Майлықожа Сұлтанқожаұлы курстық жұмыс
Мазмұны
Кіріспе ................3
І тарау ХІХ ғасыр ақындары және философиялық сарын ............5
ІІ тарау Майлықожа Сұлтанқожаұлы – ғибраты мол, тағылымды сөз иесі
2.1. Ақын өмірі және зерттелу деңгейі.......................21
2.2. Әдеби мұрасының тақырыптық-идеялық мазмұны...............27
ІІІ. Қорытынды......................34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...........35
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 34 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
Кіріспе ................3
І тарау ХІХ ғасыр ақындары және философиялық сарын ............5
ІІ тарау Майлықожа Сұлтанқожаұлы – ғибраты мол, тағылымды сөз
2.1. Ақын өмірі және зерттелу деңгейі.......................21
2.2. Әдеби мұрасының тақырыптық-идеялық мазмұны...............27
ІІІ. Қорытынды......................34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...........35
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ әдебиетінің бұрынғы-соңғы байлығын меңгеру жолында барған
Әдеби мұрасы әлі де терең талдау мен зерделеуді қажет
Майлықожа - өзі өмір сүрген дәуірдің ең маңызды деген
Курстық жұмыстың мақсат-міндеттері: Зерттеу жұмысының басты мақсаты Майлықожа ақынның
- ақын өмірі туралы деректерді пайымдау;
- Майлықожа Сұлтанқожаұлының шығармашылығының зерттелу деңгейін
анықтау;
- суреткер шығармаларының тақырыптық-идеялық бағытын, мазмұндық
ерекшелігін тану;
- ХІХ ғасыр қазақ ақындары туындыларындағы философиялық сарындарды
тану;
- Майлы ақын мұрасындағы адамгершілік, адам өмірі, дүние сыры
философиялық толғанысты талдау;
- ақын әдеби мұрасының әдебиетіміздің даму деңгейіне қосқан үлесін
зерделеу
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмысы кіріспеден, екі тарау мен
Майлы Сұлтанқожаұлы көпшілік қауымға кешеуілдеп танылған, зерттеу нысаны ретінде
Оның творчествосы өз заманындағы қазақ қоғамының әлеуметтік өмірінің түрлі
Өмір құбылысынын диалектикасын, қатпарлары мен астарларын, күнгейі мен теріскейін,
Қазақстанның оңтүстік жартысын (Аралдан Аягөзге дейін) алып жатқан ұлан-байтақ
І тарау. ХІХ ғасыр ақындары және философиялық сарын
ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясы - өзіне дейінгі әдеби
Адамды қызықтырған «қызыл түлкі» дүние сыры, мәңгілік құпия болып,
Адам өмірі, дүние құпиясы мен өлім сыры -
ХІХ ғасыр ақындарының ішінде дәл осы тақырыпты көтермегені кемде
Философиялық сарын өз кезеңіндегі басқа да ақындар сияқты Сүйінбайға
Ақын боп жиырмамда желдей болдым,
Отызда асқар биік белдей болдым.
Отыз асып қырыққа келгеннен соң,
Қаптаған жердің жүзін селдей болдым.
Қырық асып елуге келгеннен соң,
Түбім терең құрақты,
Сұқсыр үйрек жатқан көлдей болдым.
«Ойшыл ақын жиырма мен елу жастың арасын адам ғұмырының
Өлеңге жүгінейік:
Әуелі кәрілік келіп түсімді алды,
Онан соң аузымдағы тісімді алды.
Өрге шықсам, беліме өрбіп шығып,
Төмен түссем, тіземнен күшімді алды.
Таң атқанша тысқа айдап түні бойы,
Қуалап қайта-қайта қысымға алды...
Ойға-қырға қашсам да бой бермейді,
Қасымда жолдас болып жүріп алды.
Кәрілік өлеңде кәдімгі адамша сөйлейді, адамға ақыл айтады, қанша
«Сүйінбай сенің жолың бұл емес»,
Жолына кәріліктің бұрып алды.
«Құдай қосқан жарыңнан бөлек жат» ,
Қойныма көрпемді ашып, кіріп алды, - деп қарттық кезеңнің
Сүйінбайға дейін қазақ ақындарының ішінде кәрілік туралы жырламағаны кемде-кем.
Қарттықты ол екі түрлі сипатта қабылдайды: біреуі – ерте
Сүйінбай ақын ғұмыр, тіршілік, күн-ай-жылмен өлшенеді, біздің дегенімізбен емес,
Осы тәрізді, адам өмірінің қызығы азайып, өмір базарынан қайтар
Дүниенің мысалы,
Бұтаққа қонған сауысқан.
Ұшып жүріп шықылықтап,
Өлексе жеп тауысқан.
Келеріңде сұлусың,
Ғашықтай боп қосылған.
Кетеріңде қызыл түлкісің
Шошыған қатты дауыстан.
Ақан серінің адам өмірі мәселесіне арнаған өлеңі бұл ғана
Туған соң анаңыздан шықсаң бірге,
Еңбектеп екі жаста жүрдің төрде.
