Қазақстанның ДСҰ- ға кірудегі қиыншылықтар
«Экономикалық зерттеу институты» ұйымының сараптамасы бойынша Қазақстан бірнеше көрсеткіштер бойынша ДСҰ-ға кіруіне болатындығын пайымдады. Бірінші қарағанда шаруашылық секторы ішкі субсидияландыру, қызмет саласы бәсекелестікті талап етеді, яғни ДСҰ-ға кіруге ешбір күрделі қайшылықтар жоқ және ол бірінші қарағанда заңды болып табылады.
Бірақ Қазақстандық макроэкономикалық және микроэкономикалық бағыттарыныңың статистикалық мәліметтерін терең түрде зерттеген жағдайда олардың өзгеруі, кері және тиімсіз әсерлерге алып соғатындықтан институттың шешімдеріне күмән келтіріліп отыр.
Ел экономикасының жағдайын көрсететін статистикалық мәліметтерді кең түрде зерттеу нәтижесінде еліміздің ДСҰ-ға кірудегі бірнеше қайшылықтар индикаторлар бойынша туындап отыр:
Бірінші индикатор – осы уақыттағы есеп бойынша қызмет балансының сальдосы.
Қазіргі уақытта қызмет балансында өте үлкен кері сальдо орын алуда (7,1% ЖІӨ 2004 жыл), ол дегеніміз шетелдік кәсіпорындар отандық кәсіпорындарды қызмет көрсету саласында ЖІӨ бойынша 7,1% ығыстыру үстінде. Сондықтан оның кері әсерін жеңілдету үшін кері сальдо ЖІӨ 3-4 %-дан жоғары болмауы тиіс. Өйткені , олай болмаған жағдайда сауда балансының оң сальдосы, (7 млрд АҚШ доллары) қызмет балансының кері сальдосымен тұтынып кетеді, яғни оған төтеп бере алмайды. Себебі Қызмет көрсету секторы тез дамып ЖІӨ-нің 49 % құрайды. Сондықтан ДСҰ-на мүше болудың алдында Қызмет балансының пассивінің мәселесін шешуді қажет етеді.
Екінші индикатор — осы уақыттағы операциялар есебінің табыс балансының сальдосы.
Шетел инвестицияларын көп көлемде тарту және капитал экспортының төмен болуы бізде теріс сальдо сақталуда (6,5 % ЖІӨ бойынша 2004 жыл). Экономикалық саясат тек ЖІӨ өсіруді ғана емес, басқа мақсатты да ұстану керек – табыс балансында оң сальдоға қол жеткізу.Сәйкесінше бұл көрсеткіш ЖІӨ бойынша 2-3 %, ал жағымды жағдай 1-2 % болуы тиіс.
Табыс балансының теріс сальдосының болмауы — ұлттық экономиканың тұрақтылығы, бәсекелестіктің басым критерийлері болып табылады және «дамыған» елдердің глобализация жағдайындағы экономикалық қауіпсіздіктің маңызды индикаторы. [2]
Үшінші индикатор — осы уақыттағы есептің төмен балансының сальдосы.
2000 жылы және де 2004 жылы Қазақстан оң сальдоға қол жеткізді.Ал 2001-2002 жылдары теріс сальдо орын алды.Сондықтан осы уақыттағы есеп нольдік немесе жағымды жағдайда оң болуы тиіс (2-3 % ЖІӨ).
Осы уақыттағы төлем балансының оң сальдосы жағдайындағы ДСҰ-ға кіруі – экономикамыздың ары қарай дамуының қауіпсіз жолы және еліміздің экономикасына төніп тұрған қатерді жеңілдетудің маңызды факторы, экономикалық қауіпсіздіктің кепілі.
Төртінші индикатор — барлық өнеркәсіп өніміндегі өңдеу өнеркәсібінің орны.
Барлық елдер тәжірибесі көрсеткендей ДСҰ-ға кіру барысында көптеген елдер «нөлдік инициатива» статьясы бойынша квалификацияланған, яғни жеке мемлекеттердің экономикасының қажетті қызығушылықтарының өте төмен болуы.
