Сыр бойы ақын-жыраулары шығармаларындағы шығыстық дәстүр реферат
Жоспар - www.topreferat.com.kz
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
а) Сыр бойы ақын-жырауларында шығыстық дәстүрдің қалыптасуы
б) Сыр бойы ақын-жырауларындағы шығыстық үлгідегі шығармалардың жанрлық сипаты
3. Қорытынды
Жұмыс түрі: Реферат
Пәні: Соңғы қосылған рефераттар
Жұмыс көлемі: - бет
-----------------------------------------------------------------------------------
РЕФЕРАТТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Сыр бойы ақын-жыраулары шығармаларындағы шығыстық дәстүр
Қызылорда, 2010
Жоспар
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
а) Сыр бойы ақын-жырауларында шығыстық дәстүрдің
б) Сыр бойы ақын-жырауларындағы шығыстық үлгідегі
3. Қорытынды
КІРІСПЕ
Ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ әдебиетінің даму
Жалпы адамзат руханияты өзінің бастау-бұлағын осы
Қазақ сөз өнері көркемдік жалғастығы дәстүрінің
Шығыс-қазақ мәдениеті дәстүрлерінің тоғыса тұтаса келе,
Тарихтың тереңінен тамыр алатын жыр үлгілеріне
Сыр бойын мекен еткен ақын-жыраулар шығармашылығындағы
Адамзат тіршілігінің бүкіл болмыс-бітімін, қасіреті мен
Қазіргі таңда түркі халықтары көркем
Сөз өнерін сан мыңдаған жылдар бойы
Шығыс үлгілі әдебиеттегі гуманистік ойлардың Сыр
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазақ әдебиетінің шығыс әдебиетімен байланысы –
Қазақ әдебиетінде шығыстық дәстүр түпкі бастауын
Бүкіл түркі жұртына таныс Сыр бойында
ХХ ғасырда шығыс әдебиеті мен өнерін
Сыр бойында аты әйгілі болған Базар,
ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ әдебиетінде
Осы кезеңде Сыр бойы ақын-жырауларының шығармашылығында
Сыр елінде Шығыстық дәстүрді қалыптастырған ақын-жыраулар
Сыр бойы ақындарындағы Шығыстық дәстүрдің қалыптасуын
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Сыр бойынан
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде өмір кешкен
Жоғарыда аталған бұл ақындарымыз Шығыстық дәстүрлі
Сыр бойы ақын-жырауларындағы Шығыстық дәстүрдің әсері
Сыр бойы ақын-жырауларындағы дастан, мысал, оқиғасының
Дәстүр дегеніміз – еліктеу емес, даму
Нәзира дәстүрін кезінде ұлы Абайдың өзі
Енді Шығыстың классикалық поэзиясының нәзира дәстүрінің
Міне, біз осы арада М.Әуезовтің нәзира
...Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды
Қазақ поэзиясындағы нәзира дәстүрінің өзіндік ерекшеліктерін
Қазақ поэзиясындағы нәзира дәстүрін әдебиет тарихы,
Біріншіден, Шығыстың есімдері әлемге мәшһүр ұлы
Екіншіден, нәзира дәстүрін зерттеу арқылы жоғарыда
Үшіншіден, нәзира дәстүріндегі Сыр бойы ақындарының
Сонымен, ұлттық тарихымыздың жаңа беттері жазылып
Сыр бойы ақын-жырауларындағы нәзирагөйлік дәстүр көркемдік
Сыр бойы ақындарының ең алдымен бөліп
Осындай ерекшелік бір сәт бәсеңдемей жалғасып,
Жалпы ақын-жыраулардың образ сомдаудағы көркемдік тәсілі
Сыр бойы ақындарындағы Шығыстық үлгілерді сөз
Сыр бойы ақындары туған әдебиет үлгісінде
Сыр бойы ақындарының шығармашылығындағы Шығыстық үлгіден
Шығыс үлгісіндегі әдебиеттерде көтерілетін басты идея
Мысалы, надандыққа қарсы жазылған «Насыбай» деген
Атпаңдар, тіл алсаңдар насыбайды!
Нас атсаң – нас боласың басыбайлы...
Желді күн «түп» деп жерге түкіргенде,
Боқтай-ақ бет-аузыңа шашырайды.
Аптықпай ақылы толық азаматтар,
Өз-өзін таза етіп асырайды [6, 62].
«Не қызық?» деген өлеңінде:
Ұл мен қыздың қызығы –
Тілі анық шыққанша.