Үш жаста талпындыңыз үй ішінде,
Төрт жаста қадам басып жүрдің жерде, - деп басталатын
Он тоғыз, жиырмаға бастың қадам,
Күн шалар көкорай басын күзге таман.
Жиырма бір – жиырма екі қалса кейін,
Ілгері сол бағаңнан ұшпас бағың.
Ақынның бұл пікірі өз өмірінің ерекшелігімен, яғни өнер адамының
Жиырма тоғыз, отыз о да жаман,
Келмейді қайта айналып өткен заман.
Қызықты жас күндерді айтып өттім,
Аяғы осыменен болсын тамам
Ақан сері сияқты адам ғұмырын әрбір жасқа тоқтала отырып
Басында қатыра судан болдық пайда,
Неше күн шайқатылып жүрдік бойда.
Сол судан қан-сөл ғайып пайда болып,
Сүйек пен етке шаптық үш-төрт айда
Тарықпай тар құрсақтан тауып қорек,
Тоғыз ай, он күн жаттық осы жайда
Құдіреттің күшімен шарқи пәләк,
Келіппіз дүние дегшен кең сарайға, - деп келіп ақын
Дүние бұл бір керуен сарай екен,
Не жетсін шамаң келсе сыйласуға.
Кезекпен келтіріпті күн көрсін деп,
Ұқсатып адамзаттың тұлғасына.
Қарызын ата-ананың өтеу парыз,
Адам боп жаралған соң ту басында
Адам тағдыры туралы кестелі сөзін ақын былайша қорытады:
Жүз жас та өте шығар бір күндей-ақ,
Тізгінін тежесең де іркілмей-ақ.
Ойласаң опырмалы өмір деген,
Сәуірдің көшкен қара бұлтындай-ақ.
Санаулы уақыт, күнің таусылған соң,
Боларсың елдің көшкен жұртындай-ақ
Мәделі Жүсіпқожаұлының өмір сыры, нақты алатын болсақ қыз ғұмыры
Қыз болып он төртіңде топқа кірдің,
Қызықты он бесіңде жақтап жүрдің.
Он бестен он алтыға шыққаннан соң
Қырғидай қыран шәулі топтан ілдің.
...Қыз болып он тоғызда баяуларсың,
Той қылып ұзатуға таяуларсың,
Болып ап жиырмада бөбекті ана,
Тербетіп талдан бесік таянарсың
ХІХ ғасыр ақындарының басым көпшілігі адам өмірі туралы жалпылама
Асылында, Сүйінбай ақынның философиялық өлеңдері әрқашан гуманистік оймен астасып
Ажалдан құтылмайсың қашқанменен,
Кетпейсің бір тосусыз тасқанменен.
Өлшеусіз жерден ұзап кете алмайсың,
Аспанға қанат байлап ұшқанменен.
Еңкейіп басың жерге бір тиеді,
Қаншама талассаң да аспанменен , - дей отырып, «Көп
Дулат Бабатайұлы адам өмірінің бел-белестерін жас мөлшерімен сәйкестендіріп сипаттайды.
Он бес деген жас қайда
Жарға ойнаған лақтай?
Қайда кеттің, жиырма жас,
Тастан шыққан бұлақтай?
Жиырма бес бар ма маңайда
Жайқалған жасыл құрақтай?
Отыз, кеттің алыстап,
Толықсыған сынаптай.
Отыз бес, неге келмейсің
Көп іздетіп жылатпай?
Мұндағы жас кезеңдері оқушының көз алдында жанды сурет туғызып,
Өз кезеңіндегі өзге де ақындар сияқты өмір жайлы философиялық
Батпансыған бай да өлер,
Зулап өтер басыңнан
Баяны жоқ дүниелер.
Болжалды күн болған соң,
Дүниеден кім қалған?
Батыр өткен шабынған,
Жүйрік өткен шабылған,
Кербез өткен тағынған...
Ал, Шернияздың «Тостағанды қолға алып» деген туындысында жиырма бес
Тостағанды қолға алып,
Айқай салған жиырма бес,
Шаншатұғын найзадай
Қылтың етке жиырма бес, - дей келе кәрілік кезеңді:
Сексен бестен өткен соң,
Тоқсан беске кеткен соң,
Шөңге болар түсіңіз
Жылап тұрар ішіңіз
Бойдан кетер күшіңіз.
Сол мезгілде болғай-ау
Сыйлайтұғын кісіңіз, - деп сипаттайды.
«Дүние», «Өмір» деген терең философиялық ұғымды Мұрат ақын былай
Дүние деген бәйтерек,
Біз-бозторғай асылған
Дүние деген-ұшқан құс
Басыңнан шарлап өткен.
Құлыншақ Кемеұлы:
Дүние-ол бір көлдің қасқалдағы
Жұлдыздай сәуле берген аспандағы, - деп сипаттайды.
Ақындар адам өмірін бәйтерекке, аспандағы жұлдызға, ұшар құсқа теңеп,
Өмір,дүние дегенің,
Ағып жаткан су екен.
