Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар
Тегін қазақша реферат Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар, қазақша мәлімет.
Жоспар
Кіріспе
1. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар
Бюджеттен тыс қорлардың мәні
Әлеуметтік арналымының бюджеттен тыс қорлары
Экономикалық арналымның бюджеттен тыс қорлары
Жалпымемлекеттік (аумақтық) көлемде республикалык және жергілікті бюджетер қаржы ресурстарын ұйымдастырудың ең белгілі нысаны болып табылады.
Бірақ рыноктык қатынастарға көшу барысында экономикалық және әлеуметтік салаларды қаржыландыруда бір ғана бюджет қаражаттары жеткіліксіз бола бастады. Сондықтан қосымша қаржы көздерін іздестіру қажет болды. Бюджет қорымен катар 1991 жылдан бастап мақсатты бюджеттен тыс қорлар құрылып, жұмыс істей бастады.
Бюджеттен тыс қорлар – мемлекет қаржы жүйесінің маңызды буыны; мемлекеттің қатаң белгілі бір мақсаттарға пайдаланатын және заң жүзінде қалыптасуының бекітілген кездері бар ақша ресурстарының жиынтығы. Экономикалық категория ретінде бюджеттен тыс корлар бірқатар қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру үшін мемлекет тарапынан қаржы ресурстарын қайта бөлу және пайдалану жөніндегі қатынастар болып табылады.
Бюджеттен тыс қорлардың пайда болуы әлеуметтік-экономикалық дамудың қажеттіліктерінен туындады: қатаң функциялық мақсаттарға жұмсалатын мемлекеттің қаржы ресурстарының бір белігін оқшауландыру, мемлекеттік бюджеттерді оған тән емес шығыстардан жеңілдету бір жағынан бюджет тапшылығын төмендету қажет болды.
Бюджеттен тыс арнаулы қорлардың мемлекеттіқ бюджетпен бірге қосарлана қызмет етуі қаржылық қатынастарды саралауға, олардың бір бөлігін тармаландандырылған сфераларға бағыттауға, қаржылық қызметтің әр түрлі бағыттарында бұл қатынастардың өзіндік әртараптандыруына жетуге мүмкіндік береді.
Бюджеттен тыс қорлар өзінің функциялық-мақсатты арналымы бойынша да, басқарудың деңгейі жағынан да өте әр түрлі. Мақсатты арналымы бойынша бюджеттен тыс қорлар экономикалық және әлеуметтік, ғылыми-зерттеу, табиғат қорғау (экологиялық), миграциялық, құқық тәртібіне жәрдемдесу, мәдени арналым және басқа қорлар, ал басқару деңгейіне қарай мемлекетаралық, мемлекеттік және өңірлік, жергілікті болып бөлінеді.
Экономикалық қорлар – экономикалық дамудың, ал әлеуметтік цорлар қоғамның әлеуметтік проблемаларын шешуге арналған қорлар болып табылады. Мемлекеттік қорлар – бұл мемлекеттік деңгейіде, ал өңірлік қорлар өңірлік деңгейде қалыптасатын қорлар.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар мен мемлекеттік емес қорларды ажырата білген жөн соңғылары бірқатар мемлекетгік бюджеттен тыс қорларға, мысалы, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары, әр түрлі ізгіліктік, соның ішінде халықаралық қорларға ұқсас болғанымен өзінің мақсатты арналымы бойынша өте сан алуан болып келеді. Сондай-ақ бюджеттен тыс қорлар және мақсатты қаржыландыру қоры болып ажыратылады, бұл корлар 1996 жылға дейіін (оны қоса) мемлекеттік бюджеттің құрамында болып келді: жер қойнауын қорғау және минералды-респуликалық қоры. Мұнда қаралған басқа да қорлар мезгіл-мезгіл, 1992-1996 жылдар ішінде мемлекеттік бюджетке енгізіліп, одан шығарылды. Бұл қаржы жүйесінің қалыптасу үдерісін, оның құрылымының оңтайлы нұсқасын іздестіруді бейнелеп көрсетеді.
