TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Ұлттық экономиканың жаһандану жағдайындағы дамуы

Инновациялық экономиканы қалып­тастыру. Экономиканы инновациялық жолға көшіру Қазақстанның ХХІ ғасыр­дағы дамуының баламасыз нұсқасы бо­лып табылады. Елдің ұлттық мүдделері осы­ны талап етеді, әлемдік дамудың не­гізгі үдерістері осыны қуаттайды. Соңғы кездері мемлекет инновациялық қызметті дамыту үшін кең ауқымды шаралар қа­был­дауда. Алайда, мойындау керек, ин­новация біздің экономикамыз үшін нө­мірі бірінші басымдыққа айналды десек те, оның іске асырылуы уақыт талап ет­кен деңгейге көтеріле қойған жоқ.  Ал шын мәнінде елдің технологиялық инно­ва­цияларға қабілеті осы заманғы қоғам­ның базалық сипаты болып табылады. Мұндай қабілеттілік ақыр соңында жаңа өнім дүниеге келетін зерттеулер мен талдамаларға ғана келіп саймауы керек. Ол осы заманғы өндіріспен, маркетинг­пен, сатып өткізумен, сондай-ақ тұты­нумен байланысты нәрселердің бәрін қамтуы тиіс. Бұл тұрғыда Елбасы “Жаңа кезең – жаңа экономика” атты еңбегінде жан-жақты айтқан болатын.

Белсенді қалыпта болатын иннова­ция­­ларға ұлттық қабілеттілікті қалып­тастыру мен қолдау үшін бүкіл қоғам осы саладағы жетістіктерді аса маңызды ұлт­тық басымдық ретінде қарастыратын идея­лар мен құндылықтарды жете ұғы­нуы қажет. Күрделі сипатқа ие және көп­теген факторлар мен қоғамдық институт­тарға тәуелді инновациялардың табиға­тын тек қана мамандар тобы емес, тұ­тастай алғанда қоғам да терең сезінуі ке­рек. Инновациялық проблемалар ғалым­дар, менеджерлер, бизнесмендер, саясат­керлер, заң шығарушылар белсенді түрде қатысатын тұрақты жалпыұлттық диалог­тың тақырыбы болуы тиіс. Қоғамда инновациялық бағдарды қалыптастыру үрдісінде бұқаралық ақпарат құралдары­ның рөлі артуы керек.

Орта мектеп пен жоғары оқу орында­рын­дағы білім беру үдерісі өзгеруі тиіс, мұны оларды шығармашылық жеке тұл­ға­лармен жұмыс істеуге бейімдеу арқылы іске асыруға болады. Елдің инженерлік жүйесі ерекше назар аударуды талап ете­ді, өйткені инновациялар қаншалықты ғылыми қызмет болса, соншалықты ин­женерлік қызмет те.

Бір сөзбен айтқанда, іс-қимылымызда инновациялық үлгіні бағдар ету Қазақстан қоғамы идеологиясының бір бөлігіне айналуы тиіс, Жапонияда – 1960-шы жылдары, ал АҚШ-та – 1980-1990-шы жылдары солай жасалынған.

Мемлекеттік кәсіпкерлікті дамыту. Жаһандану үдерісімен және ішкі-сыртқы рыноктарда бәсекелестіктің күрт күшеюі себепті экономикалық даму қағидатта­рының өзгеруі жағдайында экономика­лық үдерістерге мемлекеттік ықпал ету әдістерін қайта қараған орынды болмақ. Мемлекеттік кәсіпкерлік элементтерін, тұжырымдамасын енгізу қажет. Бұл ретте мемлекет экономиканы реттеуші рөлімен шектеліп қалмайды, оның ең басты салаларында белсенді қатысушыға айналады. Қазақстандағы қазіргі жағдай осындай тұжырымдаманың болуы маңызын күшейтеді. Өйткені әлемдік шикізат рыноктарындағы қолайлы конъюнктурадан алынатын мемлекеттік активтердің ұлттық экономиканы дамы­туға анағұрлым белсенді қатысуы үшін алғышарттар бар. Қазіргі кезеңде мем­лекеттік кәсіпкерліктің негізгі бағыттары мыналар бола алады:

* мемлекеттің мемлекеттік даму инс­ти­туттары арқылы жүргізетін инвести­циялық қызметі;

* отандық бизнестің мүдделерін ілгері бастыру, озық технологияларға қол жет­кізу және ұлттық экономиканы теңдесті­ру мақсатымен қазақстандық капиталдың шетелдерге экспансиясын жүзеге асыру;

* аса маңызды компаниялардың ка­пи­талдандырылуын ұлғайту және оларды дамудың жаңа деңгейіне шығарудың ар­қасында мемлекеттік капиталдың қазақ­стандық трансұлттық корпорацияларды қалыптастыруға тікелей қатысуы.

Холдинг үлгісіндегі ірі мемлекеттік құрылымдар құру мемлекеттің кәсіп­керлік саясатын жүзеге асырудың бір мысалы бола алады. Бүгінгі таңда елі­міз­дің экономикалық дамуының ағымдағы кезе­ңі­­нің ерекшеліктеріне байланысты түрлі салаларда әлдебір “қамқоршы” құрылымдар құруға айтарлықтай алғы­шарттар бар. Бұл кезеңнің бір ерекшелігі – елде технологиялық жаңғырту мақса­тында пайдалануға болатын елеулі қаржы ресурстары бар (зейнетақы қорларының, екінші деңгейдегі банктердің, сақтандыру компанияларының және басқалардың қаржысы). Алайда олар қолданыстағы нормативтік шектеулер жағдайында бұл үдеріске тікелей қатыса алмайды, мысалы, жинақтаушы зейнетақы қорларының нақты фирмаларды тікелей қаржыландыруына болмайды. Заңнама еліміздің қаржы инс­титуттарының инвестиция салу бағыттарын сенімділік пен өтімділік өлшемдеріне сай келетін белгілі бір құралдардың шағын тобымен орынды шектеп отыр.

Нақ осы жағдай, отандық қаржы жүйе­сінде “артық өтімділік” болып отырған кезде нақты сектор үшін, соның ішінде оның әсіресе технологиялық бөлігінде қаржы тапшылығы орын алуы қаржы институттарының қаражаты мен оларды тұтынушылар арасында делдал бола алатын технологиялық компаниялар ыңғайында мемлекеттің қатысуымен ірі компаниялар құрған жөн екендігін көрсетеді. Капитал­дандырылуы жоғары мұндай құрылымдар несие ресурстарын “көтерме” қарыз алу­шылар немесе сенімді және өтімді бағалы қағаздар эмитенті ретінде әрекет етіп, қар­жыны шоғырландырып және оны “аздаған маржамен” республика экономикасының технологиялық дамуы өлшемдеріне жауап беретін кәсіпорындар мен фирмалардың қажетіне қарай қайта бөле алар еді. Сонда жоғары технологиялық компаниялардың дамуын ынталандыру, осы мемлекеттік құ­рылымдардың кәсіпкерлік қызметі есебінен бюджетті толықтыру сияқты функцияларды іске асыру мүмкін болады, сондай-ақ қазір инвестициялық қызметте пайдалы бағыт­тар­дың жетімсіздігін өткір сезініп отырған институттық инвесторлардың қаржы ре­сурс­тарын жоғары тиімділікпен орналас­тыру міндетін де шешуге болады.