Жақсы-жаман дегенің,
Ойлай білген у екен-
деп, Абай атамыз да ғұмыр сырын, оның өткіншілігімен тұрақсыздығын
ХІХ ғасыр әдебиетінде терең пәлсапалық ойларымен, шығармаларының мәнділігімен ерекшеленетін,
Оның көптеген шығармалары, атап айтар болсақ «Жиырма бес»,
Базар ақын молда атанып, өлімді аңдыған күшіктей түрлеріне көңіл
Өлім барды шашады
Жоқтың артын ашады.
Қосыла сендер тонама!
Жылап-сықтап жатқанда,
Олжада ойың барларың
Қараң құрсын жолама
Құран оқып күңіреніп
Сары уайымға саласың
Берсе қағып аларсың
Соларың дұрыс бола ма?-деп, молдаларды ақылға салмақ болады.
Тұлғасын көріп көз тойған,
Туымына әркім деп қойған.
Билігін бұрмай тура айтқан,
Төбедей билер төрде жоқ-
деп, елдің болашағын ойлар хан, билерде әділдіктің мүлдем жоқтығына
«Дүниені дос көріп,
Жиғаныңмен тірнектеп,
Өлгеніңде үстіңе
Киерің – үш қат бөз болар», -десе,
Шортанбай Қанайұлы:
Мал-дүниенің жарығы,
Жаратып шырай көркіңе
Қызықпаңыз бес күнге,
Бұл дүние қалмас әркімге.
Өткеннен соң қайтып келмейді
Өлгенге мал бермейді
Бұл дүниенің шолағы, -
деп өмірде мал-мүлікке қызығудың, дүниені жиюдың қажетінің шамалы екенін,
Өлмей тұрып, тіріңде
Мініп киіп, ішіп же,
Қора толы малыңды
деп, Шортанбай ақын малдың, дүние мүліктің қызығын көруге шақырады.
Ойналық та күлелік,
Сайран етіп жүрелік
Өлгеннен соң дәурен бір келмес-
деп, өмірде қымбат уақытты босқа жіберме деген пікір айтады.
Дулат ақын ақшалай алымға ауысқан кезеңдегі бұзылған молда имандармен
Тәубе-тарик келтірмес,
Азған елдің молдасы,
Өзінің айтқан сөзінің
Тіпті болмас расы-
деп тәубесінен жаңылып, елді алдап жеп жатқан молданы, мал
Шөже ақында дүниенің түбіне жетемін деп, пендешілікке салынып, оны
Дүние деген сары алтын
Әркімдерді алдаған.
Қабаты қалың қара жер
Талайларды жалмаған.
Ерлер де өтті қарасаң,
Көк сүңгісін өңгерген-
деп, дүниеқоңыздыққа салыну, өз басы қамын ойлау адамгершілікке жатпайтын,
Адамгершіліктің, кісіліктің қызығы - адам арасындағы достық, тату-тәтті өмір
Шәңгерей шығармаларында аталмыш тақырыптар оның өне бойына сіңіріп, тұтасып
Дос та көп мал барында, жақын да көп,
Қайсы артық бала күнгі құрбыластан.
Тең көрген бай-жарлыны бала күнім,
Кештің сен менмендікпен көңіл тасқан
Бір шықпай ғарапатқа ықырым бойлап,
Ақ көңіл бала дағы таба алмаспын!
Қолыңдағы малыңды торып, өзіңді алдап-арбап, алдыңда түлкідей бұраңдап жүретін
Ата-енең өліп, мүлкі болса мұра,
Көп болар жалпақтаушы өз қасыңда.
Тұқымы қорашылдың жуда болмай,
Қалар ма майлы сүйек қар астында?!
Түлкіні құйрық атқан танымадым,
Ақ көңілім балалықтың арқасында.
Достық пен адалдықтан ажыратып, бала көңіліндей таза ниетке дақ
Бір күнге бала дәурен басымда едім,
Туғандай жан жолдастай қасымда едің.
Айқасқан түнде оянып тар төсекте
Асық жар мысалындай досым едің,
Білмедім қадіріңді қолда барда,
Айырған сенен адыра тәжім менің.
Тотыққан нәжіге еріп ақ ниетін,
Қарайды иман жүзді ақша бетім.
Сондай-ақ Шәңгерей Бөкеевтің «Өмірдің өтуі», «Жалғаншы, жарық дүние», «Сұңқардай
Бұл дүние пәнилығын етеді екен,
Бір дәурен өтіп, бірі жетеді екен.
Жұрт болар бір күндегі жоқ адамдар,
Ескілер бірден бірге бітеді екен
немесе:
Түбінде бәрі кетер, ажал жетер,
Құдайым жарық етпей ақиретін.
Тоң қатып, қара жерге қарлар жауса,
Астында неғып шыдар менің етім.
Құдайым, өлмей тұрып аш бағымды,
Тіріге өлсем-ай аз сый-құрметім, -
деп жырлаған ақын адам көрер сый-құрметі мен алар бағасын
Өмірге келген қай пенде болмасын өмір жолдарын өзінше жүріп
Қасақана мал бітер,
Қайыры жоқ қабанға.