ДСҰ-ның өкілдерімен жүргізілетін келіссөздер нәтижесінде болашақ үкіметіміз зардап шекпеуі қажет. Өйткені «нөлдік инициатива» түсінігі мемлекеттің импорттық тарифтерді белгілі бір тауарларға нольге дейін жеткізуді мойнына алған міндеті болып табылады. Minsterial Declaration on Trade in Information Technology Products — дегеніміз ақпараттық технологиялар сферасындағы барлық тауарларға деген импорттық пошлина мен қалған сауда тарифтерін нөлге дейін төмендету болып табылады.
ДСҰ-ға мүше елдерінің (АҚШ, Швейцария, Канада , Еуроодақ) маңызды талаптарының бірі – Қазақстанның секторлық инициативаны қабылдауы, ақпараттық технологиялар бойынша келісімге келуі, химиялық және фармацевтикалық өнімдерге тарифтердің гармониялы болуы.Алдын ала зерттеулер көрсеткендей секторлық инициатива талаптарын қабылдау бюджетке 1,8 млрд шығындарды алып келуі мүмкін.
Бесінші индикатор — мемлекеттік емес сектордың пайыз бойынша ЖІӨ сыртқы қарыздары, шаруашылық секторына жалпы түрде көмек көрсету. ДСҰ-ға кірген елдердің ауылшаруашылығына көмек көрсетудің жалпы өлшемі ЖІӨ 5 тен 10 % құрайды. Ал Қазақстанда ауыл шаруашылығының ЖІӨ-дегі үлесі 8 % құрайды, ал тұрғындар саны 37%. Сондықтан еңбек ресурстарының ішкі миграциясы саясатын ЖІӨ-дегі үлкен үлесті алатын экономиканың секторларына бағыттау қажет.
Айта кетсек, көршілес Қытай мемлекеті ДСҰ-ға жақында мүше болса да, үлкен табыстарға ие болып жатыр. Қытай делегациясының ДСҰ құрамына кірудегі тиімді жетістіктері ҚХР-дың «коридорларды» құруы болып табылады, яғни жұмыс күшінің бір елден екінші елдерге қозғалуына квоталар мен шектеулердің алып тасталынуы.
Еліміздің прокуратурасының мәліметтері бойынша 2003 жылы Қазақстаннан Қытайға ағылған ақша қаражаттары 700 млн АҚШ долларын құрады. Бюджетке түспеген салық соммасы – 10 млрд теңгені құрады, ол экономикамыздың қауіпсіздігіне қатер төндіруші фактор болып табылады. Сәйкесінше ДСҰ құрамына кіруден бұрын еңбек ресурстарының қозғалуына 2 жақты келісім нәтижесінде квоталар мен шектеулер енгізу қажеттігі туындауда.
Қазақстанның ДСҰ құрамына кіруінің негізгі шарттарының бірі- субсидиялар мен компенсациялар келісімі. Субсидия саудаға кері әсерін тигізеді және экспорттаушы мен өндірушіге жеңілдіктер береді.
Сараптама нәтижелері көрсеткендей экономикамыздың бірнеше салаларында тарифтік бақылау жүргізіледі және ол айтылған келісімге қайшы келіп отыр.
Сонымен бірге еліміздегі ішкі және экспортты темір жол бойынша тасымалдаудағы қолданылатын дифференцияланған тарифтер ГАТТ-ың 3 және 11 статьяларына қайшы келеді, сол статьяға сәйкес – ДСҰ –ға мүше елдер импорттық тауарларға ұлттық режимді қолдану және экспортқа шектеулер қойылмауы қажет. [5]
Міне ДСҰ-ға кіру барысында мемлекет алдында осындай қайшылықтар, қиыншылықтар кездесіп отыр. Бұл мәселелерді шешу үшін ұсыныстарды келесі бөлімде айтатын боламын.