Мергендіктің қызығы –
Көздеген аңын жыққанша.
Жүйрік аттың қызығы –
Шомылып терге лыққанша.
Татулықтың қызығы –
Кеудеңнен жаның шыққанша [6, 58],-
деп адамзат өмірінің қызығы туралы ой
Жұртшылықты мейірімділікке, татулыққа шақыра отырып, сөздің
Сыр бойы ақын-жырауларында Шығыстық үлгідегі рубаилардың
Лирикалық жанрдың бұл түрі Шығыс әдебиетінде
Тұрмағанбет, Базар, Шораяқтың Омары шығармаларындағы рубаилар
Ей, көңілім, талпи берме бет алдына!
Бетіңше талпынғанмен, кет алдың ба?
Үш түгел алтайыға алты қостым,
Сонда да біреуіңе жете алдым ба?
деп алып-ұшып, өрекпіген көңілге басу айтса,
Жаманнан жақсы көрем таяғымды,
Артық деймін арық аттан аяғымды.
Ойласам, ұйқыдағы түс сияқты:
Күлкі, ойын, жастық дәурен – баяғымды
деп өткен күндеріне баға береді.
Өлеңнің бірінші, екінші жолы ақыл-нақылға құрылған,
Т.Ізтілеуов мұраларын зерттеуші Ұ.Жанбершиева: «Т.Ізтілеуов рубаилары
Шораяқтың Омары рубаилары да эстетикалық, моральдық,
Жібердім бір баладан қағаз жазып,
Сұлуға сұңқар мойын, белі нәзік.
Лебінен бір махаббат бола ма деп,
Жолыңда құрбың отыр жүрек сазып [5,
Бар еді менде не ақың кеткендей-ақ?
Тиеді мына сөзің кетпендей-ақ.
Аузыңнан қандай-қандай сөз шығады,
Тұлпарды есек келіп тепкендей-ақ [5, 234].
Төрт жолдан тұратын рубаилар Базар жырау
Шалқыған айдын шалқардай,
Көл тартылады көзінен.
Сандуғаштай сайраған
Тіл тартылады сөзінен [12, 286].
Жабы мінген жөнелмес,
Тіріде пенде не көрмес.
Көтергенмен кеудесін
Жақсыға жаман теңелмес [12, 289].
Тұрмағанбет, Базар, Омар шығармалары өмірдің өзгермелі
Нұртуған Кенжеғұлұлының да төрттағандарында тіршілік қозғалыстарының
Нұртуған жырау философиялық лириканың аса мәнді
Өмір – қызық тынбайтын қысы-жазы,
Өнер тапсаң жетісер малдың азы.
Жүгінсең ар-ұяты мол адамға
Болады шындығына әділ қазы [17, 283],-
дейді жырау.
Сыр бойы ақындарындағы исламдық мәдениет тағылымымен
Шораяқтың Омары өзінің мына мінәжат өлеңінде:
Жаратқан жан біткенді бір Алласың,
Көңілімнің аш айнасын, кір алмасын.
Дүнияны бір кәдіңнен қыз жараттың
Дедің де «Пенде қумай тұра алмассың».
Иә, Жаппар, кәтелікке жаза көрме,
Қынаптан суыратын тіл алмасын.
Бермесең өзін тәупық, қадыр, мәулен.
Ұстатпас қашағанды кім алдасын [13, 101],-
деп Жаратушы Алласына жалбарынып, өлең өлкесіндегі
Сыр сүлейлерінің бірі Ерімбет Көлдейбекұлының шығармашылығында
Алланың қалауымен адамзаттың еншісіне тиесілі болған
Тіл – бұлбұл, ой – гүлстан,
Қол – пілте, кеуде – зауыт,
Ақыл – гүл, ашу – мәжүс,
Жайқалған айдын көлде көк құрақтай,
Солардың саулығында сақтанбасаң,
Қоя ма аңдып жүрген бөрі шаппай
Шығыс әдебиетінің дәстүрі Бұдабай Қабылұлы шығармаларында
Ақын көңіл айту, жоқтау сияқты жырлары
Бұдабай жоқтау өлеңдерінде Жаратушы Алланың ұйғарымымен
«Алтын балдақ жерге түсті,
Құдайдың құдыреті күшті,
Дүние, дін күшті» [16, 112],-
дейді ақын.