Айдасаң нық жүрмейді
Төрт түлігі аманға.
Жалпы, Шортанбай ақынның шығармаларының негізгі арқауы деп, оның жырларының
Шернеуге жазған несіпке,
Дария кұйсаң толар ма?
Сүмбіле туып күз болмай,
Көк орай шалғын болар ма?- деген жолдары ақылгөйдің ойын
Пейілі кеткен адамда,
Еш береке болмайды.
Шығармаларының тақырыптық-идеялық сипаты және
философиялық сарыны
Дәулеті қашқан байларға
Ырыс келіп қонбайды
Ата-енесін зарлатса,
Зарлатқан жігіт оңбайды,-
деп Дулат ақын пейілді кеңге салып, мейірімді, адамгершілігі мол,
Бұл жолда Сүйінбай ақын да жоғарыдағы ақындармен үндес келеді.
Жақсылық, адалдық, кішіпейлік, инабаттылық, қарапайымдылық қасиеттері термеленіп, адамгершілік қасиеттер,
Жігіт ол-ел-жұртының қаласындай,
Жақсы әйел-әлем жұрттың анасындай.
Жақсыға ешкімнің де татығы жоқ,
Көреді бәрін баласындай.
Жаман парқы жақсымен бірдей емес,
Жақсы жігіт елінің ағасындай.
Жаманның көкірегі-көр, көзі-соқыр,
Жүрер жолдан тал түсте адасып-ай.
Сүйінбай нақылдары – тек шешендік куәлары ғана емес,
Жастық пен адамгершілік ұштасып, адамның басынан табылса, ондай жігіт
Қазақ ақындарының өлең-жырларында адамның жасын, әртүрлі кезеңдерін сипаттай айту
«Абай өлеңдерінде де ғұмыр диалектикасының бұл мәселелері сан қырынан
Ғұмыр сырын, оның өткіншілігі мен тұрлаусыздығын Абай өте ерте
Сап-сап, көңілім, сап көңілім!
Сана қылма бекерге!
Сана қылғанмен пайда жоқ.
Дүние даяр өтерге,
Ажал даяр жетерге, -
екенін, естиярлықпен ерте ескерсе, кейінірек туған "Балалық өтті, білдің
Балалық өтті білдің бе?
Жігіттікке келдің бе?
Жігіттік өтті көрдің бе?
Кәрілікке көндің бе? -
деп нақыштауында терең философиялык астар жатқанын байқау қиын емес.
Жас қартаймақ, жоқ тұрмақ, туған өлмек,
Тағдыр жоқ өткен өмір қайта келмек.
Баскан із, көрген қызық артта калмақ.
Бір құдайдан басқаның бәрі өзгермек.
немесе
Бір дәурен кемді күнге - бозбалалык,
Қартаймастай көрмелік, ойланалық,
Жастықта көкірек зор, уайым жоқ.
Дейміз де ешнәрседен корғанарлық
"Еһе" "Еһеге" елірме, бозбалалар
Бұл бес күндік бір майдан ер сынарлық.
Әсем салдық өлгенше кім қыларлық
Оған да мезгіл болар тоқтатарлық.
Ұлы суреткер ақын ғұмыр диалектикасын көрсетуде поэтикалык жаңа тәсілдер
Тоты құс түсті көбелек
Жаз айларда түлемек.
Бәйшешек солмақ, күйремек,
Көбелек өлмек, сиремек.
Адамзатқа не керек
Сүймек, сезбек, кейімек,
Харакет қылмақ, жүгірмек,
Ақылмен ойлап сөйлемек
Әркімді заман сүйремек,
Заманды қай жан билемек?
Заманға жаман күйлемек,
Замана оны илемек.
Ал екіншісінде ғұмыр барысы, жүрісі тынымсыз, үздіксіз етіп жатқан
Сағаттың шықылдағы емес ермек.
Һамиша өмір етпек - ол білдірмек.
Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас,
Өтті, өлді, тағдыр жоқ қайта келмек.
Сағаттың өзі - ұры шықылдаған.
Өмірді білдірмеген күнде ұрлаған.
Тиянақ жоқ, тұрлау жоқ, келді, кетті,
Қайта ойланбас, бұрылмас бұлдыр заман.
Өткен өмір белгісі - осы сыбдыр,
Көңілді күнде сындыр, әлде тындыр...
Ғұмырдың бір сәт тоқтамай, сырғыған сынапша өте шығары, соны
Мысалы:
Жалыны қайтар дененің,
Үнемі тұрмас осы шақ.
Талайғы кәрі дүниенің,
Бір кетігін ұстап бақ.
немесе:
Ой, дәурен өмір емес, бір көрген түс.
Ойға тойма, кызықты қиялдан күс.
Қарашы, өз бойында түгел ме екен.
ЬІстық жүрек, өң-шырай, қуат пен күш, -
деп қысқа да нұсқа кесім айтса, бұл туралы: "Көк
Көк тұман - алдыңдағы келер заман,
Үмітті сәуле етіп көз көп кадалған.
Көп жылдар көп күнді айдап келе жатыр.