Қор рыногын (бағалы қағаздар рыногын) дамыту. Нарықтық сипаттағы қазіргі за­манғы экономиканың толыққанды қызмет етуі дамыған қор рыногынсыз (оның бар­лық компоненттерін – борыштық құралдар рыногын, мемлекеттік те, корпоративтік те акциялар рыногы мен туынды бағалы қағаздар рыногын қамтитын) мүмкін емес. Бүгінгі күнге дейін Қазақстанда жоғарыда аталған үш сегменттің алғашқысын ғана қалыптастырудың сәті түсті, ал солардың ішіндегі ең маңыздысы – акциялар рыно­гының “көгілдір фишкалар” бағдарламасын жүзеге асыруға әлденеше рет әрекет жасал­ғанымен, әлі күнге дейін нашар дамып отыр. Акциялар рыногын дамыту жөніндегі негізгі міндет – бағалы қағаздардың ау­қымды ұсынымын жасауға және оларға деген төлем қабілетті сұранысты қалып­тастыруға бағытталған іс-әрекеттер болуы керек. Бұл орайда негізгі міндет отандық эмитенттердің акциялар ұсынымын қамта­масыз ету болып табылады. Эмитенттер бірқатар объективті және субъективті себептерге байланысты әлі күнге дейін ашық қор рыногына шығуға мүдделілік танытпай келеді. Мыналар рынокты акциялармен толықтыру жөніндегі негізгі бағыттар бола алады:

1) жекешелендірілген кәсіпорындар­дың мемлекеттік меншікте қалып отырған акциялар пакетін сату;

2) ұлттық және мемлекеттік компания­ларды акционерлендіру және олардың акцияларын биржалық айналысқа шығару. Мемлекеттік мүдделерді қамтамасыз ету үшін осы компаниялардың жарғылық қоры мөлшерін алдымен олардың активтерінің құнын және рыноктағы жағдайын тура көрсететіндей көлемге дейін ұлғайту қажет, ал бұл қайта бағалауға танымал шетелдік аудиторлық компанияларды тарту керек;

3) еліміздегі орта және шағын компа­ни­ялардың қор рыногына шығуын ынта­ландыратын жағдайлар жасау.

Қазақстандық эмитенттердің акцияла­ры­на төлем қабілетті сұранысты қамта­масыз ету жөніндегі негізгі бағыттар мына­лар болуы керек: а) институттық инвес­торлар топтарын, ең бірінше кезекте – өзара қорлар қалыптастыру үшін жағдайлар жасау; ә) Қазақстан рыногына шетелдік портфельді инвесторлар тарту; б) қор ры­но­гына жеке инвесторлардың қаржысын тарту.

Қазақстандық трансұлттық компания­лар­ды қалыптастыру. Әлемдік ірі компа­ниялар арасындағы бәсекелестік аса жоға­ры деңгейімен сипатталатын жаһандану жағдайында Қазақстанда осындай бәсекеге төтеп бере алатын өз компанияларымызды құру мәселесі зор маңызға ие болады. Өз ірі компанияларына арқа сүйеу дамушы елдердің ұлттық экономикаларында дамы­ған елдердің трансұлттық компаниялары жетекші позицияларда болатын “жаһандану әлеміне” тән жағдайға балама болып табылады. Қазіргі уақыттағы басты міндет республикада шетелдік компаниялардың үстем болуына жол бермеу, ал олар елдің шикізаттық бағдарына және қосылған құн өндірісінің төмен деңгейде сақталуына мүдделі екендігі белгілі. Мұндай жағдай Қазақстан мен жаһандық экономиканың тең емес тауар айналымына алғышарт жасайды, ол ақыр соңында тұрақты дамуға шығуға мүмкіндік бермейді. Өйткені шикі­зат экспорты неғұрлым көбірек рөл атқар­ған сайын, республика экономикасы әлем­дік тауар рыноктарының конъюнктурасына солғұрлым тәуелді болады. Демек, Қазақ­стан үшін қазіргі кезеңдегі ең басты міндет – қуатты отандық компанияларды қалып­тастыру мен дамыту, олардың негізгі сала­ларда бірте-бірте шетелдік операторларды ығыстырып шығаруы, одан әрі әлемдік деңгейге көтерілуі және басқа елдерге ұлт­тық капиталдың экспансиясы болып табы­лады. Айта кету керек, жаһандық эконо­мика жағдайында тиімді және жедел дамуға ірі мегакорпорацияларға арқа сүйегенде ғана қол жетуі мүмкін, 60-шы жылдардағы Жапония (дзайбацу, согосося) немесе 80-ші жылдардағы Оңтүстік Корея (чеболдар) сияқты неғұрлым ойдағыдай дамып келе жатқан елдер де, қазіргі кезде рыноктың өз сегменттерінде үстемдікке ие болу мақса­тымен онсыз да ірі компаниялардың бірігу үрдісі жүріп жатқан дамыған елдердің тәжірибесі де осыны қуаттайды.