Барлық бюджеттен тыс және басқа қорлар, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорлары (жарғылық капитал, резервтік капитал, амортизациялық, валюта, жөндеу, қорлану, тұтыну және басқа қорлар) үшін қабылдауға болатын «арнаулы қорлар» термині қолданылуы мүмкін, мұның өзі олардың мақсатты арналымын баса көрсетеді.
Бюджеттен тыс корлар арқылы қаржы ресурстарының едәуір көлемі қайта бөлінеді: Қазақстан Республикасында қайта бөлудің ауқымы (есім бойынша) елдің жалпы ішкі өнімінің 10%-на жетгі (Ұлттық қор мен дамудың мемлекеттік институттарын есепке ала отырып).
Қазақстанда бюджеттен тыс қорлардың жүйесі реформалауға жиі ұшырады: біраз уақыт олар өзін өзі биледі, мемлекеттік бюджеттің құрамында «Мақсатты қаржыландыру қоры» бөлімінде бөлек бөліп көрсетілді.
Қазақстанда мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар 1999 жылдардан бастап мемлекеттің қаржы ресурстарын орталықтандыру саясатын жүргізуге байланысты мақсатқа сәйкес емес деп танылды: қорлардың қаражаттары республикалық бюджетке шоғырландырылды. Алайда дүниежүзілік практика қоғам тарапынан қаражаттардың жұмсалуына бақылауды қамтамасыз еткенде мемлекеттің қаржы ресурстарын оперативті басқару мақсатымен оларды дербес қалыптастыруды орталықсыздандырудың және пайдаланудың тиімділігін растайды.
Мемлекеттік бюджеттен тыс әлеуметтік қорлар сан алуан әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мақсатты ақша қаражаттарын қалыптастыруға және пайдалануға арналған. Олардың құрамы, бағыттылығы мемлекеттің жүргізіп отырған әлеуметтік саясатымен, қоғам дамуының бұл кезеңіндегі оның мақсаттарымен, сонымен бірге экономиканың мүмкіндіктерімен анықталады.
Қазақстанда қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың бұл нысанын қолданудың тәжірибесі жинақталған. 1995-1998 жылдар ішінде мына әлеуметтік бюджеттен тыс қорлар жұмыс істеді:
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры;
Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қоры;
Міндетті медициналық сақтандыру қоры;
Жүмыспен қамтамасыз етуге жәрдемдесу қоры;
1998 жылдан бастап зейнетақы реформасын жүргізумен байлансты бұрыңғы зейнетақы қорының мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қалыптасу және пайдалану тәртібі өзгерді.
Міндетті зейнетақы жарналары кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңи және жеке тұлғалардан (жұмыс берушілерден) табысты төлеу көзінен ұсталынды және өнімді, жұмыстарды, қызметтерді өндірудің шығындарына жатқызылды. Жарналардың мөлшері еңбекке ақы төлеу қорының 15%-ы мөлшерінде белгіленді.
Міндетті зейнетақы жарналарынан басқа мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшылары бұл қорларға еңбекке ақы төлеу қорының 10%-ы мөлшерінде қосымша зейнетакы жарналарын аударып отырды. Сөйтіп, жаңа зейнетақы жүйесінің қалыптасу кезеңінде жарналардың жалпы нормативті еңбекке ақы төлеу қорының 25%-құрады.
Мемлекеттік-жинақтаушы зейнетақы қоры.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының міндеттері:
а) зейнетақылар мен жәрдемақылар төлеу үшін қаражаттар жинау, сонымен бірге зейнетақы ісін ұйымдастыру;
ә) аймақтық әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға қатысу;
Зейнетақы қорының қаражаттары мынадай көздерден жасалынады:
1) міндетті зейнетақы жарналары;
2) меншік нысанына қарамастан барлық шаруашылық органдары төлейтін сақтық жарналары немесе арнаулы салықтар;
3) жеке енбек қызметімен айналысатын азаматтардың сақтық жарналары.
Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қоры. Бұл қор сақтық әдісімен жасалады.