Сипат жок, суретте жоқ көзім талған.
Ол күндер - өткен күнмен бәрі бір бәс,
Келер, кетер, артына түк қалдырмас.
Соның бірі - арқаулы таусыншақ күн.
Арғысын бір-ақ алла біледі рас.
Әділеттік, арлылық, махаббат пен,
Үй жолдасың қабірден әрі өткенде.
«Ғұмыр диалектикасына түгелдей бағышталған Абайдың бас-аяғы бес шумақтан тұратын
Мұнда әуелі ғүмырдың балауса, жастық шағының қаперсіз үлкен үмітпен
Нұрлы аспанға тырысып өскенсің сен,
Менмен, кердең, қайғысыз ер көңілмен.
Жазғытұрым жасырып жердің бетін,
Жасыл шөппен бой жеткен егінмен тең.
Бұл қайғысыз, қапысыз мажыражай жастык шақ ешбір тіршілік иесінің
Орақ келер, орылар мезгіл жетті.
Жылы менен суықтың бәрін көріп,
Қайран көңіл қайыспай қайрат етті.
Ауыр ойды көтеріп ауырған жан,
Қайғы қасірет жүзіңе белгі салған.
Дәні толык, басы үлкен егіндей-ақ.
Сенің де басың имек жерге таман.
Бұл табиғи қүбылыстың, өзгерістің акыры. Тіршілік - болмыстың құрдымы
Өлейін деп өлмейді, өлерлік жан
Әсте өлмесін білгендей қылық қылған.
Ажал келіп бас салса, жанды ұрласа
Өмір қайда, сен қайда, соны да ойлан.
Адамзат - бүгін адам, ертең топырақ,
Бүгінгі өмір жарқылдай алдар бірақ.
Ертең өзің қайдасың білемісің.
Өлмек үшін туғансыз, ойлан шырақ.
Абайдың өмір, кәрілік, өлім туралы мұндай философиялық толғаныстары басқа
Сұм дүние тонап жатыр, ісің бар ма,
Баяғы күш, баяғы түсің бар ма?
Алды үміт, арты өкініш алдамшы өмір,
Желікпен жерге тықпас кісің бар ма?!
Дәмі қайтпас, бүзылмас тәтті бар ма?
Бір бес күннің орны жоқ айтыларға
Қай қызығы татиды қу өмірдің,
Татуды араз, жақынды жат қыларға.
немесе:
Қарашада өмір тұр.
Тоқтатсам тоқсан көнер ме?
Арттағы майда көңіл жүр,
Жалынсаң қайтып келер ме?
Адам ғүмырының қысқалығы, арманының үлкендігі арасындағы керағарлықты, диалектикалық қайшылықты
Қайратым мәлім, -
Келмейді әлім,
Мақсұт-алыс, өмір-шақ,
Өткен соң базар,
Қайтқан соң ажар.
Не болады құр қожақ?!
Кештеп қайтар жол емес,
Жол азығым - мол емес.
Абайдың пайымы бойынша, адам - пенде, оның бұл дүниеде
Тіршіліктің қиян-кескі қырқысында көп тартқан азабының зарын шегіп, оңаша
«Өлсем, орным қара жер...» деп басталатын өлең – Абайдың
Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?
Өткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма?
Махаббат ғадауатпен майдандасқан,
Қайран менің жүрегім мұз болмай ма?
Ертелі-кешті тағдыр сағатының бір соғылатыны ақынға аян. Сондықтан одан
Ақын тірлікте қылған әрекеті үшін ұрпақтар алдында ақталмақшы емес.
Ішім толған у мен өрт, сыртым дүрдей,
Мен келмеске кетермін түк өндірмей.
Өлең шіркін - өсекші, жұртқа жаяр,
Сырымды тоқтатайын айта бермей, - деген Абайдың кейінгі ұрпаққа
ХІХ ғасыр ақындарының ең соңғы өмірде құлдық ұратыны -
Одан әлдеқайда беріде өмір сүрген белгілі философ И.Кант:
«Ал, Шығыс адамдарының оның ішінде Пайғамбар үмбетінің өлім жайындағы
[34, 251]
Өмір атты ұзақ сапар қаншалықты жұмбақ болса, сол өмірге
Бұл тақырыпты әр ақын өзінше жырға қосқан. Қай ақынды
ІІ тарау. Майлықожа Сұлтанқожаұлы – ғибраты мол, тағылымды сөз
ХІХ ғасыр қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, аузы дуалы ақын,
Майлы әуелі үйде, әкесінің үйретуімен сауатын ашып, кейін өз
Майлы 14 жасқа толғанда әке, шешесі бірдей өліп, жеті
Әкеден жастай қалған жетім едім,
Көп көріп таршылықта жетіп едім.
Жетім боп, он төртімде қалғанымда,
Амалым жоқ қылатын, өкінемін.
Есехан, мен әркімге қызмет етіп,
Боп кетті-ау қара құлдай кескіндерім.