Қазақстандық капиталдың экспансиясы. Ұлттық экономиканың жаһандану жағда­йында тиімді дамуы неғұрлым ойдағыдай дамып келе жатқан елдер мен дамыған елдер басшылыққа алған қағидаттарды, соның ішінде отандық капиталдың шетелге экспансиясын жүзеге асыруды да пайда­лану негізінде мүмкін болмақ. Қазақстан­ның қазіргі заманғы жағдайларда осы қағидаттарға сүйеніп, постиндустриялық тұрпаттағы экономика, әлемнің түрлі елде­ріндегі анағұрлым табысты компанияларға қаржылай қатысуға негізделген экономика құруды бастауға мүмкіндіктері бар. Даму­дың мұндай сипатын “инновациялық тұрпаттағы инвестор ел тұжырымдамасы” деп атауға болады. Бұл тұжырымдамада Қазақстан экономикасының дамуы шикізат секторына сүйенеді, бұл оның қазіргі нақты алғандағы жай-күйіне сай келеді. Осымен қатар белгілі бір дәрежеде мемлекеттің бақылауында болуға тиісті шикізат секторы жедел даму үшін базис қана болып табы­лады. Бұл дамуды тек дәстүрлі әртарап­тан­дыру жолымен ғана емес, шикізат салала­рынан, шетелдерден алынған қаржыны тиімді және жоғары табысты инвестиция­лау­дың жәрдемімен жүзеге асыру көзделеді. Мұндай инвестициялауды мемлекеттік инвестициялық институттар жүйесі, мейлі бүгінде қызмет істеп тұрған, немесе қыз­меті жаңғыртылған жаңалары болсын, іске асыруы керек. Яғни, қолайлы баға конъюн­к­турасынан алынған мемлекеттік қаржыны басқару, осы заманғы үлгідегі корпоратив­тік институттық инвесторлар қолданып жүргендей, бүкіл әлем бойынша және та­быс­ты әрі перспективалы болып табылатын салаларда аталған қағидаттар бойынша жүргізілуі керек. Мұндай көз­қарас “жаһан­дану экономикасының” бар­лық негізгі сипаты мен артықшылықтарын ескереді – біріншіден, бизнес жүргізу және әлемнің кез келген еліне инвестиция салу мүмкін­дігі; екіншіден, бұдан 20-30 жыл бұрын (экономиканы дамытудың дәстүрлі тұжы­рымдамалары талдап жасалған кездері) болмаған қазіргі заманғы жоғары дамыған қаржы рыноктарын пайдалану мүмкіндігі; және де, үшіншіден, әлемдік деңгейдегі қатаң бәсекелестік жағдайлары­на барабар жаһандық стратегиялық жоспарлаудың қажеттігі. Мыналар осындай капитал экс­пансиясының үш негізгі бағыты бола алады: бақылау орнату мақсатымен неғұр­лым перспективалы компанияларға тікелей инвестициялар салу, ағымдағы кезеңде неғұрлым пайдалы фирмаларға олардың капиталына қатысу арқылы табыс алу мақсатымен портфельді инвестициялау, және ақыр соңында, тұрақты табыс алу мақсатымен дүние жүзінің қаржы рынок­тарындағы операциялар.

