқалады.
Ландшафтылар түзілуіндегі таулардың барьерлік рөлі әсіресе қоңыржай белдеуде
Қоңыржай кеңістік барьерлерінің ерекшеліктерінің бірі болып таулардың барьерлік
Аралдық барьерлік ландшафтылардың мысалдары болып оңтүстік курильдік, сахалиндік
3.3 Таулы және жазықтық ландшафтылардың өзара байланысы.

Геопара және оның таулар мен жазықтар байланысындағы рөлі.

Геопара деп көрші таулар мен жазықтардың территориальді жиынтығын
Тектоникалық қозғалыстар таулар мен жазықтардың қиылысқан дамуына жағдай
Геопара түсінігімен табиғи туындылардың кең шеңбері байланысады. Ең
Геопараның негізгі жүргізуші мүшесі – таулар, олар оның
35

Орта Азия таулары рельефінің ярустылығын И.С.Щукин (1964), Н.П.Костенко
Геопара концепциясына сәйкес, таулар мен жазықтар заттардың, энергияның
В.Л.Шульцтен кейін Орта Азия территориясын тауларда ағын сулардың
Орта Азия таулары мен жазықтарының атмосфералық ауа арқылы
Ауа ағындарының арқасында «таулар-жазықтар» геопарасында маңызды рөлді ойнайтын
«Таулар-жазықтар» геопарасындағы заттар қозғалысының маңыздылығына қарамастан, олармен ішкі
Таулар мен жазықтар арасындағы контраст ландшафтылық кешендердің дамуына
Нәтижесінде геопараны парадинамикалық ландшафтылық кешендердің бір типі ретінде
В.С.Преображенский табиғи территориялық кешендер арасындағы байланыстарды зерттеу ландшафттанудың
«Таулар-жазықтар» геопараларын мақсатты бағытта зерттеу – физ-географиялық аудандастырудың
Геопара мүшелерінің бір-біріне әсер етуін қамтамасыз ететін процестер
Процестердің бірінші типіне ағын су, жергілікті желдер, жануарлар
Қозғалысқа қатысатын заттың сипатына байланысты «таулар-жазықтар» геопарасы байланысында
Минералды заттың тектоникалық қозғалыстар формасында орын ауыстыруы және
Жалпы және жергілікті градиентар әсерімен ауаның алмасуы, орын
Жер беті, жер асты суларының ағынды түрде орын
Тірі заттың орын ауыстыруы (жануарлардың маусымдық миграциясы);

Таулар мен жазықтар арасындағы заттардың қозғалуы активті
Таулар мен жазықтар арасындағы заттық байланыстардан басқатолқындық байланыстар
Геопарадағы қозғалыстың рөлі кез келген географиялық процестің жалғастығына
37

зерттеу пәні болып эволюциялық процестер қызмет еткенде ғана
Геопарадағы табиғи процестердің әрқайсысы кейбір құрылымдар түрінде белгілі
Геопараларда уақыттың рөлін де ескеру керек – көлемі
Таулар мен жазықтар байланысының заңдылықтарын түсіну үшін нақты
Бірінші тип процестері өнімдерінің арасында жота алдында ауа
Тауларға және тау алды жоталарына жақындағанда жауын-шашын мөлшерінің
Таулы шыңдардың жел жиі соғатын бөлігінде эолдық жиналымдардың
Таулар мен жазықтардың шекаралық сызығында бірнеше географиялық құрылымның
Жалпы таулар мен жазықтар байланысының нәтижесінде жаралу тегі
Геопарада бұрын әрекет еткен процестер өнімдерінен басқа
4.Тарау. Тарбағатайдың жер ресурысын пайдалануға арналған
4.1. Тарбағатайдың ауылшаруашылығының салаларын дамыту.

Тарбағатай аудандық жер қатынастары бөлімінің бастығы Ғалымжан Нұғиев
38

орналасқан жері, топырақ құнарлығы осының бәрі жоспарлы түрде
4.2 Тиімділігі жоғары салаларды кіші және орта бизнеске
Тиімділігі жоғары салалар деп- таза табысы жоғары, нарықта
Тарбағатай аймағында бұндай салалар баршылық, бірақ ол дұрыс
Мысалға мына салаларды дамытсақ .

1)Тарбағатай ауа райы мен топырақ жағдайының әртүрлілігі сан
2) Бау-бақша өсімдіктерінен: тосап, кисель, павидло, кампот, тұздалған
39

3)Тауымыздың жайлауынан жиналатын бал өнімі елде мақтаулы, Мәскеу
4) Қазірде Тарбағатайдың фарель толстолоб балықтары тек тұщы
5. Тарау.Тарбағатайдың туризм саласында жұмыс жасау.

