Жамбыл облысының су ресурстары
Жамбыл облысының су ресурстары
Жоспар
1. Бүгінгі күні облыстағы су шаруашылығы саласын қалай елестетуге болады?
2. Екі ел арасындағы су ресурстарын пайдалануды реттеуге қандай басқару органдары қатыстырылған?
3. Су жөнінен көршілес Қырғыз еліне тәуелділігімізді қалай азайтуға болады?
4. Ондай жұмыстар жүргізуге не тосқауыл болуда?
5. Ауылдық су пайдаланушылар кооперативтерінің ахуалы қалай?
6. Жергілікті КМК-лардың қаржы жағдайлары қалай?
7.Суару кезеңдерінде бір КМК-ға, оның ішінде мамандарға түсетін жұмыс жүктелімі қаншалықты?
8. Қазіргі жағдайды түзетіп, дұрыс жолға қою үшін не істеу қажет?
9.Біздің өңірде Қызылағаштағы қайғылы оқиғаның қайталануы мүмкін бе?
Пайдаланылған әдебиеттер
Бүгінгі күні облыстағы су шаруашылығы саласын қалай елестетуге болады?
Жамбыл облысының су шаруашылығы «Тасөткел», «Теріс-Ащыбұлақ», «Ынталы», «Қарақоңыз», «Қақпатас» сияқты стратегиялық маңызы бар бірнеше ірі су қоймаларынан тұрады. Алайда олардың бәрі — «ТаразСушар» республикалық-мемлекеттік кәсіпорнының иелігінде. Облыстың су шаруашылығы саласында бұдан басқа кішігірім 127 су қоймасы мен бекет, ұзындығы 1346 шақырым шаруашылықаралық және 4710 шақырым ішкі шаруашылықаралық су тарату жүйелері, 781 гидротехникалық құрылым, 588 су өлшейтін гидрометриялық бекет, 1110 шақырым коллектор-дренаж жүйесі, көптеген өндірістік базалар мен мамандандырылған техникалар бар.
Егер Шу-Талас гидрографикалық бассейні жөнінде толығырақ айтар болсақ, бұл арнада Шу, Талас, Аса секілді ірі өзендер мен 242 кіші өзендер, 35 көл, 3 кешендік мақсаттағы су қоймасы, сыйымдылығы 1 миллионнан 10 млн текше метрге дейін 38 шағын су қоймасы, 164 тоспалар мен әуіттер орналасқан.
Жамбыл облысы бірінші кезекте ағын сумен қамтамасыз етуде, ағын су бастаулары сырт жақтарда жатқандықтан, су жөнінен сыртқа тәуелді өңірлердің қатарына жатады. Өйткені біздің облыс жерүсті суының 80 пайызын іс жүзінде толықтай көлемде көршілес Қырғызстан аумағынан бастау алып, қалыптасатын трансшекаралық Шу, Талас, және Күркіреусу (Аса өзенінің негізгі тармағы) өзенінен алады. Жамбыл облысына су беретін басқа да үлкен екі мемлекетаралық мәндегі: Шу өзеніндегі — Ортатоқай және Талас өзеніндегі Киров су қоймалары да көршілес қырғыз жерінде орналасқан.
Екі ел арасындағы су ресурстарын пайдалануды реттеуге қандай басқару органдары қатыстырылған?
Халықаралық шарттар Ережесіне және еліміздегі Су кодексінің 43-тармағына сәйкес, 2006 жылы барлығы 36 адамнан тұратын Шу-Талас бассейндік кеңесі құрылған болатын. Бүгінге дейін аталған бассейндік кеңес өзінің 5 мәжілісін өткізді. Кеңестің жұмысшы органы — су шаруашылығына байланысты аса маңызды да, өзекті мәселелерді қарайтын Шу-Талас бассейндік инспекциясы болып табылады. Бірақ ол инспекцияның шешімі көбінесе ұсыныс түрінде ғана қаралып, қай тараптан болса да нақты орындала бермейді.
Сондай-ақ 2007 жылдан бері Шу-Талас өзендерінің сулары мен су шаруашылығы құрылымдарын мемлекетаралық пайдалануды реттеу жөніндегі Қазақстан Республикасы мен Қырғыз Республикасы Комиссияларының Біріккен Хатшылығы жұмыс істейді. Бұл Хатшылық екі ел арасындағы 2000 жылғы Келісім шеңберінде құрылған. Бұл орайда да, қырғыз елі тарапынан осынау өкілетті органның шешімдері мен ұсыныстарына жете мән бермеушілік орын алып келеді. Оның бір мысалы — 2008 жылғы қуаңшылық кезінде қырғыз елінің біздің облысқа судан қысымшылық жасауы.
