TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz

:

Кіріспе.............................................................................................................. 2-4

2. Негізгі бөлімі

I -тарау Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін құрастырудағы дағдысын қалыптастыру...................................................................................................5-8

Мәтінге берілетін сипаттама мен анықтама........................................9-16

Мәтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлері....................................17-23

ІІ-тарау Оқушылардың мәтінмен жұмыс жасаудың дағдыларын қалыптастыру...............................................................................................24-25

II.1 Мәтінмен жұмыс істеу әдістері......................26-30

II.2 Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамыту ерекшеліктері

........................................................................................................................31-34

Қорытынды ...........................................................................................35-37

Пайдаланылған әдебиеттер.................................................................38-39

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 39 бет
Пәні:
-----------------------------------------------------------------------------------

КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ

Мазмұны:

Кіріспе.............................................................................................................. 2-4

2. Негізгі бөлімі

I -тарау Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін құрастырудағы дағдысын
Мәтінге берілетін сипаттама мен анықтама........................................9-16

Мәтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлері....................................17-23

ІІ-тарау Оқушылардың мәтінмен жұмыс жасаудың дағдыларын қалыптастыру...............................................................................................24-25

II.1 Мәтінмен жұмыс істеу әдістері......................26-30

II.2 Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамыту ерекшеліктері

........................................................................................................................31-34

Қорытынды ...........................................................................................35-37

Пайдаланылған әдебиеттер.................................................................38-39

Диплом жұмысының көкейтестілігі

Бүгінгі таңда бастауыш мектепте ойлау және сөйлеу әрекеттерін
Мәтін құрастыра білу дегеніміз – мектеп оқушыларының
Тақырыптың теориялық қолданылымы

Бастауыш мектеп оқушыларының ана тілінде еркін, мүдірмей
а) ғылыми әдебиеттердің негізінде мәтіннің ерекшелігін ашу;

ә) мәтіннің құрылымын анықтау;

б) сөйлем қайырым ерекшелігін, мәтіннің жасалу жолдары және
в) мәтіннің түрлері туралы мәлімет беру;

г) оқушылардың мәтін құрастыру икемділіктері мен іскерлік, білім,
Осыған орай, оқушылардың мәтін түзе білу икемділігін арттыру
Тақырыптың практикалық қолданылымы

Төменгі сыныптан ауызша және жазбаша сөйлеу дағдылары басталады.
Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт.

Мәтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ баласының

ұғымына таныс және жақын болуы керек.

Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, мысалдар, қызық

әңгімелер маңызды орын алуы қажет.

Тілді оқытуда тіл ұстартуға көркемсөзге де ден қойғаны
Қазақ тіл ғылымының негізін салуына А.Байтұрсынұлының қағидалары мен
Диплом жұмысының ғылыми болжамы

Қазақ мектептерінің мұғалімдері мен оқушылары ана тілінің қасиеті
Бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе:

1. Мұғалім сабақты түсіндіру
қатынас жасағанда әсерлі
қаратып баулып алуы яғни тіл мәдениетінің жоғары болуы

шарт.

2. Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген
3.Өтілетін мәтіндер, жаттығу
халықтық ұғымына таныс және жеңіл болуы.

4. Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу.

5.Сөздік жұмысын жүргізу, жаңа сөздерді үйрете отырып, оны

іс жүзінде қолдана білу.

6.Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және жазбаша сауатты

жазуға үйрету.

Жұмыстың мақсаты мен міндеті

Қазіргі қазақ тіл білімінде мәтін мәселесіне айрықша көңіл
Жұмыстың мақсаты: - "Бастауыш сыныптарда мәтін құрастыруға дағдыландыру".

Осы мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер қойылды:

Мәтіннің сипаттамасы.

Мәтін, оның құрылымын анықтау.

Бастауыш сыныптарда мәтінмен жұмыс істеу.

Сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту ерекшеліктері.

Диплом жұмысын жазуда мына төмендегі зерттеу әдістері пайдаланылды:
Диплом жұмысының зерттелу объектісі әдебиеттерді талдау барысында мәтіннің
Біздің елімізде XX ғасырдың 2-ші жартысынан бастап лингвистердің,
Мәселен, А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, А.Айғабылов, Х.Арғынов, Б.Шалабаев, Т.Қордабаев, А.Жаппаров
Әйтсе де, мәтін синтаксисіндегі оның құрылымдық, мазмұндық ерекшеліктері
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған
I -тарау Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін құрастырудағы дағдысын
1.1. Мәтінге берілетін сипаттама мен анықтама

Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында: "Білім берудің
Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін
Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерін байланыстырып,
Бұл пікірлерге қарағанда мәтін дегеніміз сөйлемдер арқылы жасалған
Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне байланысты тапсырмалар
1. Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-қатынас жасағанда
Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті
Өтілетін мәтіндерді,
иллюстративтік материалдар
ұғымына таныс және жеңіл болуы;

Тіл дамытуда мақал-мәтелдер,
қызықты әңгімелер, шешендік сөздер іріктеп алыну керек;

Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу;

Сөздік жұмысын жүргізу, жаңа сөздерді үйрете отырып, оны
жүзінде қолдана білу.

Фразеологизмдердің жеңіл түрімен
ауызекі сөзде қолдана білу.

Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және жазбаша сауатты

жазуға үйрету.

Демек: мәтін түзе білу үшін, ең алдымен, мәтіннің
Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін құрастыра
Ғылыми әдебиеттердің негізінде мәтіннің ерекшелігін ашу;

Мәтіннің құрылымын анықтау;

Мәтіннің жасалуы үшін оны құрайтын элементтерді, сөйлем

қайырым ерекшелігін көрсету:

Мәтіннің түрлері туралы мәлімет беру;

Мәтін құрастыру туралы икемділіктері;

Сондықтан бұл құралдың мақсаты баланың өз ойын жүйелі
Лингвистика ғылымында мәтіннің табиғаты жайында бірнеше көзқарастар белгілі.
Соңғы кезде көпшілік ғалымдар мойындаған мәселе - мәтін
Мәтін тек соңғы он жылдықтарда ғана қолға алынып,
Мәтін ұғымы соңғы кезде мәтін лингвистканың зерттеу нысаны
Тілді үйретіп, дамытуға қатысты Ахмет Байтұрсынұлы төмендегідей тиімді
Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт.

Мәтін көрнекілік,
баласының ұғымына таныс және жақын болуы шарт.

Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, мысалдар, өлең-

жырлар, қызық әңгімелер маңызды орын алуы қажет.

Тілді оқытуда тіл ұстартуға көркемсөзге
дұрыс.

Ахмет Байтұрсынұлы тілді дамытуда тиімді тәсіл деген әдіс-тәсілдердің
Жас ұрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп
Демек, мәтін дегеніміз - өзін құрайтын сөйлемдер мен
2 Мәтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлері

Көптеген ғалымдар мәтін композицисын (құрылысын) үш бөлікке бөледі.
Мәтіннің негізгі белгілерін анықтауға ғалымдардың пікірлері түрліше. Егер
Сөздікте бұлардың біреуі емес, тек кейбіреулері мекендік мағынаны
Шындыққа жүгінсек, тәжірибеде көрсеткендей орыс тілді орта сынып
Мәтіннің негізгі мәнін, мазмұнын түсіну

Мәтінге тақырып беру

Мәтінді баяндай білу

Жоспар бойынша мәтін мазмұнын әңгімелеу.

Уақыт та материяның өмір сүру формасы болғандықтан, ол
Немесе нақтылы шығарманы бейнелейтін уақыт түрлерінің бірігіп жымдасуының
Мәтіннің құрылымдық тұлға бірліктеріне сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық,
Кешкі уақыт. Күн батып бара жатқан кез. Аспан
Шана үстінде отырып, танымаған аңға күдіктене қарай қалған
Мәселен, бірінші қайырымда кіріспе, яғни оқиғаның уақыты мен
Нәтижеде баланың бір кеште болған әрекеті арқылы оған
Мәтін бірнеше сөйлемдерден тұрады. Егер 1 сөйлем құрмалас
Мәтіндегі сөйлемдер де байланыс заңдылығын сатап бір-бірімен ажыратылып
Қайырым - мәтінде композициялық және қарым-қатынасты түсіну үшін
Пікір айту негізінен үш басқыштан тұрады:

нақтылау

дәлелдеу

қорытынды жасау

Нақтылау дәлелдеудің алдындағы кіріспесі іспеттес. Сондықтан нақтылау хабарлау
Мәтіннің түрлері

1. Хабар - негізінен, бастан кешкен (көрген, естіген)
еске түсіріп айтып шығу. Мұндағы баяндау, негізінен оқиғаның
тәртібі мен уақытын, оның көрсету жолымен іске асады.
құрылысы:

а) оқиғаның басталуы

ә) дамуы

б) аяқталуы болып 3-ке бөлінеді.

Мәтіннің хабарлау түрі белгілі бір уақытта болған себеп-салдарлық
Бұл да көркем-әдеби жанрына жататын әңгіме сияқты сюжеттер
2. Сипаттау - затты, құбылыстарды,
мекен-жайды бейнелеп (жазып) шығу. Мұндай
бейнеленетін заттың, құбылыстың, орынның ең негізгі белгілерін, өзіндік
Мәтін туралы білім беру мына жүйеде болуы қажет
Мәтін әр жақты лингвистиканың объектісі болумен қатар, қазіргі
Мәтін туралы оқушыларға түсінік беру ойдың сөйлемге қарағанда
Көркем мәтіннің барлық элементтері өзара тығыз байланыста мағыналық
Мәтін бөлшектерінің мәтін түзіміндегі рөлі бірдей дәрежеде болмайды.
Мәтін ерекшеліктеріне төмендегідей ерекшеліктер тән болып келеді:

мәтіннің бірбүтіндігі;

мәтіннің байланыстылығы;

мәтіннің бөлектігі;

мәтіннің метареферентілігі.

Осы ерекшеліктердің барлығы мәтіннің семантикалық сипаты ұғымымен тығыз
Жоғарыдағы белгілерді жеке-жеке талдайық:

1. Мәтіннің біртұтастығы. Мәтіннің семантикалық жағынан бүтіндігі мәтін
2. Мәтіннің байланыстылығы. Мәтін бірнеше микромәтіндер

мен микромәтіндердің жиынтығынан
бірліктердің арасында тығыз байланыс болады. Ол байланыс

түрлі тілдік құралдар
байланыстың үлкен бір
қүрайды. Микромәтіндердің мазмұндас келуі олардың араға

бірнеше микромәтіндер, тіпті кейде бірнеше микромәтіндер

тастап мағына
байланыстылығының белгісі болып саналады.

3. Мәтіннің бөлектігі. Мәтін – ең алдымен бір-біріне
мен микромәтінді бөлек-бөлек құрылымға жатқызуға болады.

Себебі, бұл бірліктердің әрқайсысының басы мен аяғы онда

баяндалатын сюжет
айырмашылығының бірі - оның осы ерекшелігінде. Мәтіннің

бөлектігінің бір белгісін
дербестігі қүрайды. Бір микромәтін - бір мағына, ал
микромәтін - бір сюжет. Сюжет жемісі микромәтіндердегі

сюжеттердің
құрылымында дербестікке ие болады.

4. Мәтіннің метареференттілігі. Мәтіннің
деп көркем шығармадағы автор мен оқырманның арақатысы,

оқиғаның болған жері мен уақыты, ол ұғымдардың авторлық

позициясы, автордың сюжет жемісіне көзқарасы саналады. Бұл категориялардың
Қайталамалар экспрессивті синтаксистің көркемдегіш құралына жатады. Олардың қатарына
Қайталау кезінде сөздің мағынасы өзгермейді, тек оның экспрессиясы
ІІ-тарау Оқушылардың мәтінмен жұмыс жасаудың дағдыларын қалыптастыру

II.1. Бастауыш сынытарда мәтінмен жұмыс істеу әдісі

Бастауыш сыныпта ана тілін оқытудың негізгі мақсаттарының бірі-оқушылардың
Сондықтан да қазіргі кезде бастауыш мектеп мұғалімдері оқушылардың
Сабақ барысында бастауыш сынып оқушыларының сөйлеген сөздерінде жиі
Байқалған кемшіліктерді ескере отырып оқушыны ойлауы мен сөйлеу
Баланың оқуға деген ынта-ықыласын, қызығушылығын жойып алмау мақсатында
Біріншіден, оның бала ұғымына сәйкес, түсінікті болуын ескереміз.
Міне, тап осы сияқты оқушының түсінбеген сөзге қате
Екіншіден, берілетін тапсырманың тәрбиелік мәніне көбірек көңіл бөлеміз.