Жер шарындағы мемлекеттердің ең кірісі көп саласы- туризм
Туризм – (фр. tourisme) саяхаттау, демалу, спорт элементері
Қазаққа Тарбағатайдай абыз ата тауды берген Тәңірге рахмет.
Аймақтық аумақтық рекреация- (лат.recreatio-қалпына келу) жергілікті аудандық және
40

әр түрлі деңгейдегі аумақтық рекреациялық жүйелердің жиынтығы.
Аймақтық аумықтық рекреация жүйелер өзіне бірыңғай инфрақұрылым және
Жергілікті немесе аудандық аймақтық рекреациялық жүйелерге жергілікті халыққа
Аймақтық және жергілікті деңгейдегі аумақтық рекреациялық жүйелердің қалыптасу
Саябақтар және қорықтар көбіне табиғи аумақтарды қоғауды мақсат
Қорыта айтқанда, жоғарыда айтылған мәселелерден көрініп отырғандай туризмнің
41

ҚОРЫТЫНДЫ

Таулармен байланысқан территориялар зерттеушілермен таулы аймақтардың құрамында
Таулардың барьерлік әсер көлемін анықтау барьерлік ландшафтыларды жеке
Ландшафтылар барьерлік және барьерогенді деп ажыратылады. Олардың біріншілері,
Ал барьерогенді ландшафтылар таулардың барьерлік әсерімен түзілген және
Барьерлік және барьерогендік ландшафтылардың анықталуы және карталануы ғылыми-теориялық
Барьерлік және барьерогендік ландшафтылар мәселесі әлі толық зерттелмеген
42

зерттеліп, дәлелденбеген. Таулардың жақын орналасқан территорияларға әсері қай
Барьерлік ландшафтылардың негізделуімен байланысты табиғи аудандастыру схемасын қайта
Табиғат ерекшелігіне байланысты келешекте туризмнің өмірде алатын орны
43

Пайдаланылған әдебиеттер.

Паллас П.С. Путешествие по разным провинциям Российской империи.
Докучаев В.В. Учение о зонах природы. М.,1948.

Яунпутнинь А.И. К вопросу о географическом районировании. –
Алисов Б.П. Климат СССР. М.,1956.

Прокаев В.И. Основы методики физико-географического районирования. Л.,1967.

Щукин И.С, Щукина О.Е. Жизнь гор. М.,1959.

Мильков Ф.Н. Рельеф и ландшафты. – Вестник Моск.
Николаев В.А. Ландшафты Кокчетавской возвышенности. – Вестник Моск.
Максютов Ф.А. Барьерный эффект гор и некоторые вопросы
Большая Советская Энциклопедия. Изд. 3-е, М.,1975,т.1,20.

Щукин И.С. Рельеф горных стран. – В кн.:Жизнь
Краткая географическая энциклопедия, 1964, т 4.

Пальгов Н.Н. Современное оледенение в Заилийском Алатау. Алма-Ата,
Мильков Ф.Н. Словарь-справочник по физической географии. Изд 2-е.
Чигаркин А.В. Опыт крупномасштабных ландшафтных исследований в горных
Чупахин В.В. Физическая география Казахстана. Алма-Ата, 1968.

Исаченко А.Г. Системы и ритмы зональности. – Изв.Всесоюзн.
Макунина А.А Региональная физическая география СССР. Урал и
Когай Н.А. Физико-географическое районирование Туранской части Средней Азии.
Федина А.Е. Физико-географическое районирование, М., 1973.

Гвоздецкий Н.А.Основные проблемы физической географии. М., 1979.

Максютов Ф.А. Проблемы барьерогенных ландшафтов. Уфа, 1979.

Алибеков Л.А. Взаимодействие горных и равнинныхландшафтов. //Землевладение. Сб.
Глазовский Н.Ф. Ветроэнергетические условия миграции вещества в аридной
Долгушин И.Ю. Цепная реакция в ландшафтах. //Изв.
Алибеков Л.А. Взаимодействие горных и равнинных ландшафтов (на
Равнины и горы средней Азии и Казахстана. М.,
Максютов Ф.А. Барьерные ландшафты СССР. Саратов, 1981.

Қайдаров Сақан туризм тақырыбына нұсқаушы.

Абрамович А.Я. Аспиз. М.Е. Словарь Москва 1964.

Мазбаев О.Б. Атейбеков Б.Н. Асаубаев Б.К. Туризм және
45