Жасалу көздері:
1) кәсіпорындар мен ұйымдардың сақтық жарналары (немесе
арнаулы салық)
2) мемлекеттік бюджеттің қаражаттары;
3) санаторийлерге, демалыс үйлеріне, курорттарға жолдамаларды сатудан түскен табыс;
4) басқадай көздер;
Қордың қаражаттары мыналарға жұмсалады:
1. Жәрдемақылар төлеуге (еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша; жүкті болғанда және босанғанда берілетін; балаға оның белгілі бір жасқа толғанга дейін қарауға берілетін; көмектің басқа түрлері).
2. Санаторлық-курорттық қызмет көрсетуді қаржыландыруға
3. Кәсіподақтардың қызметін материалдық қамтамасыз етуге.
Жұмыспен қамтуга жәрдемдесу қоры еңбекке ақы төлеу қорының 2% мөлшерінде Қазақстан Республикасы азаматтарының жалақы қоры жайында шетелдің қатысуымен және шетелдік заңи өкілдікті қоса, жұмыс берушілердің міндетті сақтық жарналары есебінен қалыптасты.
Халықты жұмыспен қамтамасыз етуге жәрдемдесу қоры жұмыссыздық боійынша жәрдемақыларды, жұмыссыздарды қайта даярлауды және қайта оқытуды, мұқтаж азаматтарды қолдау үшін қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруды қаржыландырды.
1999 жылдан халықты әлеуметтік қорғауды қаржыландыру мемлекеттік бюджет арқылы әлеуметтік салық алуды және бюджетке оны шоғырландыру есебінен жүзеге асырылды.
«Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңға сәйкес Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры – Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіппен салымшылардың міндетті зейнетақы жарналарын жинайтын және алушыларға зейнетақы төлемдерін төлейтін, сондай-ақ зейнетақы активтерін қалыптастыру жөніндегі қызметті жүзеге асырып, оларды бағалы қағаздарға, банктердің депозиттеріне, халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына инвестициялайтын заңи тұлға; құрылтайшысы үкімет болып табылатын акционерлік қоғам нысанында құрылады.
Қазақстанда Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорынан басқа мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларыжұмыс істейді.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс орны мен тұратын орнына қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге асырады. Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары алушылар – осы жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшылары мен акционерлері болып табылатын бір ңемесе бірнеше заңи тұлғалардың жұмыскерлері үшін құрылады.
Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қоры — акционерлік қоғам нысанындағы коммерциялық ұйым, оның жалғыз құрылтайшысы мен қатысушысы мемлекет болып табылады. Ол азаматтардың еңбек ету қабілетінен, жұмысынан айырылу немесе асыраушысынан айрылуына әкеліп соқтыратын жағдайлар туындағанда, оларды әлеуметтік қорғау мақсатында құрылған.
«Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» Қазақстан Республикасы заңына сәйкес Қазақстан Республикасы аумағында табыс келтіретін қызметті жүзеге асыратын жұмыс істейтін зейнеткерлерден басқа барлық азаматтар міндетті әлеуметтік сақтандыруға жатады. 2005, 2006 және 2007 жылдар міндетті әлеуметтік сактандыру жүйесін кезең-кезеңмен енгізу жылдары болып заңмен қарастырылған.
Қор өзінің қызметін меншікті активтерінен алатын комиссиялық сыйақы есебінен жүзеге асырады.
Дамудың мемлекетік институттары сияқты бюджеттен тыс экономикалық қорларды – Инвестициялық, Инновациялық,Ұлттық қорларды құру 2003-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Индустриалдық-инновациялық дамуы стратегиясының мақсаттары мен міндеттеріне жетуге бағытталған.
Проблемаларды шешу және Стратегия шеңберінде қойылған мақсаттар мен міндеттерге жету үшін Қазақстанның даму банкісін жандандыруды, дамудың арнаулы институттарының — «Қазақстан инвестициялық қоры» акционерлік қоғамының, «Ұлттық инновациялық қор» акционерлік қоғамының, «Экспорттық кредиттерді және инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпарациясы» акционерлік қоғамының жұмыс істеуін қажет етеді.