Үшіншіден, қандай да болсын берілген тапсырма бала бір
Логикалық мағынасын бұзбай мәтін құрастыруды үйрету жолын қарастырамыз.
Тіл дамыту сабақтарында (3 сынып) мәтінмен жұмыс кезінде
1 -тапсырма.

Қате құрылған мәтінді сөйлемдерді орын-орынына қойып, логикалық жүйелікті
Бұл жерде балаларға әдейі жеті таныс ертегі беріліп
Мұның себебі, оларға ертегінің қалай басталып, қандай оқиға
2-тапсырма.

Аяқталмаған мәтінді, логикалық ойды бұзбайды жалғастырып айту. Мысалы:
Оқиғаны әр бала бірін-бірі қайталамауға тырысып, өз ойымен
Өз ойынан ертегі құрастырып айту. Ертегіні қалай бастап,
Ол биік ағашты таңдайды да, балтасын сермейді. Ағаш
Ертегі құрастырып айту алғашқыда қиындық келтіретіндей болса, тірек
Негізгі білімі жоқ ертегі мәтінін мазмұнына сәйкестендіріп оқиға
Бір шалдың ағайынды үш баласы болыпты. Олар ылғи
D П D D П...?

D D D D D...?

Осыдан кейін үш ұлы бірін-бірі сыйлап, тату-тәтті өмір
5-тапсырма.

Мазмұнын айту. Мәтіннің негізгі идеясын табу. (екі түрлі
Кішкентай құмырсқалар.

Құмырсқа илеуін бұзба.

Мысалы: Құмырсқа - ұйымдаса, жабыла жұмыс істейтін жәндік.
7-тапсырма.

Берілген мәтіннің түрін анықтап, оны толықтыру.

Мысалы: Хабарландыру.

Менің өте әдемі, ақылды итім жоғалды. Тапқан адам
Қалай ойлайсыңдар, иесі жоғалған итті осы хабарландыру арқылы
Тұқымы, иттің түр-түсі, т.с.с сипаттау керек.

3-сыныпта қазақ тілінен өткізген мұғалімнің "Мәтін" тақырыбындағы сабағын
Тақырыбы: Мәтін.

Мақсаты:

Оқушылардың көргені бойынша әңгімелесу,
тауып, орынды қолдану.

Тапқырлыққа баулу, көргеніні түйіндеп айту.

Еңбексүйгіштікке
сүйіспеншілігін арттыру.

Жаңа сабақты И.Крыловтан Абай аударған "Шегіртке мен құмырсқа"
Балалар, бұл кімнің шығармасы?

Қандай шығарма түріне жатады?

Құмырсқа қандай?

Енді осы көргендері бойынша әңгімелеу. Міне, осы әңгімені
II Тақтаға. "Еңбекқор құмырсқа" жаз бойы өзіне азық
Еңбекқор сөзіне сұрақ қойып қай сөз табына жататынын
Мәтіннің 2 түрі болатынын

Сипаттау, теңеу.

Әңгімелеу.

Сөздік жұмыс.

Сөздік жұмыс оқушының тілін байыту жолдарының бірі екені
Сондықтан да кез-келген сабақта сөзбен жүргізілетін жұмысты әрқалай
1. Оңнан солға қарай оқылса да, солдан оңга
2. Мына сөздердің ішінен солдан оңга қарай оқығанда
Екі сөзді сызықпен қосып, бір сөз шығару.

Қолқанат Тымақ Нағашы ішік есек түс қыран
4. Сөздің оң жақта бір бөлігі, сол жақта
Бел құлақ

Қырық қосақ

Саңырау аяқ

Кемпір қазық

Темір бақа

Тас бақа

5. Оңнан оқылса да, соңынан оқылса да өзгермейтін,
Нан қақ көк тұт іні

Шаш кек тот сұс құқ

Кейбір сөздерден сөз тіркесін жасап, мысал келтіру. Мысалы:
сұс көрсету құқ қорғау

6. «Сөзден сөз» шығару

кемпір қос

қосақ сақ

кем ақ

пір (тұту) ем (емдеу)

дөң - қырат ең - көрік ел -
елеу дөңгеле - айналу лек –

(лек-легімен) ек - егін ек кел

7. Берілген буындардан сөз құрап жазу.

нан де ре

бидай те ғай

нан ла за

шық 0 лау

жа ¥Р рын

дық ше кө

Найзағай ұршық көше

Терезе орындық жалау

Балапан

8. Жұмбақты шешу.

Жұмбақтың шешінде кездесетін і
1. Адамның сәні Онсыз жоқ мәні. (киім)

2. Үңгірді жайлаған сүйексіз, тиексіз жымаңдап, сайраған. (Тіл)

3. Жұдырықтай тұрқы Ошағанға ұқсас сырты Бұл не?
4. Іртік-іртік сүттен Қайнатып, кептірген Тәтті дәмі бар
9. Сөз жұмбақты шешу және жұмбақ шешуінен жаңа
1. Табылады құлақтан 3. Үлкендердің беретін

Әйел заты құмартқан. Той-думанда тілегі

(сырға) (бата)

Буын орнын өзгертсек Буын орнын өзгертсек

Жүз жылға уақыт не десек Нан пісіріп береді.

Жаңылмайсың жауаптан (таба)

(ғасыр)

2. Ақ бояуға қанықпын 4. Баланың бәрі қызығар

Бағалымсын мамықпын Ортасында мұзы бар

(мақта) Балдай тәтті тағаммын
(Балмұздақ)

Буын орны ауысса Ортаңғы буын алынса

Тірі жанға азықпын Таяныш боп қалармын

(тамақ) (балдақ)

II.2 Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамыту ерекшеліктері
Тілдің негізгі элементі - сөздік қор. Ал сөздік
Тілдің негізгі сөздік қоры - тілдің сөздік қүрамының
Сөздік қордың тұрақтылығы тіл бірлігін сақтап, көне дәуір
Ғалымдардың сөздік қор ұғымына берген анықтамалары өте ұқсас.
Біздің ана тіліміз, қасиетті қазақ тілі -өзінің мемлекеттіе
Ендеше біз қазақ тілінің байлығын, көркемдігі мен бейнелігін
Бала тілінің дамып қалыптасуы жоғарғы жүйке жүйесінің тығыз
Бастауыш сынып оқушыларының
сөздің оқушылардың күнделікті
ескеру;

үйретілетін сөздердің жеңілділігі;

бастауыш сынып оқушыларының ұғымына сөз мағынасының сай

келуі;

сөздерді оқытылатын тақырыптармен байланысты таңдап алу;

сөздердің мағыналық ерекшеліктерін ескеру;

сөздердің тәрбиелік, ізглілік ұғымға сәйкестілігін есепке алу

және т.б.

Сөйлеуге байланысты мынадай талаптар қойылады: мазмұнды сөйлеу, дәл
Қазақ мектептерінің мұғалімдері мен оқушылары осы байлықты бірі
Адамның сөздік қоры екі жағдайда жетіліп отырады: бірі
Сөз мағынасы дұрыс түсіндіру, түсіне білу керек. Сөйлеу
Бүкіл оқыту барысында оқушының тілін дамытып, сөз байлығын
нәтижесінде ғана іске асады. Мұғалім сабақтың тиімділігін

арттырып, оқушылардың
қабілеттерін үнемі дамытып отыруды көздейді. Бұл әр түрлі
Бала тілін дамыту әдістемесі бағытында мол да құнды
М.Жұмабайұлының әдіскер-ғалым ретінде төртжылдық бастауыш мектептің әр жылына
Пікірлерді жинақтай келгенде оқушы тілін байытуда сөйлеумен байланысты
- Оқушылардың сөздік
мағыналарын толық меңгерту;

- Сөйлемді дұрыс қолану, құрастыру арқылы ойын жүйелі
білуге дағдыландыру;

- Сөйлемдегі сөздерді белгілі бір ойдың төңірегінде құрастырып,

дұрыс сөйлеуге жаттықтыру;

Оқыту ісінде сөздік қорды дамытуда қойылатын талаптар мен
Сөздік жұмысының ең маңызды міндет оқушылардың ауызекі сөйлеуде
Жаңа сөздерді есте сақтаудың тәсілдері мен жаттығулары да
Тақтаға сөз жазып, оны буынға бөлу.

Сөз мағыналарын анықтауда ұғымны белгілерін санайтындай

жаттығулар (жаттығу жұмыстары).

Жаңа сөзді кірістіре сөйлем құрастырып, мағынасын ашу.

Жаңадан үйренген
жұмыстар (әңгіме, мазмұндама, шығарма, т.б.) жүргізу.

Орфографиялық жаттығуларға жаңа сөздер енгізу.

Сөздік жасату (түсіндірмелі, алфавиттік немесе
сөздіктер, оқушы сөздігі).

Оқушылардың тілін дамыту мақсатын шешуде біріншіден оқушылардың меңгерген
Балалар сөздігін мынадай жолдарымен байытуға болады:

қоршаған ортаны байқату, аңғарту;

арнаулы тілдік жаттығулар жүргізу

сыныпта және сыныптан тыс өту (әңгіме мазмұнын талқылау

және талдау) барысында, т.б.

Тіл дамыту жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру-оқушылардың ойлау қабілеті мен
Стиль мәтіннің қарым-қатынасын түсіну үшін мәтінді бірлік ретінде
Мәтіннің мазмұны мен құрылымдық бүтіндігі;

Мәтін құрайтын бірліктердің
байланыстылығы;

Стилистикалық норма жағынан өңделуі;

Мазмұнды байланыстылық, тұтастық;

Хабарлаудың жазбаша формада берілуі.

Қазіргі лингвистикалық ғылымда пайда болған Мұндай териндер: күрделі,
Адам ойын ауызша да (сөйлеу арқылы, жазбаша да)
Ауызекі тілде адамдар ойын, пікірін сөйлеу арқылы жеткізеді.
Сондықтан ауызекі тіл мен жазбаша тілдің өздеріне тән
Кендебай есіктен кіріп келіп:

дат тақсыр, - дейді.

Датың болса айт, - дейді хан ақырып.

Мен айтсам, бұлардың айтып отырғаны өтірік. Бұларға көрінбей,

биені де күзеттім. Түн ортасы кезіңде екі балаңыз
Таң алдында бие алтын қүйрықты, қүндыз жүнді қүлын
кезде аспаннан бір бұлт түңіліп келді де, оны
Мен қүйрықтан шап беріп, үстай алдым. Бұлтпе араласқан
дәу қүлынды алып кетті де, қүйрық менің қолымда
дегенде, сөздің аяғын күтпей: қүйрық қайда? - деді
№2 мәтін.

Тіл - өзінше қалыптасқан, заңдары орныққан жүйесі бар
Көптеген ғалымдар мәтін композицицсын (құрылысын) үш бөлікке бөледі.
Көптеген ғалымдар мәтіннің үш түрі бар деп есептейді.
Қырман үсті құйын. Дәу маялар айыр үшымен үшырылып
Бұл мәтіннің кіріспесі, негізгі бөлімі, қорытындысы бар. Мәтіннің
Үлкендер мен мектеп оқушылары жөніндегі хабар осы жеті
Жалпы мәтінде негізінде не субстанция (зат) немесе зат
Табиғат бір нәрсені екінші бір нәрсеге түріше қатынастары
Мәтінде сөз болатындар осы үш категориялардың біреуіне сәйкес
Өйткені уақыт пен кеңістік үнемі қозғалыста болып отыратын
Жоғарыда келтірілген мәтіннің кіріспесі оқиғалар жүйесінің уақытты қатынасын
Сен маған атыңды айтпадың ғой?

Сіз өзіңіз сүраған жоқсыз ғой?

Ал сүрайық.

Атым - Сағат.

Сағат, мына суретіңді көрейінші.

Көріңіз - деген қарым қатынаста, яғни екі кісінің
біріне сөйлемнен ғана орындалып түр.

Немесе: бір кезде арыстанның ақырған дауысы естіледі ілгері
Алмас қылыш арыстанды екі бөліп, Кендебайды арыстанның ар
Хан қуанып, үлкен той жасайды. Той үстінде түк
Атап айтқанда, бірінші қайырым Кендебайдың арыстанмен күресін баяндаса,
Сонымен бірге, әр қайырымдағы сөйлемдердің бір-бірімен байланысты болып,
Әрбір қайырымдағы бір тиянақты ойды білдіретін сөйлемдердегі

іс-әрекеттер бір
арыстанның даусын есітіп, айқасқа түсуі бір мезгілде іске
Әрбір қайырымдағы сөйлемдердегі
байланыста болады. Мысалы: Кендебайдың арыстанмен айқасы

туралы іс-әрекеттер бір-бірімен байланысты.

Сөйлемдегі ой-пікірлер бір-бірімен
болады. Сондықтан
қорытуға болады.

Айтылатын ой-пікірлердің, әңгімелердің қағаз бетінде жазу арқылы түсірілуі
Сөйлемдер мәтіннің түріне байланысты да болады. Мәселен, ауызекі
-Сіздің жасыңыз қаншада?

Он жетіде.

Қайда түрасыз?

Ауылда - деп толымсыз сөйлемдер қолдана береді. Сондықтан

бұл сөйлемдер қайырымға топтаса алмайды.

Сөйлемдердің әрқайсысы бір ойды, не күрделі ойды білдіреді.
Егер сөйлемдегі ойлар бір-бірімен байланыста болып, жүйелі түрде
Мысалы:

Түйелер көтерісшілерге жол ашып берді. Жүз батыр тізе
Ал осы сөйлемдегі енді басқа жердегі Исатайдың сарбаздарының
Қоршаудың үздігінен бірнеше болып шыққан бураның қос өркешінің
Исатай мен махамбет басқаларды құтқару үшін, өз бастарын
Міне, Мұнда қайырым бар. Біріншісі, жау қоршауды бұзу
«Жамбыл - ұлы - ақын» - деп басталатын
Мәтіннің мазмұны объективті шындықты білдіретін пікірлер жиынтығынан құралады.
Мәтіндегі сөйлемдер әрқашанда субъект пен предикаттың қосылуынан болады.

Сөйлемдегі бастауыштың өзгеруіне байланысты сөйлем не анық, не
Хабарлы +сөйлемнің баяндауышы — оқиғалар жайында айтылған сөздерден
Берірек келген соң, тайынан басқа Көркемтайдың үйреткен көкбесті
Қасындағы ағайын көршілерінің балалары Көркемтайдың жақсы жүргендігін күндеп,
Менің арқамда жетімдіктің не екенін білмеуші ең, ешкімнің
Бүрын Ысқақтың үйіне қалай ашуланса да, шешсінің Мұндай
Қорытынды.

Бастауыш сыныптарда мәтін құрастыруды дағдыландырудың негізгі әдіс-тәсілдері және
Қорыта айтқанда, оқушыларды мәтін түзе білуге жаттықтыру үшін
Сондықтан да қазіргі кезде бастауыш мектеп мұғалімдері оқушылардың
Мәтіннің соңғы бөлімінде үш түрлі ой қорытныдысының бірін
Мысалы:

Түйе мен түлкі.

Түйе өзен суына салқындап түрған-ды. Өзен жағасында түлкі
- деді.

Терең-ақ, жүзе білмесең, судан рахат табамын деп ойлама.

Сақалды басыңмен неге жалған сөйлейсің? Терең емес, сенің

тізеңнен ғана келіп түрған жоқ па?

Әркімнің өз биігі, өз төбесі бар. Сенің бойың
төмен. Қолың жетпегенге кеңірдегіңді озып қайтесің?

Мен сенің өтірігіңді шығарайын, - деп
қойып кетті.

Түлкі суға батып,
Түйе, түйежан, бауырым қүтқара гөр, суға кеттім, -
Менің айтқанымның шындық, жан
жеттіме? - деп сүрады түйе саспай.

Көзімнің жеткенін-жетпегенін жағағағ шыққан соң айтайын,

тезірек қүтқара гөр» - деп жалында түлкі шашалып-қақалып.

Бұл ақымаққа не дерсің, - деп түйе түлкіге
кетіп бара жатып та қулық істейді,
келмейді. Түлкі суға батып та кетті, - өзі
Бұл мәтінде жазушы түлкінің (субъектінің) іс-әрекеттерін баяндай отырып,
Дедукция дегеніміз - жалпыдан жекеге қарай жасалынатын ой
Бір кішкентай қыз әкесінің шапанын жамап отыр екен,
Балам дүниедегі
ешқайсысының да керексіз болып жерде қалатыны болмайды. Сол
- Әже осы қиқымның еш нәрсеге керегі бола
Балам, ол да жерде қалмайды, - деді.

Осылайша сөйлесіп отырғанда, манғы мақтаны бір кішкентай торғай
- Манағы мақтаның қиқымын бір торғай алып
қылады? - деді. Әжесі:

Көрдің бе балам, күн айналмай манағы сөздің келгені.
Бұл мәтінде соңғы қайырым индуктивтік ой қорытындысы, өйткені
Аналогия дегеніміз - ұқсастық бойынша ой қорытындыларын жасау.

Мәтіннің түрлері:

1. Хабар - негізінен, бастан кешкен (көрген, естіген)
Мәтін құрылыс:

а) Оқиғаның басталуы; ә) Оқиғаның дамуы; б) Оқиғаның
Мәтіннің хабарлау түрі белгілі бір уақытта болған, себеп-салдарлық
Пайдаланылған әдебиеттер:

Жапбаров А., Тілеубердиев Б. «Оқушыларға мәтін құрастыру

мен шығарма жаздыру әдістемесі» Ш.2002 ж., 16-бет

Әбдікаримов Т.М. «Бастауыш сыныпта мәтін арқылы тіл

дамыту» А.1993ж, 20-бет

Арғынов Х.К. «Қазақ тілі синтаксисі методикасының

негіздері» А., 1987 ж, 205 бет

Айғабылов А. «Тіл ұстарту» Қазақстан мектебі 1995, №8

Ысқақов Б. «Тіл дамытудың психолингвистикалық негіздері»

А.1996ж

Жапбаров А. «Тіл дамыту». А. 1989,
Базарбекова Г. «Сөздік жұмысы». А. 1999, ЗОбет

Жолдашқызы Р. «Мәтінмен жұмыс істеу», «Бастауыш мектеп»

2001ж,45-бет

«Сөздік қорды дамыту ерекшеліктері», «Қазақстан мектебі»

2002, №5, 47-бет

Отар Әлі Бүркіт. «Көркем мәтіннің семантикасы» Қазақ тілі
Аманжолов С, Әбілқаев А., Ұйықбаев М. «Қазақ тілінің
Аханов А., Катембаева Г. «Қазақ тілі» А. 1982.
Исаев К., Бектұров С. «Сөйлемдегі грамматикалық

талдаудьщ тәсілдері» А. 1985

Г.Абхунов «Қазақ тілі синтаксисі» А. 1990.

Қ.Жұбанов «Қазақ тілі» А. 1996

«Бастауыш мектеп» журналы. «Сөздік қорды дамыту».

2000№3.4-бет

«Бастауыш мектеп» 2001 № 17 40-бет

Қазақ тіл мен әдебиеті. 2001 ж.
«Бастауыш мектеп» 2001. № 1
«Балдырған» журналы. №6. 2000 ж.

«Бастауыш мектеп» 2001 ж
«Бастауыш мектеп». 2001 ж.
Қазақстан мектебі 2002ж.
Хасенов Ә. Тіл
Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі А. 1999,
Болғанбаев Қазіргі қазақ
Байтүрсынұлы А. Тіл ғылымы А. «Ана тілі» 1992,448бет

Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі А.,1987

Бектүрғанов Ш., Серғалиев М., Қазақ тілі А,-1994

Оразбаева Ф. «Тілдік қатынас теориясы мен әдістемесі А.2000

Әбілақов Ә., Исаев С, Агманов Е.,«Қазақ тіліндегі барыс
Балақаев М.Б. «Қазақ тілі грамматикасы»
Сайрамбаев Т. «Етістіктердің сөз тіркесін құраудағы рөлі.

Қазақ тілінің мәселелері» ҚазМҮУ, М. 1983ж

Сайрамбаев Т., «Сөз тіркесінің арнайы курсының

бағдарламасы». Университеттер мен пединституттар үшін

арналған. А., 1987ж

38