ІІ. Кедейшілік проблемасын шешу

Кедейшілік проблемасы Қазақстанды 90-шы жылдардың басынан толғандыра бастады. Оның өткірлігі кедейшілік нақты табыстың күрт төмендеуі мен қоғамның әлеуметтік жіктелуінің күшеюі салдарынан қоғамның әлеуметтік құрылымының өзгеруіне әсер ете бастаған сәттен бастап байқалды. Кедейшіліктің өсуі оның үлес салмағынан да, кедейшілік санаттары бойынша да көрініс тапты. Кедейшілік деңгейінің өзгеру қарқынында оның қалыптасуының екі кезеңін бөліп көрсетуге болады. Бірінші кезең – 90-шы жылдар­дың бірінші жартысы – бұл кезде халық­тың тұрмыс деңгейінің нашарлауынан, кедейшілік ауқымының ұлғаюынан, табыстар, тұтыну, маңызды материалдық және әлеуметтік игіліктерге қолжетімділік бойынша қарастырғанда әлеуметтік ала-құлалықтың күшеюінен көрінген аса келеңсіз үрдістер байқалды. Екінші кезең – 90-шы жылдардың екінші жартысынан бастап қазіргі кезге дейін – экономиканың нақты секторындағы оңды ілгерілеулер нәтижесінде халықтың бақуаттылығы өлшемдерінің біршама тұрақтану кезеңі.

Елдегі қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ерекшелігі ретінде “жаңа кедейлер” деп аталатындардың пайда болғанын айтуға болады. Бұған рефор­маларға дейінгі кезеңде болған әдеттегі кедейлерден бастап жеңіл өнеркәсіп, мәшине жасау, білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет салаларында жұмыссыз қалғандар жатады. Шағын бизнес өкілдері, зейнет жасына тақаған адамдар, мектеп, жоғары оқу орындарын бітірушілер, экологиялық дағдарыс өңірле­рінде тұрып жатқан халық жоғары тәуекел аймағында қалып отыр.

“Жаңа кедейшілік” ауқымы ауылдық жерлерде тұратын халықтың есебінен едәуір кеңейді. Ауыл халқының табысы қала халқының табысынан орташа алғанда 2,2 есе төмен және ауылдағы кедейшілік деңгейі едәуір жоғары. Мысалы, ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен табысы бар ауылдық отбасылардың үлесі (ҚР Статис­тика агенттігі 2004 жылы жүргізген үй шаруашылығын зерттеу деректері бойын­ша) 24,8 %-ды, ал қалалық отбасылар үлесі 9,2 %-ды құрайды.

Қазіргі жағдайда өңірлік кедейшілікті ерекше бөліп көрсету керек. Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейіне жетпейтін отбасылардың үлесі жоғары өңірлер ара­сында Атырау облысы оқшау тұр, онда кедейшілікте өмір сүріп жатқан халықтың үлесі 29,1%-ды құрайды (бұл республика бойынша ең жоғарғы көрсеткіш), Маңғыстау – 21,0%, Жамбыл – 18,3%, Қызылорда – 26,5%, Оңтүстік Қазақстан – 23,0%. Аталған облыстарда жағдай осындай болса, республика бойынша орташа көрсеткіш – 16,1%.

Халықтың табыс деңгейі бойынша теңсіздігі еңбекке ақы төлеудегі айырма­шылық пен басқа да табыс көздерінің болуынан ғана емес, отбасында қанша жан бар екендігіне, отбасында жұмыс істейтін­дер санына, балалардың болуына қарай да қалыптасады. Асырау жүктемесі неғұрлым жоғары болса, табыс та соғұрлым төмен болады. Үй шаруашылығы деңгейінде табысты екінші рет қайта бөлу мен отба­сылық бюджетті қалыптастыру жүріп жатыр. Атырау және Маңғыстау облыстары сияқты жоғары табысты өңірлерде отба­сындағы жандардың орташа алғандағы санының жоғары болуы, әсіресе ауылдық жерлерде, олардағы табыс деңгейінің төмен болуына ықпал етеді және оңтүстік өңірдегі табысы төмен облыстардағы жағдайды шиеленістіріп жібереді.