Қазақстанның инвестициялық қоры акционерлік қоғам қоры акционерлік қоғам нысанындағы коммерциялық ұйым болып табылады, оның жалғыз құрылтайшысы Қазақстан Республикасы Үкіметі болып келеді.
Қор қызметінің мақсатты перспективалық ұйымдардың жобаларына инвестицияларды жүзеге асыру және тарту арқылы, экономиканың шикізаттық емес секторындағы жекеше сектордың бастамаларын қаржылық қолдау арқылы Қазақстанның индустриалдық-инновациялық саясатын іске асыруға жәрдемдесу болып табылады.
Қордың мақсаттары мыналар болып табылады;
1) шикізат пен материалдары мұқият ұқсататын жаңа технологияларды пайдаланып конкурсқа қабілетті өнімдерді шығаратын, сонымен бірге өнеркәсіпте өзінің қызметін жүзеге асыратын перспектикалық ұйымдарға өндірістік қызметтер көрсететін жаңадан құрылатын сондай-ақ жұмыс істеп тұрған ұйымдардың жарғылық капиталына инвестицияларды жүзеге асыру;
2) инвестициялық жобаларды ұйымдардың жарғылық капиталына инвестицияларды жүзеге асыру Қормен ортақ қаржыландыру және бұл жобаларды басқаруға қатысу арқылы экономиканың шикізаттық емес секторына жұмсалатын жекеше инвестицияларды ынталандыру;
3) отандық және толықтыратын шектес өндірісті дамытушы шетелдік ұйымдар арасында өндірістік кооперацияны қамтамасыз ететін Қазақстаннан тыс жерлердегі инвестициялық жобалары бірігіп қаржыландыру арқылы шетелдегі Қазақстандық ұйымдардың инвестициялық белсенділігін арттыруға жәрдемдесу қызметінің негізгі бағыттары етелетін және тиімді инвестициялық жобаларды жүзеге асырушы перспективалық ұйымдарды инвестициялау және инвестицияларды тарту болып табылады.
Қордын инвестициялауы Қордың инвестициялық мағлұмдамасына сәйкес жүргізіледі.
Қор мына шарттардың сақталуы кезінде инвестицияны жүзеге асырады:
1) инвестициялық жоба Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық саясатының негізгі бағыттарына сай келеді;
2) инвестициялық жоба экономикалық және қаржылық параметрлері бойынша тартымды болып келеді;
3) инвестициялық жоба ұйымдардың технологиялық әлеуетін үдетуге, сапаны арттыруға және өнім өндіру мен қызметтердің көлемін өсіруге, шиқізат пен материалдарды ұқсатуды тереңдетуге, жоғары технологиялық өнім шығаруға бағытталған.
«Республикалық инновациялық қор» акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасында инновациялық қызметті дамыту, инновациялық жұмыстарды қайтарылымды қаржыландыру механизмін іске асыру және ғылымды қажетсінетін өндірістерді жасауға жәрдемдесу мақсатында құрылған. Оның жарғылық капиталына мемлекеттің қатысуы 100%-ды құрайды. Инновациялық қорды құру инновацияларды тиімді әрі рыноктық механизмінің болмауының жүйелік проблемасын шешуі тиіс.
Инновациялық қордың міндеттері мыналар болып табылады:
1) отандық және шетелдік инвесторлармен бірігіп венчурлік қорлар құру, механизмдер мен инновациялық жобаларды венчурлік қаржыландырудың инфрақұрылымын қалыптастыруға қатысу;
2) коммерциялық нәтиже мен гранттар беру жолымен экономиканы технологиялық дамыту тұрғысынан әлеуетті перспективалық болып табылатын жаңа технологиялар, тауарлар, жұмыстар, қызметтер жасауға бағытталған қолданбалы ғылыми зерттеулерді және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру;
3) инвестицияланатын компаниялардың жарғылық капиталында үлестік бақылауға алынбайтын қатысу жолымен инновацияларды енгізуді қаржыландыру;
Қордың міндеттері тек иновациялық қорлардың шеңберінен шығып кетеді, макроэкономикалық болып табылады және ұлттық-инновациялық жүйені қалыптастыру мен дамытуға бағытталған.