Жалпы, облыстың жылдық орташа ағын су жиналымы әр жылдағы ылғалдың түсуіне қарай, орта есеппен 4,1 млрд текше метрді құрайды, оның ішінде, 3,1 млрд текше метр ағын су Қырғыз Республикасы аумағынан ағып келіп, 1 млрд текше метр ағын су ғана өз жерімізде қалыптасады.
Трансшекаралық өзендердің суларын мемлекетаралық бөлісу, яғни алынатын судың нақты көлемін белгілеу, сонау 1983 жылы Кеңес Одағы тұсында, КСРО-ның Мелиорация және су шаруашылығы министрлігі тарапынан бекітілген «Шу және Талас өзендерінің ағын суын бөлісу Ережесіне» сәйкес жүргізіліп келеді. Сондықтан трансшекаралық ағын су мәселесін шешу әзірге оны шешетін басқа мемлекетаралық құрылымдар жоқ болғандықтан, екі ел арасындағы осы халықаралық институттар — Шу-Талас бассейндік Кеңесі мен қазақ-қырғыз Біріккен Хатшылығы комиссиясының өзара түсінісіп, тиімді жұмыс істеуіне ғана байланысты болып тұр.
Су жөнінен көршілес Қырғыз еліне тәуелділігімізді қалай азайтуға болады?
Шаруашылықты қалыпты жүргізу үшін кез келген су тұтынушы оған су пайдалану нормасына сәйкес қаншалықты су қажет екендігін нақты білуі тиіс. Бірақ ылғал аз болған 2008 жыл жамбылдықтардың трансшекаралық Шу-Талас бассейніндегі су нысандарынан бөлінетін суға толықтай тәуелді екендігін дәлелдеп берді. Сондықтан суармалы дақылдардың өсу кезеңінен көп бұрын-ақ, жинап алған суды сақтау және оны тиімді пайдалану мәселесіне жүйелі түрде қарау қажет. Мұнда мәселенің бәрі суаруға қажетті ағын суды пайдалануды реттеу және сақтау шараларына байланысты. Бірақ су қатынастары субъектілерінің бірде-бірінің суару жүйелерін күрделі жөндеу, жақсарту жұмыстарын өз күштерімен жүргізуге шамалары жетпейді.
Ағын суға сырттан тәуелді болмау үшін, қысқы-көктемгі түскен ылғалдар мен көктемге салым еріген суларды, сондай-ақ трансшекаралық су нысандарында жинақталған суларды облыс аумағындағы су қоймаларына, оларға құятын өзен арналарын тереңдете отырып, кеңейту арқылы барынша мол жинап, сақтау, жаңа технологияларды пайдалана отырып, суару жүйелеріне жөндеу және қайта жарақтандыру жұмыстарын жүргізу, мүмкіндіктері бар өзен арналары жанынан жаңа су қоймаларын жасау шараларын жүргізу қажет.
Су пайдалану көлемін азайту және тиісінше ағын суды пайдалануда бос ысырапқа жол бермес үшін, мынадай жұмыстар жүргізу керек:
— топырақты каналдардың беткейлерін су өткізбейтін материалдармен қаптау;
— жерді мелиорациялау және дренаждық суларды алқаптарды суаруға пайдалану;
— жер асты суларын суару мақсатына пайдалану үшін кәріздер орнату;
— құбырлар мен гидранттардан жасалған жабық су өткізгіштерді пайдалану;
— суарудың жаңа технологиялары мен материалдарын енгізу, суару нормаларына сәйкес, суды жұмсаудың қатаң есебін жүргізу және суару мәдениетін көтеру есебінен су шығынын азайту.
Ұсынылып отырған бұл шараларды жүргізу үшін көп қаржы қажет етіледі. Дегенмен бұл проблемалардың барлығын дұрыс шешіп, жолға қою үшін су ресурстарын басқару мен суды пайдалану жүйелерін жетілдіру қажет.
Ондай жұмыстар жүргізуге не тосқауыл болуда?