Елде қазіргі кезеңде жүргізіліп отырған әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты ке­дейшілік деңгейін төмендету және қоғам­дағы әлеуметтік-экономикалық теңсіздікті азайту болып табылады. Экономикалық өсу халықтың әл-ауқатын көтеру үшін негіз жасайды, бірақ әлеуметтік проблемаларды шешу үшін әлеуметтік үдерістерді мына бағыттар бойынша мемлекеттік реттеуді күшейту қажет:

1) табыстар саласында ең төменгі әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету, олардың бастапқы негізі маңызды өмірлік игіліктер мен қызметтердің әлеуметтік қажетті деңгейін көрсететін ең төменгі тұтыну бюджеті болуы керек. Рыноктың дамуымен табыстардың жаңа түрлері ғана пайда болып қойған жоқ, халықтың тұтынушылық шығындарының құрылым­дары өзгеруде. Азаматтардың төлемдерінің жаңа түрлері пайда болуда: жылжымайтын мүлік салығы, ипотекалық жүйе, міндетті сақтандырудың әртүрлі нышандары және т.б. Осының бәрі тұтыну бюджетін есеп­теудің жаңа құрылымына көшу қажеттігін алға тартады, оның үстіне байқалған экономикалық өсу жағдайында елдің осындай әлеуметтік ең төменгі деңгейді есептеуге көшуі үшін ресурстық мүмкін­діктері ұлғаюда.

Республика Үкіметі мақұлдаған әлеу­меттік реформаларды тереңдету жөніндегі 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламаға сәйкес 2006 жылдан бастап жаңа ең төменгі күнкөріс деңгейі енгізілді, ең төменгі тұтыну себеті азық-түлік тағамдарының көбірек ассортиментін қамтиды (20-ның орнына 43 түрлі атаулы).

Жаңадан ең төменгі күнкөріс деңгейін енгізу маңызды материалдық игіліктер мен қызметерді тұтынудың ең төменгі шекті деңгейін неғұрлым нақты айқындауға мүмкіндік береді. Одан төмен болуы адамның қалыпты өмір сүруін қамта­масыз етпейді. Бұл өз кезегінде неғұрлым күшті әлеуметтік диспро­порцияны анықтауға және халықтың неғұрлым әлсіз топтарын әлеуметтік қорғау шараларын талдап жасауға мүмкіндік береді. Алайда, ұзақ уақыттар бойы тек қана ең төменгі күнкөріс деңгейіне бағдар ұстануға болмайды. Ең төменгі тұтыну бюджетін жасау мен пайдалану объективті үдеріс болып табылады, бұл ең алдымен күн­көрістің ең төмен деңгейі базалық әлеу­меттік норматив ретінде адамның тірші­лік етуінің өзгеріп отырған әлеуметтік-экономикалық жағдайларына сай келуін көздейді.

2) салааралық және салаішілік дең­гейде, мемлекеттік және жекеменшік секторлар арасында, сон­дай-ақ кә­сіп­­орын ішінде жұмыс күшін қайта қалпына кел­тіру үшін бірдей жағдай­лар жасау (еңбекке ақы төлеудің ең төменгі мөл­шері рөлін күшейту, ең­бекке ақы төлеудің ең тө­менгі, орта және ең жо­ғары деңгей­лері арасын­дағы арақа­тынасты реттеу, салық салу жүйесін жетіл­діру және т.б.);

3) республикада орта тап­тың қалыптасуы жө­нін­дегі саясатты қалып­тастыру мен жүзеге асыру. Осы мақсатта халықтың табыстарын түбегейлі көтерумен бірге жұмыс орындарын құру, шағын және орта бизнесті қол­дау, білім беру техноло­гияларын дамыту, жинақ ақшаның, меншіктің қорғалуына кепілдікті күшейту және т.б. жөніндегі шаралар қажет;