Қордың қызметі ақпараттық-таныстыру компаниясымен қосарланады, оның барысында инновациялық қызмет субъектілері, соның ішінде еңірлік субъектілер Қор қызметтерінің міндеттері бағыттары, инвестициялау қағидаттары туралы ақпарат алады. Қор қызметі, өзара ынтымақтастық және Қорға берілген инновациялық жобаларды іске асыру мәселелері бойынша кездесулер өткізеді.
Инновациялық қордың функциялары мыналар болып табылады:
1) венчурлік қорлардың жарғылық капиталын жасау және оған қатысу; және немесе инвестицияланатын кәсіпорындардың жарғылық капиталына үлеспен қатысуды басқару;
2) акцияларды және немесе инвестицияланатын кәсіпорындардың жарғылық капиталына үлеспен қатысуды басқару;
3) инвестицияланатын кәсіпорындардың акцияларын қор рыногына алып шығуға көмек көрсету;
4) жоғары технологиялық және ғылыми қажетсінетін өнімді өткізудің перспективалық рыноктарына конъюнтуралық және маркетингтік зерттеулер жүргізу;
5) гранттық негізде қолданбалы ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру.
Бюджеттен тыс қорлар дегеніміз мемлекеттік органдардың қол астындағы және мақсатты түрде қолданылатын ақшалай ресурстардың жиынтығы.
Бұл қорлардың дұрыс құрылуымен пайдалануы қаржылық құқықпен реттеледі. Бюджеттен тыс қорлар мақсатты қолданылуына байланысты экономикалық және әлеуметтік, ал басқару деңгейіне байланысты мемлекеттік және аймақтық болып бөлінеді.
Экономикалық қорларға экономикалық даму мәселелерін шешуге арналған қорлар жатады.
Әлеуметтік қорларға қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешуге арналған қорлар жатады.
Мемлекеттік қорларға мемлекеттік деңгейде құрылған қорлар, ал аймақтық қорларға аймақтық деңгейде құрылған қорлар жатады.
Бюджеттен тыс қорлардың көздері бір қалыпты және уақытша болуы мүмкін.
Бюджеттен тыс қорлар мемлекеттік қаржылардың бір буыны болып табылады. Бюджеттен тыс қорлар өзінің мәні бойынша мемлекеттің кейбір қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру үшін тартатын және жедел түрде кешенді жұмсалатын қаржылық ресурстарды пайдалану және қайта бөлу нысаны болып табылады.
Бюджеттен тыс қорлардың қалыптасу кездері көбіне міндеттердің сипаты мен ауқымдылығына байланысты анықталады. Қалыптасу көздерінің әртүрлілігі мен көлеміне елдің белгілі бір даму Сатысындағы экономикалық және қаржылық жағдайы әсер етеді. Сонымен, бюджеттен тыс қорлар көздерінің қалыптасуы тұрақты, әрі уақытша сипатқа ие. Олар әкімшілік-аймақтық бірлігі бойынша ерекшеленіп, мемлекет аймағында әр түрлі болуы мүмкін. Бюджеттен тыс қорларға түсетін қаражаттар шығындалуының бағыты қорлардың тағайындалуымен, нақты экономикалық жағдайлармен және өткізілетін бағдарламалардың мазмұнымен түсіндіріледі. Қаражаттың бір бөлігі құрылтайшылық қызметке жұмсалады, сондай-ақ бағалы қағаздарға салынады. Бюджеттен тыс қорлар, біріншіден, ақша қаражаттардың қолданылуы көбіне олардың қалыптасу уақытымен сәйкес келмейтіндіктен, екіншіден, инвестициядан түскен кіріс тиісті қордың шығынын қаржыландырудың қосымша көздері болып табылатындықтан инвестор және қаржылық нарықтың қатысушысы ретінде көріне алады.