Біріншіден, облыстың су рыногінде қандай тұлғалар іс-қимыл жасап отырғанын еске түсірейік. Олар — Ауыл шаруашылығы министрлігінің Су ресурстары комитетінің «ТаразСушар» республикалық-мемлекеттік кәсіпорны, Жамбыл облысы әкімдігінің табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының су шаруашылығы коммуналдық-мемлекеттік кәсіпорындары, су пайдаланушылардың кооперативтері, сондай-ақ басқа да, заңды және жеке тұлғалар.
Үкіметтің 2003 жылғы 17 наурыздағы «Жекелеген су шаруашылығы объектілерінің мемлекеттік меншік түрін өзгерту туралы» №255 қаулысына сәйкес, облыс аудандарында жергілікті мәндегі 6 КМК құрылған. Олардың иелігіне республикалық меншіктен алынып, қалдық құны 108 млн теңгені құрайтын, барлығы 126,7 мың га суармалы алқапты ағын сумен қамтамасыз ететін 34 су тоспалары мен әуіттер, ұзындықтары 805 км шаруашылықаралық, 684 км ішкі шаруашылықаралық каналдар, 390 гидротехникалық құрылымдар, 366 гидрометриялық постар және 154 шақырым коллекторлық-дренаждық жүйелер берілді.
Былтыр ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері пайдаланған 153,4 мың суармалы жерлердің 117,4 мың гектарына (77 пайызы) ағын су жеткізу жұмыстарымен біздің басқарманың коммуналдық-мемлекеттік кәсіпорындары (КМК-лары) айналысты. Олар барлығы 1 мыңға жуық су пайдаланушыларға: шаруа қожалықтары мен ауылдық су пайдаланушылар кооперативтеріне, елді мекендердің үй жанындағы бақшалық жерлеріне барлығы 64,9 млн теңгеге, жоспардағы 684,5 млн текше метр судың орнына, нақты түрде 411,6 млн текше метр су жеткізді. Өкінішке қарай, барлық суармалы алқаптардың 80 пайызға жуығына жергілікті КМК-лар қызмет көрсететініне қарамастан, таратылған «Жамбыл су шаруашылығы» РМК тарапынан өндірістік-техникалық құрал-жабдықтар мен мелиоративтік техникалардың баламды түрде берілмегенін айтуға тиіспіз.
Бірақ Су кодексінің 77-бабына сәйкес, «республикалық су шаруашылығы кәсіпорындары су пайдаланушыларға республикалық меншіктегі трансшекаралық, мемлекетаралық, облысаралық су нысандары мен су шаруашылығы құрылымдарынан уақтылы және үздіксіз су жеткізіп беру» және сол аталған су нысандарын пайдалану мақсатында құрылады. Алайда «ТаразСушар» РМК өздеріне шаруашылық жүргізу құқығы беріле отырып құрылған су тораптарына қажетті су көлемін жеткізіп беру жөніндегі тікелей міндеттерін орындаумен қатар, шаруаларға су жеткізіліп беретін жекелеген коммуналдық каналдармен де, су берумен де айналысады.
Сөйтіп, ешқандай материалдық-базасыз (кеңсесіз, базаларсыз, құрал-жабдықтар мен техникасыз) құрылған КМК-лар жергілікті атқарушы органдардан да ештеңе ала алмады, нәтижесінде олар бүгінгі күні су жүйелерінің ағымдық жөндеулері тұрмақ, күнделікті апатты жағдайды жою жұмыстарын да жүргізе алмайды, бар айналысатыны тұтынушылар арасында су бөлу ғана, осы орайда, бұған басты себеп — облыста барлық су шаруашылығы қызметі үшін құрылып, жасақталған бүкіл материалдық-техникалық базаның республикаға қарайтын «ТаразСушар» РМК-ның иелігінде кеткенін тағы да қайталап айтуға тура келеді. Оның үстіне, «ТаразСушар» РМК-ның паркі жыл сайын республикалық бюджет есебінен жаңа техникалармен толықтырылуда. Ал жергілікті КМК-ларды техникалық қайта жарақтандыру үшін жергілікті бюджеттен бір тиын да бөлінбейді.
Ауылдық су пайдаланушылар кооперативтерінің ахуалы қалай?