Кесірі көп кер заманның ауыр азабын болашақ ақын өз
Аттары әлемге әйгілі Әлішер Науай, Фердауси, Низамилердің шығармаларымен де
Майлықожа 1860 жылдары Сырдан Әулиеатаға келіп, Сыпатай батыр асында
Әликом әссалау ма, Есім аға?!
Ас бердің сауын айтып, несіне аға?
Астыма киіз салып, тамақ бермей,
Бар ма еді ала алмаған өшің, аға.
Ат жабу түнде болды төсегіміз,
Көзге айтқан сырттан айтпай өсегіміз.
Жиынға біз келгелі он күн болды,
Он табақ ботқа болды есебіміз,—
дей келіп, ақын Сыпатай еліне дейінгі жол бойы көрген
Сырдан өттік бастан деп,
Хан Сыпатай асқан деп,
Сырдан арғы үш болыс,
Қасымбек, Иса, Тастанбек.
Алты сойыс тең берді.
Алпыс адам қанған-ды,
Майлы Шығыс әдебиетімен танысып қана қоймай, оны қазақ тіліне
Майлықожа шығармалары өзіне жұртшылық назарын ерте-ақ аударған. Ақын еңбектері
«Майлықожаның кейбір толғаулары баспа бетін ерте көрген. 1883 жылы
Майлы ақын туындыларының ішінде әсіресе, терме сипатындағы, өсиет-өнеге мазмұнды
«Әдебиеттегі, жалпы өнердегі ақтаңдақтар дегеніміз еліміздегі халықтар бастан кешкен
Осы бір бас-аяғы ұзақ тізімге іліккендердің күнгей қазақ жеріндегі
«Ел ішін аласапыран еткен ҚКб/П Орталық Комитетінің Қазақ КСР
Бүкіл ғұмыр бойы бір ғана қаламгердің шығармашылығын зерттеумен айналысатын
Бұл сияқты көркемсөз зерттеушілері қазақ әдебиетінде де аз емес.
2005 жылы әдебиетші Әсілхан Оспанұлы ғұмыр бойы жинап, зерттеп
Жалпы көлемі сегіз жүз алпыс беттен тұратын осы қомақты
Майлықожа ақын ғана емес, сонымен бірге, дарынды жазушы болғаны
«Бауырлас өзбек жұртының ұлы перзенті, барша түркі халықтарының қалаулы
Дәл осы дерек «Қазақ фольклористикасының тарихында» (1988) да «Диваев
Майлықожаның айтуынан жазып алып, орыс тіліне аударып, «Сырдария облысының
Халқымыздың аңыз әңгімелері ішінен ақын назарын айрықша аударғандары Алдар
«1893 жылы Әбубәкір Диваев аудармасымен «Сырдария облысының санақ мәліметтері
Осы себепті біз аталған шығарманы Майлықожаның «Жиренше» аңыздамасын орыс
Халқымыздың ауыз әдебиеті шығармаларынан Майлықожа өңдеп, өзінше айтып ел
Бәлкім ауыз әдебиетіміздің осы бір жәдігерін қазақ көркем қарасөзінің
Ал кейіпкерлер бейнесін сомдау тәсіліне келсек, әуелде аз сөзбен
«Шығарма тілі бейнелі, таза келеді, әзіл-оспақ, әжуа-мысқыл, сайқымазақ суреттер
Қазақ ауыз әдебиетінің шығармаларын өңдеп, өрнектей баяндауының негізгі тәсілі
2.2. Әдеби мұрасының тақырыптық-идеялық сипаты
Майлықожа - өзі өмір сүрген дәуірдің ең маңызды деген
Майлықожаның кейбір өлеңдерінде бай-болыстарды әжуә ету, мысқылдау сарыны айқын.
Майлының «Райымқұлға» деп аталатын ғибратты ұзақ толғауында ақын Райымқұл
Майлықожаның, әсіресе, «Ноғай мырзаға» деген ұзақ толғауының мазмұны көңіл
Майлықожаның «Ноғай мырзаға» толғауы былай басталады:
Ботпай деген туғаным
Киік атар сұр мерген
Мубәрәк болсьш дұшпанға.
Дүние өтпес кімдер деп.
Атқа мінген жау болса,
Өкініп қалар пенде деп,
Соңынан іздеп қуғаның...
Өтіп бір кеткен күндерден...
«Қасқыр» атты өлеңінде ақын өзі тойса да көзі тоймайтын
Сол жерде мерген, қабан — бәрі де өлді,
Қанағат қылмаймын деп нысапсыздан...
Өлеңінің аяғында ақын мынадай деп ақыл айтады;
Қызығы дүниенің балдан тәтті,
Көңілге бек сақтаған қанағатты.
Ырыздығын қанағат қылған десер,
Әр жерде арқаламас жаман атты...
Бермек, ақыл-береке, тәубешілік —
Әр іске сабыр қылып тұрған жақсы.
Оңай байлыққа жетуді аңсау, қанағат қылмау – адамның бойындағы
Қу ағаштың басына жапырақ тұрмас,
Қулықпепен еш адам сірә оңбас.
Лажсыздан дұшпанға істетпесең,
Мекерліктің ұрығын ексе болмас.