4) ауылдағы еңбекпен қамтылу құры­лымының индустриялық еңбектің үлесін ұлғайту жағына қарай оңтай­ландыру (ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу, тұрғын үй және жол құрылысы, әлеуметтік инфрақұрылым нысандары құрылысы, агросервис және т.б.);

ІІІ. Өңірлік ала-құлалықты еңсеру және артта қалған аумақтар экономикасын көтеру

Соңғы онжылдықтағы келеңсіз үде­рістердің бірі – өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгейінің ала-құлалығы одан әрі ұлғаюы мен аумақтар тобының артта қалуының күшейе түсуі болып табылады. Қазақстанның артта қалған өңірлеріне экономикасы ұзақ уақыттар бойы тоқырау жағдайында тұрған, өнеркәсіп құрылымы аз әртараптандырылумен сипатталатын, инфрақұрылымы (өндірістік, нарықтық), әлеуметтік саласы нашар дамыған, ахуалы қолайлы емес аумақтар жатады. Мұндай аумақтардың болуы мен бұл проблеманың шешілмеуі жалпы Қазақ­станның бүкіл экономикалық кеңісті­гінде тұрақты даму жолындағы басты тежеу болып табылады. Бұған себеп ша­руашылық құрылымдарының әртүрлі­лігінде, өндірістік әлеуеттің ерекшелігі мен аумақ ресурстарында ғана емес, халықтың менталитетінде, өңірлердің нарыққа бейімделу деңгейінде, сондай-ақ дамуды мемлекеттік реттеудің бәсең­деуінде жатыр (өңірлік экономикалық және әлеуметтік өтемақылардың көпші­лігінің алынып тасталуы).

Өңірлердің экономикалық және әлеуметтік артта қалуын еңсеру мына төмендегідей шарттарды орындауды көздейді:

– түрлі өңірлердегі халықтың нақты табысы мен өмір сүру деңгейі бір-біріне қарайлас болуы керек;

– өңірлік бюджеттер кіріспен қамта­масыз етілуі жағынан қарайлас деңгейде және өз шығыстарын қаржыландыру мүмкіндіктері бірдей шамада болуымен сипатталуы тиіс. Бұл проблеманы шешу үшін шетелдердің тәжірибесіне сүйеніп, басқаруды орталықсыздандыру сала­сында реформа жүргізген жөн. Сөйтіп мемлекеттің функцияларын жоғары деңгейден одан төменірек – өңірлік және жергілікті деңгейге беру қажет. Бұл үшін алдымен өңірлік және жергілікті деңгейлерде институттық алғышарттар жасау, қаржылық базаны, ұйымдық, кадрлық және басқару әлеуетін нығайту керек. Елдің барлық аумақтарының тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін түрлі шараларды қамтитын үйлесімді аумақтық бағдарламаларды талдап жасау қажет. Оларда жергілікті жерлерде әлеуметтік-экономикалық және эколо­гиялық ахуалды жақсарту жөніндегі жаңа жобалар жөніндегі бастамалар, даму басымдылықтарының өзгеруі, жергілікті органдар қызметінің жаңа түрлерін енгізу, аумақтар дамуының ресми және ресми емес жоспарларына өзгерістер мен толықтырулар енгізу көрініс табуы тиіс. Жалпы алғанда тұрақты дамудың аумақтық бағдарламалары мыналарды көздеуі қажет:

– еліміздің өңірлерінде өмір сүру деңгейінің сапасын сақтау мен көтеру жөніндегі шаралар жүргізу;

– аумақтардың әлеуметтік-экономи­калық дамуының шектен тыс ала-құла­лығын еңсеру;

– экологиялық апат өңірлерінде эко­логиялық дағдарыс жағдайын сауық­тыру жоспарларын іске асыру.

Мұндай бағдарламалардың табысқа жетуінің кепілі – оларды талдап жасау мен жүзеге асыру үдерісіне жұртшы­лықты мейлінше көптеп тарту болып табылады.