Су кодексінің талаптарына сәйкес, 2003 жылдың 8 сәуірінде «Су пайдаланушылырдың ауылдық тұтынушылар кооперативтері туралы» №404-11 Заң қабылданған болатын. Осы Заң талаптарын орындау мақсатында біздің облыста осындай 66 кооператив құрылды. Нарықтық экономиканың үстемдігі жағдайында бұрынғы колхоздар мен совхоздардан қалған ішкі су жүйелері шаруашылықтарымен айналысуы тиіс, дәл осы, су пайдаланушылар кооперативтері мен гидромелиоративтік кондоминиумдер бәсекеге қабілетті құрылымдар болуын қажет етеді. Өкінішке қарай, қазір олардың жұмыстары түгелдей үлескерлерге тәуелді болып отыр. Ауылдық округтер мен каналдар аралығында бұл құрылымдардың қызметі өте қажет-ақ, алайда олардың материалдық-техникалақ және кадрлық базаларын түпкілікті жақсарту үшін бұл мақсатқа өз тараптарынан қаржы құюлары қажет. Ал мемлекет жеңілдетілген несиелер беруді қарастырып, ұйымдастырмаса, бұл құрылымдарды мемлекет әзірге тікелей қаржыландыра алмайды.
Қазіргі ауылдық су пайдаланушылар кооперативтерінің де өз беттерінше, суару жүйелерін жақсарту, оларды жөндеу жұмыстарымен айналысуға шамалары жетпейді, өйткені оларда ол үшін не арнайы техникалары, не қаржылары, не мамандары жоқ. Ал кейбір каналдардың иелері болып табылатын заңды және жеке тұлғалар су жүйелерін жақсартып, жөндеуге ешқандай шығын шығармастан, тұрғындардан пайдаланған сулары үшін ақша жинауды ғана біледі. Жалпы айтқанда, облыстың су шаруашылығы нысандарын қалыпты жұмыс жағдайында ұстауға бағытталған ешбір жүйелі жұмыс жоқ, бәрі алаңдап, бюджеттің қалтасына қарайды. Әлбетте, келешекте, ішкі су шаруашылығы жүйелерін ауылдық су пайдаланушылар кооперативтерінің балансына тек қана, ирригациялық-дренаждық жүйелерді жетілдіру жобасын мемлекет тарапынан Бүкіләлемдік банктың несиесі есебінен жүзеге асырған соң, берген жөн болар еді. Осы жерде айта кететін мәселе, ирригациялық-дренаждық жүйелерді жетілдіру жобасы жүзеге асырылса, бірнеше мәселелер шешіліп, жүйеге келер еді: суару жүйелері кешенді түрде реконструкцияланып, іске қосылады, су пайдаланушылардың қажеттілігі үшін арнайы жаңа техникалар алынады, су мамандары тегін оқытылады.
Соңғы жылдары облыстың су шаруашылығы саласында жаңадан ештеңе соғылып жатқан жоқ, ал кейбір ескі су нысандары тендер арқылы анықталған жұмыс атқарушылардың күшімен жөнделген болады. Тұрақты түрде қолдау жасалып, қаржыландыру деген атымен жоқ, рас, қайсыбір жылдары коммуналдық каналдарды жөндеуге облыстық бюджеттен 22-300 млн теңге аралығында қаржы бөлінгені бар. Су шаруашылығында қордаланған жұмыстарды атқаруға қажетті қаржы ресурстарын бағамдасақ, осы мақсатқа бөлінген ол қаржылардың ең жоғары көлемі де, қазіргі қалыптасқан жағдайды түзеуге аздық етеді. Ал республикалық мәндегі каналдарды жөндеуге әр жылдары 1 млрд теңгеге дейін қаржы бөлініп келеді.
2003 жылы су шаруашылығы нысандарының меншік түрін коммуналдық және республикалық бөлу толықтай дұрыс еместігін көрсетті. Бұл — өзіндік сынақ ретінде жүргізілген болса, онда оның тым ерте жүргізілгендігін мойындауымыз керек. Осы екіге бөліну нәтижесінде меншіктелетін нысандар мен материалдық-техникалық база Су кодексі талаптарына сәйкес бөлінбеді. Жергілікті КМК-ларға байырғы замандарда біздің ата-бабаларымыз қол еңбегімен қазған, негізінен 1910-30-шы жылдары жасалған ескі каналдар берілді, оларды жөндеуге де, тұрақты жұмыс қалпында ұстап отыруға да өте көп қаржы қажет етіледі. Бұлармен қатар, жергілікті КМК-лардың балансына бірқатар ірі магистральдық каналдар да өтті. Нәтижесінде облыстағы барлық су нысандары құрылымдарының 80 пайызы жергілікті КМК-лардың басқаруында қалды, алайда, олардың бәрін тұрақты жұмыс қалпында ұстап тұруға жергілікті бюджеттің шама-шарқы жетпейді.
Ең біріншіден, су қатынастары субъектілерінің функцияларын нақты анықтап алу қажет. Республикалық меншіктегі ірі су қоймаларын тұрақты жұмыс қалпында ұстап отыру, жөндеу және әрбір жылдың ылғалдылығына сәйкес, су жинақтау лимиті мәселесімен, трансшекаралық және мемлекетаралық су нысандарынан су бөлу мәселесімен, сондай-ақ өзен ағыстарындағы суды реттеп отыру жұмыстарымен «ТаразСушар» РМК айналысуы тиіс. Алайда бүгін «ТаразСушар» РМК-ның тіптен, екі есепшоты бар. Біріншісі — шаруашылық жүргізу есепшоты, бұл есепшотқа ағын суды жеткізіп беру қызметі үшін түскен шаруашылық табыстары түседі. Екінші есепшотына — су шаруашылығы нысандарынұстауға, жөндеуге республикалық бюджеттен бөлінген қаржылар түседі.
Осындай күрделі қалыптасқан жағдайда, «ТаразСушар» РМК-сын толықтай қазыналық бюджеттік мекемеге айналдырып, қайта құрып, барлық жергілікті су нысандарын коммуналдық меншікке берсе дұрыс болар еді. Ал КМК-лар жергілікті маңызы бар су нысандарын жұмыс қалпында ұстаумен, жөндеумен және шаруаларға су жеткізіп берумен айналысар еді.
Бір бағыт — алдағы уақытта бүгінгі жұмыс істеу мүмкіндіктері төмен, нашар дамыған КМК-лардың орнына гидромелиоративтік нысандарды қалпында ұстап, жөндеумен, сондай-ақ кейбір аудандардағы ауызсу құбырларымен, мал суару жүйелерімен және құрылғыларымен айналысатын біртұтас облыстық қазынашылық кәсіпорын құрса, тіптен тиімді болар еді.
Өйткені облыс пен әр аудандардың су ресурстары біртұтас саланы құрайтындықтан, олардың жұмыстарын жоспарлау, жобалау, ауызсу мен егін суару, мал суару мәселелерін шешуді негіздеу, оларды жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жасап, орындау шараларының бәрін қай көзден қаржыландырылатынына қарамастан, барлық мәселені бір ғана бюджеттік бағдарлама әкімшісінің басқаруына беру керек. Сонда ғана материалдық жағынан тәуелді емес, техникалық жағынан жан-жақты қамтамасыз етілген осындай біртұтас облыстық қазынашылық мекемеге егін суару және ауызсу жүйелерін, су нысандары құрылғыларын тұрақты жұмыс қалпында ұстап, тиімді пайдалануға, техникалық және кадрлық ресурстарды оңтайлы жұмсауға жақсы мүмкіндік туады.
Жергілікті КМК-лардың қаржы жағдайлары қалай?
Қазіргі жағдайда КМК-лардың қаржы табу мүмкіндіктері, біріншіден, ағын суды жеткізіп беру тарифтеріне байланысты. Өкінішке қарай, соңғы төрт жыл ішінде Табиғи монополияларды реттеу агенттігінің Жамбыл облысы бойынша басқармасы біресе жарияланған мораторийге, біресе басқа да себептерге сілтеп, ағын су жеткізіп беру қызметінің тарифін көтермей келеді. Бүгінгі күні ол тариф нақты жағдайдан екі есе төмен, осының нәтижесінде КМК-лардың кредиторлық қарыздары 18,4 млн теңгені құрап отыр. Сондықтан бүгінгі күнге КМК-лардың өз қызметкерлері мен жұмысшыларына берешек еңбекақы қарызы — 8,4 млн теңгені, салықтар бойынша қарызы — 4,94 млн теңгені, «ТаразСушар» РМК-ға су жеткізіп бергені үшін қарыздары — 4,92 млн теңгені және басқа да шығыстар үшін қарыздары 0,85 млн теңгені құрап отыр.
КМК-лардың бәрі дерлік өткен жылды тек қана үлкен шығындармен, қарызға батып аяқтады, осы себепті олардың банкротқа ұшыраған кәсіпорындар тізіміне ілігіп қалуы да ғажап емес. Егер табиғи монополияларды реттеу басқармасы су жеткізіп беру қызметінің тарифтерін көтермесе, онда қазіргі қалыптасқан баға мен КМК-лардың нақты шығындары арасындағы айырмашылықты жергілікті бюджеттің төлеп беруін шешуі қажет. Мен бұл тұйықтан шығатын басқа жолды көріп тұрған жоқпын.
Суару кезеңдерінде бір КМК-ға, оның ішінде мамандарға түсетін жұмыс жүктелімі қаншалықты?
Мысал үшін, Байзақ ауданындағы «Базарбай» КМК-сын алайық. Бүгінгі күні оның балансында жалпы ұзындығы 170 км. 13 канал және 25 гидроқұрылымдар бар, олардан жүздеген шаруа қожалықтары мен 11 ауылдық су пайдаланушылар кооперативтері немесе 27 мың га суармалы алқаптар су ішеді. Осынау орасан зор алқапқа КМК аппаратында қызмет атқаратын 7 адам және су жүйелерінде жұмыс істейтін 24 жұмысшы қызмет көрсетеді.
Енді осы «Базарбай» КМК-сына қарасты 13 каналдың бірі — «Өтеміс» каналын алайық. Бұл каналдың ұзындығы — 35 шақырым. Канал арқылы 5243 га суармалы алқаптар суарылады, мұнда 7 гидроқұрылымдар және 20 гидробекеттер орналасқан, ал жұмыс істейтіндер саны 4 адам ғана (канал бастығы, бақылаушылар және гидрометр). Олардың бәрі де жұмыстарын көліксіз, байланыссыз, жаяу атқарады. Осындай жұмыс жағдайында олардың айлық жалақылары 18-29 мың теңге аралығын құрайды. Осы себепті мұндай жұмыстарға көбінесе жеке көліктері бар зейнеткерлерді аламыз. Жалақысы аз, еңбегі жауапты да, күрделі ол жұмыстарға екінің бірін жалынып та келтіре алмайсың. Күні бойы су жағалап, каналдың әр учаскесіндегі су деңгейін өлшеп, есепке алу, шаруа қожалықтары арасында су бөлісумен айналасу, ағын суды бірде көбейтіп, бірде азайтып, су қақпаларын тұрақты түрде қолмен ашып-жауып жүру, канал учаскелері мен су бөлгіштердің жұмыс қалыптарын тексеру — ауыз жарымас аз ғана жалақы үшін күнделікті айналысатын осы тірліктер кімді болса да шаршатады.
Кадрлардың жетіспеушілігі де үлкен өзекті мәселе. Бүгінгі күні Жамбыл облысы бойынша су шаруашылығы саласында 500 қызметкер жұмыс істесе, олардың 20-25 пайызы ғана осы сала бойынша мамандық алған, дипломы бар мамандар. Сала мамандарының жалақылары өте төмен, жас мамандардың өздерін-өздері көрсетіп, өсу мүмкіндіктері шектеулі, сондықтан су мамандығын таңдап, оқитындар да өте аз. Сондықтан осы сала мамандарын даярлауға белгіленген мемлекеттік гранттар санын біршама көбейтсе, жастар сонда ғана су шаруашылығы мамандықтарына бет бұрады деп ойлаймын.
Қазіргі жағдайды түзетіп, дұрыс жолға қою үшін не істеу қажет?
Бүгінгі күні қалыптасқан жағдайлар су шаруашылығы саласындағы техникалық саясатты қайта құруды қажет етеді, бұл тұрғыда барлық проблемаларды апатты оқиғалар мәселесін шешкендей, шұғыл және нақты шешу қажет. Мемлекет тарапынан ирригациялық мақсаттарға бөлінетін қаржы ресурстарының экономикалық жағынан тиімді қомақты бөлігін бірінші кезекте суармалы жерлердің ахуалын жақсартуға бағыттау керек. Қазіргі қолданыстағы суару жүйелерін кешенді түрде қайта жарақтап, құруға, техникалық жағынан қайта жабдықтауға (қазіргідей үстіртін емес) жаппай басымдық берілуі шарт, сонда ғана суармалы жерлердің тиімді пайдаланылуына жол ашылады. Суармалы жерлердің өнімділігі мен табыстылығын көтерудің негізгі кілті мен түп-тамыры да осында жатыр.
Бүгінгі таңда облыс аудандары бойынша коллекторлық-дренаждық жүйелердің ұзындығы 1099 шақырымды құрайды және олардың бәрі қайта құрып, жасауды қажет етеді. Коллекторлық-дренаждық жүйелерді кешенді түрде қайта құрып, жасау үшін қажетті қаржы көлемі бірнеше млрд теңгені құрайды. Сондықтан облыстың су шаруашылығы және коллекторлық-дренаждық жүйелерін қайта құрып, жасау жұмыстар 2006 жылдан бастап, Бүкіләлемдік реконструкциялау және даму банкінің тізіміне енгізілген болатын. Біз Байзақ, Қордай, Жамбыл, Шу, Меркі аудандарының әрқайсысынан 5 мың гектардан, барлығы 25 мың га суармалы жерлерді реконструкциялау жөнінде тиісті құжаттар дайындап, оларды қаржыландыруға ұсынғанбыз. 2008-2009 жылдары олардың техника-экономикалық негіздемелері дайындалып, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі тарапынан бекітіліп бітті. Алайда үстіміздегі жылдың басында АШМ-нің Су ресурстары комитетінде осы мәселе қайта қаралғанда, олар Жамбыл облысы бойынша реконструкциялау үшін қаржыландыруға ұсынылған жоғарыда айтылған 25 мың га суармалы алқаптың 15 мың гектарға төмендетілгенін мәлімдеді. Олар бұл мәселені әлі де түпкілікті, нақтылап қарап, биылғы жылдың екінші жартысында жобалық жұмыстарын бастағалы отыр. Әзірге көңілге жұбаныш сол ғана.
Біздің өңірде Қызылағаштағы қайғылы оқиғаның қайталануы мүмкін бе?
Облыстағы су нысандарының қазіргі ахуалына қарасақ, бізде ешқандай қауіп жоқ деп айта алмаймыз… Біздің облыста 127 ірі және шағын су қоймалары бар (оның ішінде 5-еуі — республикалық мәнде, 23-і — коммуналдық, 44-і — жекеменшік және 55-сі иесіз су қоймалары). Бір кездегі еш бақылаусыз жүргізілген жекешелендіру кезінде көптеген су тоспалары мен шағын су қоймалары арзан бағаға жекеменшік қолға сатылып кетті. Бүгінгі күні үлкен қауіп-қатер тудыратындар — сол, жекеменшік қолдағы су қоймалары. Бұл орайда, мысалды көптеп келтіруге болады. Мәселен, Шу ауданындағы «Ақсу» су қоймасының иесі ол нысанды жөндеуге көк тиын да жұмсамайды, ал сұрақ ол су қоймасын мемлекетке қайтару мәселесіне тірелгенде, асқақтатып, «аспандағы» бағаны сұрайды. Ал егер апатты жағдай бола қалса, осы су қоймасының кесірінен оның маңайында орналасқан ежелгі Ақтөбе қаласының архитектуралық ескерткіштері мен сол маңайдағы елді мекендерді су басады. Меркі ауданындағы «Ленин жолы», «Кеңес-4» және «Ақермен-1» су қоймалары да осындай қауіпті нысандар қатарына жатады.
Қызылағаш оқиғасынан кейін облыстық комиссия су қоймаларын тексеру нәтижесінде, жалпы облыс бойынша 14 қауіпті су тоспаларын анықтады. Мен осы орайда, осылардың ішіндегі иесіздерін анықтап, оларды тиісті заң талаптарына сәйкес, КМК-лардың иелігіне беруді, олардың әрқайсысына жобалық-сметалық құжаттар дайындауды және оларға биылғы жаздан бастап, бірнеше жылға бөліп, жөндеу жұмыстарын жүргізуді ұсынамын. Ол жөндеу жұмыстарын тек қана жазда жүргізу қажет, өйткені қыстыгүні тоң қатып, мұздақтар қалыптасып, жұмыс қиындап кетеді. Сондықтан су нысандарына уақтылы жөндеу арзан және қауіпсіз болатынын тағы да айтқым келеді.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Интернет желісі
2. Асланның қаласы www.asik.kz