Еш адам байымайды ұрлықпенен,
Адал адам байыйды шындықпенен.
Басы жақсы болса да түбі жаман
Білсең де жолдас болма сұмдықпенен.
Майлының «Тотынама» толғауы да мысал сөз үлгісіндегі шығарма. Оқиғаның
Еркегі айтты: «Біз еркек кісіміз-ді,
Түсірсе бұл суменен ісімізді.
Бұл су бізге жамандық қыла алмайды,
Алармыз біз де мұнан өшімізді.
Шіби тоты реніш айтып, егер дос ақылын алмасаң, бақыр
Мақтанып, шыдай алмай бір сөз депті,
Дегенде шөп аузынан шығып кетті.
Болғанша сөзін айтып жерге түсіп,
Ол бақа мылжаланып қапты өліп...
Бақадай тіл алмаған болма бекер,
Қайткенде бұл теңізге күшің жетер?!—
деп, шіби сөзін аяқтайды. Бірақ ер ерлігін істейді, тыңдамайды.
Құдая бей ақылмен болма жолдас,
Алмаған достың тілін адам оңбас.
Қорытынды сөзінде ақын әйелдің ақылдысы жігітке ырыс болатынын айтып,
Адамның бірінен-бірінің артықшылығы, оның жынысында емес. Ақынның ойынша, әйелдің
Қатын деп қатыннан да қапыл қалма,
Ілгері еркектен де ақылы болса.
Алысты жат көрмесе азаматым,
Шығарса мейман күтіп ердің атын.
Сен секілді әйелдің қадірін білмей,
Кемсіткеннің әйел деп өзі қатын.
Осы тұста бір айта кететін нәрсе, Майлы басқа өлеңдерінде
Жақсы қатын жігіттің жан жолдасы
Үйір болып ақіретте қосылады,
Аумаса бір-бірінен ықыласы,—
дейді.
Ал әйел теңдігін аяққа басқан ескі салтты қостаушы малдыларды
Бай едің бағың асқан Алдаберген,
Қораңнан қой мен түйең андап өрген-
Құтты болса байға құт, тоқалға сор,
Он бесінде қаусаған шалға келген.
Жетпісіңде қыз алып болдың жігіт,
Тоқалға — сор, жұртқа ерсі, саған — қызық.
Майлы Төлеубай үйленген кезде тойының үстінен шығып, жаңа түскен
Келін келді Жортпастан
Үсті-басын шоқ басқан.
Төрт қатынның үстіне
Бесінші боп қарағым,
Қайтып келдің қорықпастан?!—
деп, келінге қарата сауал тастайды. Осы сауалдың өзі жай
Майлықожа елдің ауыр тұрмысын, халықтың басына түскен қиыншылықтарға, жұт
Қоян жылы жаумады көктен жаңбыр,
Қабағы шаруалардың болды салбыр.
Қыстыгүні болғанда қар тынбады,
Айуанға өлім жетті аштан әрбір...
Қысы жұт, жазы қымбат арты болды,
Сұрағаны азықтың нарқы болды.
«Қайғың — қара тамағың» деген мақал,
Ашаршылық алаштың дерті болды.
Міне, осындай қиын-қыстау кезеңде халық қамын ойлау әрбір ел
Бай, мырзалар жегізді мерекесін,
Жақсы ауылға тоқтамай көре өтесің.
Үй басына үлесіп жеген пара
Қысқартты қыдырлының берекесін.
Майлы өлеңдерінің біразы қазақтың би, болыстарын сынауға арналады дедік.
Ұрыларға билер тұр: «бере көр» деп,
Тез мал тауып, айдаладан «келе көр» деп.
Бие сойып, аузымды майға толтыр,
Мал иесін біздерге «қоя бер» деп.
Болмағанға болыстың поштасы жүр,
Шаршатпаққа жол-жолда тоспасы тұр.
Ұрлық қылған жігіттер — тау түлкісі
Болыспенен мал беріп, достасып жүр...
Билер түнде сөйлессе бір ұрыға,
Жолыққандай болады қыдырына.
Мал иесі дау даулар билер үшін,
Алған пұлы жетпейді шығынына.
Болыс, билердің өз құлқындарынан басқа ойы болмай, халықты аяусыз
Жапалақ тудық сұңқардан,
Жалтаңдап дауға шаба алмай.
Қазақ даласының батысынан бастап, күнгей атырабына қарай жер бауырлаған
Жыландай орыс ысқарды – ай.
Жиырылды қазақ тыныш тұрмай,
Қанаты қысқа тауықтай.
Әсіресе сартқа күш қалды-ай
Майлықожаның «Шалқып жатқан елім ай», «Қабіріңе айтар зарым бар»,
...Ақ патша көнер болса тілімізге,
Көз салсын біздің нашар түрімізге.
Ысламның мәрқамат қып елдеріне
Бір нұқсан келтірмесін дінімізге.
Қаралы басымызға жұмыс түссе,
Жарасын орыс халқы күнімізге.
Бұл сөздерді тілмәш арқылы тыңдап отырған жоғары мәртебелі патша
Ақ патша «тілегіңді берем» деді,
«Антына мұсылманның сенем» деді.
... «Мал-басың, әдет-ғұрпың өздеріңде,
Жеткізсем мен бір зиян өлем!» - деді.
Ақын халықтың мұң-мұқтажын айбарлы ақ патша алдында жақсанбай айта
Орысты жайлы болды деп,
Әуелінде мақтады.
Жақын көріп жақтады,
Бірнеше жыл өткен соң
Енді опа таппады.
Майлықожаның сөз зергері ретіндегі шеберлігін, ақындық парасатының биіктігін, адами
Майлы, Майлы дегенмен май болмадың,
Жұрттан алып жегенмен бай болмадың, - депті.
Сонда Майлықожа осы екі жол өлеңді іліп алып, әрі
Сен Құлыншақ болғалы талай болды.
Ия құлын, ия жабағы, тай болмадың.
Тегінде Майлықожаның ақындық табиғаты, сықақ айтуға, сынай сөйлеуге, кекесін
Дүниеден аңқау да өтті, пасық та өтті,
Аңдысып тышқан менен мысық та өтті.
Мал дегенде жүгірді не сопылар,
Басынан сәлделері ұшып кетті.
Майлықожа кезінде Шығыс классик поэзиясынан нәр алған нәзира дәстүрін
Майлықожа осы дәстүр бойынша араб парсы, үнді т.б. халықтардың
Майлықожа ақынның терме-толғаулары мен арнау өлеңдері жоқтау жырлары мен
Момын кісі-тек жүрер.
Залымдарда кек жүрер.
Ұят – беттің пердесі.
Қымбатты ердің зердесі.
Қатты жерге қақ тұрар,
Қайратты ерге бақ тұрар.
Бұл сияқты нақыл сөздерді Майлықожа ақынның кез келген жанрдағы
Түйіндеп айтсақ, Майлықожа өзінің терме-толғауларында өлең-жырларында, қисса-дастанарында, өзі өмір
Қорытынды
Қаздай қалқып, ерінбей,
Өлең тердім жасымнан...
Майлықожа, Құлыншақ –
Пірім еді бас ұрған – деп атақты ақын Жамбыл
«Сөйлер сөзге келгенде ақындардың дүрі едім, Әншейінде көргенде көп
«...Тамаша нақыл, насихаттың, шыншыл әлеуметтік шақырулардың, адам мінезін түзеу
Жұмысымызды қорыта келе, түйгеніміз Майлықожа ақынның шығармашылығында өмір сыры
Майлы ақынның адам өмірі, дүние сыры туралы жырлары әлдеқалай
Қазақ өлеңінің түрі мен мазмұнына Майлы ақын қосқан жаналықтар
Ақын өмірі мен әдеби мұрасын зерттеп-зерделеу ісі әдебиеттану ғылымының
Пайдаланылған әдебиеттер
Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. «Ана тілі», Алматы., 1995
Абай және қазіргі заман.(зерттеулер жинағы),құраст.Мыңбаев Д, Ахметов З., Қирабаев
Аронұлы С. Шығармалары Алматы.,1990
Ай, заман-ай, заман-ай. (жинақ) Алматы., 1991
Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы., 1991
Әліпханов М. Өмір жыры, өлім сыры.// «Ақиқат», №7,1994
Бабатайұлы Д. Тұнық тұма. Алматы., 2002
Белтоғаева Ж. Мәңгілік мотив. (М.Жұмабаевтың «Қорқыт» поэмасы хақында)// «Абай»
Бердібай Р. Жұлдыздар жарығы. А., «Білім», 2000
Бұқар жырау Қалқаманұлы. Шығармалары. Алматы: “Мұраттас” орталығы, 1992
Донбай Н. Шортанбай Қанайұлы. // «Егемен Қазақстан» 16-желтоқсан, 1993,
Жұмалиев Қ. XVIII – XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Алматы.,
Жыр мұра. Астана, «Елорда», 2001, құр. Ә.Оспанұлы.
Елтай Е. Өмір және өлім // «Қазақ әдебиеті» 7-ақпан,
Майлықожа Сұлтанқожаұлы. Нақыл. А.,1973
Майлықожа. (Шығармалар).А., 2005 Құраст. Ә.Оспанұлы.
Қасабеков.А, Ж. Алтаев. Қазақ философиясы. «Ер – Дәулет»,Алматы., 1996
Қанайұлы Ш. Қайран халқым. (жинақ) Алматы.,2003
Қасымов С. Өмір ғажайыбы // «Ұлағат», №5, 2003
Қазақ фольклористикасының тарихы. А.,1988
Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. Алматы., 1994
Сүйіншәлиев ҮІІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Алматы., 1989
ШайынқазинС. ХІХ ғасыр ақындарының шығармасындағы философиялық сарын // «Халық
Шәріп.А. Қазақ поэзиясы: утопия және антиутопия. // Жұлдыз, №
Ысмағұлов Ж. Абай: ақындық тағылымы. «Ғылым», Алматы., 1994
Үмбетаев М. Пірім менің Сүйінбай. Алматы, 1992
4