Тұрмағанбет, Қарасақал Ерімбет, Қаңлы Жүсіп, Шораяқтың
Түпнұсқаның негізінде өз туындысын жазған Сыр
Эпостық шығармалардың ішіндегі ең қысқа түр
Ақынның біз білетін «Лұқпан хакім», «Ата
Танып шах: - Сүбіхан Алла, себеп
Мұндай іс шықпайтын ед сіз ұрпақтан!
«Оқ жонар, ата көрген» деген қайда?
Хилапсіз халис еңдер халық қызыққан
Хикметін хакім ұғылы айт, - деп
дейді. Сонда жігіт бұның бәрі әке
Атамның «етпе,- деген, - үш түрлі
Сынап ем, сақтанудан соңғылықтан.
Үлгісіз іс, күлкіге тұс етеді екен,
Болып тұр, басым топта, ішім лық
дейді.
Мұндағы негізгі идея – адамды орынсыз
Достық пен қастықтың адам басына іс
Әйгілі «Мың бір түн» хикаясының желісіндегі
Жоғарыда аталған туындылар өзінің бастау бұлағын
Сыр бойы ақындарының артында қалдырған мол
Мәселен, Қарасақал Ерімбет «Атымтай Жомарт» дастанының
Көркейер барша сақи, сақиды айтсам,
Сараңды мерекеде қатты ұялтсам.
Байлар көп ішпей-жемей мал жинаған,
Солардың дұрыс болар көзіне айтсам [11,
десе, Т.Ізтілеуов «Рауа Бану» дастанында
Жазасы жамандықтың жетсе қуып,
Етерсің қорыққаннан жаның «сауға».
«Нені ексең, соны орасың» деген анық,
Болма үйір, бұзықтық қып өнбес дауға
дейді.
Ал Базар жырау «Айна-тарақ» дастанын былай
Сіздерден айтпай не қып аянайын,
Сағынып көптен бері көрмегесін.
Әзіреті Әбу Жүсіптің заманында
Айталық үш мырзаның әңгімесін [12, 139].
Шораяқтың Омары «Кедей Тәліп» дастанын мынадай
Өтіпті ілгеріде жарлы Тәліп,
Кітабын көрді бір күн қолына алып.
Әр пенде бір мақсатқа етсе талап,
«Ақыры,- деген екен,- жетуі анық» [13,
«Әмина қыз» дастаны – Базардың әділдік,
Адамның мақұлыққа немесе құсқа айналуы жиі
Шығыстың әйгілі дастаны «Шаһнаманы» қазақ ұғымына
Осы туындыдағы сюжеті шытырман оқиғаға құрылған
Мәлике жүкті болып бір ул туды,
Етті елі ұл туды деп ұлы
Түк басқан тұла бойын түрі жаман
«Бұл не?» - деп көргендердің көңілі
Қара емес, қардай аппақ шыққан шашы,
Сап-сары, салпы ерін, жік-жік басы.
Әрмен көз, бермен маңдай, бірақ оның
Көзінің жанған шамдай шұғыласы [6, 266-296].
Дастандағы Сам палуан мен Мәликеден туған
ХХ ғасырдағы Сыр бойындағы әдебиеттің көрнекті
ХІХ ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысының нәтижелері мен
Орта Азия медреселерінде білім алған ақын-жыраулардың
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
Сыр бойы ақын-жырауларының туындыларындағы исламдық құндылықтардың
Шығыстық үлгідегі мысал, қисса-дастандардағы гуманистік ойлар
Жоғары мектепте Сыр бойы ақын-жыраулары шығармаларын
Қорыта келгенде, Сыр бойы ақын-жыраулары шығармаларындағы
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. – Алматы:
Әуезов М. Әр жылдар ойлары. –
Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы:
Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. –
Шораяқтың Омары. Сөйле, тілім, жосылып. –
Ізтілеуов Т. Назым. – Алматы: Жазушы,
Кәрібозұлы Б. Беталыс. – Алматы: Арыс,
Жанбершиева Ұ. Тал жібектей таза сөздің
Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы,
Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. – Алматы:
Көлдейбекұлы Е. Ұлағатты сөзім ұрпаққа. –
Базар жырау. Шығармалар жинағы. – Алматы:
Шораяқтың Омары. Шайыр. – Алматы: Жазушы,
Жұмажанова Т. Әдебиетті оқыту әдістемесі. –
Тұяқбаев Ғ. Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлының әдеби
Қабылұлы Б. Шығармалар. – Алматы: Мұраттас,
Кенжеғұлұлы Н. Кәнеки, тілім, сөйлеші. Алматы:
