Батырлық ертегі курстық жұмыс
Жоспар - www.topreferat.com.kz
:
Кіріспе ............................................................................................. 3
I тарау Ертегілердің зерттелу тарихы............................................4
1.1 Қазақ ертегілерінің қалыптасуы мен дамуы........................... 4
1.2 Фольклор және қазақ ертегісі .................................................. 5
II тарау Батырлық ертегінің құрылымдық ерекшелігі................13
2.1 Батырлық ертегінің жанрлық сипаты ....................................13
2.2 Батырлық ертегінің типологиялық ерекшеліктері ...............15
2.3 Батырлық ертегінің басқа жанрлармен ұқсастығы мен
айырмашылығы ........................................................................21
Қорытынды ...................................................................................31
Пайдал
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 48 бет
Пәні: Басқа тақырыптағы курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
«Талап» колледжі
Курстық жұмыс
Пәні:Қазақ әдебиеті
Тақырыбы: «Ертегіде ер арманы жырланған»
Орындаған:К-41тобының студенті Мукажанова Г.
Қарағанды 2010
Жоспар:
Кіріспе ............................................................................................. 3
I тарау Ертегілердің зерттелу тарихы............................................4
1.1 Қазақ ертегілерінің қалыптасуы мен дамуы........................... 4
1.2 Фольклор және қазақ ертегісі .................................................. 5
II тарау Батырлық ертегінің құрылымдық ерекшелігі................13
2.1 Батырлық ертегінің жанрлық сипаты ....................................13
2.2 Батырлық ертегінің типологиялық ерекшеліктері ...............15
2.3 Батырлық ертегінің басқа жанрлармен ұқсастығы мен
айырмашылығы ........................................................................21
Қорытынды ...................................................................................31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: ................................................32
К І Р І С П Е
Фольклортану ғылымында кештеу қолға алынып, біршама зерттелген халық
Еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты мәдени өмірде сандаған оң
Қазақ ертегілерінің жиналуы мен қатар түгелдей тексеру, зерттеу
Курстық жұмыстың тақырыбы: Ертегіде ел арманы жырланған.
Курстық жұмыстың мақсаты:Ертегілердің мазмұнын ашып,толық мағұлмат алу.
Курстық жұмыстың міндеті: Ертегінің ерекшелігі, халық арасындағы өзгешелігі,
Курстық жұмыстың өзектілігі:Ертегінің халық арасындағы орны. Ертегіде
I тарау Ертегілердің зерттелу тарихы
1.1.Қазақ ертегісінің қалыптасуы мен тарихы
Ертегі халықтың ауызша айтатын көркем әңгімесі.Ғажайып хал,қиял әңгімелері,орасан
Ең негізгі зерттеу нысаны – батырлық ертегілердің табиғатын
Жалпы ертегінің ауыз әдебиетінде алар орны жайлы, қай
Екінші тарауында батырлық ертегінің типологиялық ерекшеліктеріне тоқтала отырып,
Батырлық ертегі - өзінің стадиялық тегі жағынан
Ойымызды түйіндей келе, қазақтың батырлық ертегілері қазақ фольклорында
Жалпы ертегілерінде, әсіресе, батырлық ертегілерде халықтың арман-тілек,
Сондықтан ертегілердің табиғатын тану – қазақ халқының тарихын
1.2.Фольклор және қазақ ертегісі
Сөз өнеріне, көркем дүниеге айналған фольклор жанрларының басты
Фольклордағы қазақ ертегілерінің мәні жайлы С.Қасқабасов былай деп
Фольклорлық проза шығармалары табиғатқа табынушылықтың салдарынан да пайда
Бірте-бірте фольклорлық проза адамның табиғат күштерімен қақтығысып тікелей
Қазақ фольклортануында халық прозасын жанрға сараламай, түгелімен «ертегі
а) қиял-ғажайып ертегілер;
ә) хайуанаттар жайындағы ертегілер;
б) тұрмыс-салт ертегілері және аңыздар [6. 96б.].
Демек, М. Ғабдуллин қазақ халық прозасында ертегіден өзгеше
М.О. Әуезов 1927 жылы жарыққа шыққан кітабында кейін
1948жылы жазған еңбегінде М.О.Әуезов қазақ ертегісін классификациялау мәселесінде
«Ендігі тереңдеп тексерулерде қазақ ертегісін де сол Аарне
Қазақ ертегілерінің көбі жиылып жазылмағандықтан қазір де біз
Барлық ертегі қоры жиналып топталмай тұрғанда Аарне каталогынан
М.О.Әуезов қазақ фольклортану ғылымында тұңғыш рет қара сөзбен
Қара сөз үлгісіндегі фольклорды М.О.Әуезов ертегі, аңыз ертегі,
Кейінгі жылдары С.Қасқабасов ертегінің ішкі жанрлық ерекшеліктерін ескере
а ) жануарлар жайындағы ертегілер;
ә ) қиял – ғажайып ертегі;
б )батырлық ертегі;
в ) новеллалық ертегі;
г ) сатиралық ертегі;
деп жіктеп, әрқайсысына жеке-жеке түсінік берді. Ал, батырлық
Ертегі жанрының қай түрі болмасын түп төркіні –
Миф – алғашқы рулық қауымның қасиетті деп саналған
Уақыт өтіп, қоғам дамып, адам санасы өскен сайын
Қоғамдық саналық өзгеру барысында миф ежелгі сипатарын бір-бірлеп
Соның салдарынан іс-әрекеттің нәтижесі де баяғы мифтік сипаттан
Ертегінің бір тамыры – алғашқы рулық қоғамда өмір
Аңшылар әңгімесін мифтен екі маңызды нәрсе алшақтатып тұрады.
Осы көне қауымда пайда болған меморат түрінде айтылатын
Мергендер жайындағы ертегілермен қоса ер, батырлар жайындағы ертегілер
Б.Н. Путилов: «Қазақ айтатын қиял ертегісінде адамзаттан мерген
Көріп отырғанымыздай хикая жанрының да ертегіге негіз болып,
Бұл айтылып өткен сатылар барлық ертегі түріне тән.
II тарау. Батырлық ертегілердің құрылымдық ерекшелігі
2.1. Батырлық ертегінің жанрлық сипаты
Батырлық ертегідегі жанрлық сипатына келер болсақ, қиял
Фольклорлық жанр болып қалыптасқан классикалық батырлық ертегіде қиял
Қазақ фольклорының құрамында таза қиялға құрылған жанрлар да
Батырлық ертегі, жалпы ертегі жанры – аңыздық прозаның
Батырлық ертегінің бүкіл жанрлық ерекшеліктері осы екі функциядан
Батырлық ертегідегі ғажайып қиял адамның күнделікті көріп жүрген
Өмірдегі реальды нәрсенің өзін әдейі өзгертіп көрсету –
Батырлық ертегі жанрында қиял мен ғажайып идеялықты та
Фольклорлық көркем прозаға, дәлірек айтсақ батырлық ертегінің ішкі
Батырлық ертегі күнделікті сұхбат - әңгімеден ерекшеленіп тұрады.
Сонымен, батырлық ертегілік прозаның пайда болу процесін, оның
2.2.Батырлық ертегінің типологиялық ерекшеліктері.
Ертегінің ішінде «батырлық ертегі» деген термин фольклортану ғылымында
Қаһармандық эпостың шығу тарихын зерттеген Е.М.Мелетинский «батырлық ертегі»
Орыс былиналарының білгір зерттеушісі А.Н.Афанасьев «батырлық ертегі» түріне
Қазақтың «батырлық ертегісі» осы төрт мағынаны түгел қамтиды.
Қазақта мұндай ертегілердің бар екенін тұңғыш байқаған ғалым
Қазақ ертегілерінің құрамында батырлық ертегілер бар екенін М.О.Әуезов
М.Әуезов көне батыр – аңшылар туралы әңгімемен бірге
«Қазақ ертегілерінде жоғарыда айтылған ескі түрлерінен басқа,берірек заманда
Сөйтіп, Мұхтар Әуезов бұл жерде батырлық ертегінің екінші
Батырлық ертегілердің басты тақырыбы – ерлік пен қаһармандық
Батырлық ертегі - өзінің стадиялық тегі жағынан қиял
Сол сияқты батырлық жырдағыдай, батырлық ертегілерде батырдың өзіне
«Ат – ер қанаты» деп дана халқымыз бекер
1-кесте.Батырлық ертегі мен батырлық жырлардың диахрондық кестесі
№ Жанр Пайда болуы Айтушысы Фольклорға
1 Батырлық
ертегі Көне заманда, ертеде, нақты уақыты белгісіз Халық,
2 Батырлық жыр Мұнда реалды тарихи элементтерді
2-кесте.Батырлық ертегі мен батырлық жырдың синхрондық кестесі
№ Жанр Тақырыбы
мен идеясы Уақыт пен Кеңістік берілісі Образдың жасалуы
1 Батырлық ертегі Басты қаһарманның түрлі сынақтан өтіп,
2 Батырлық
жыр Елін реалды жаулардан қорғап, мұратына жетуі
Батырлық ертегінің тақырыптық ауқымы соншалықты кең емес.Мұнда екі
Батырлық ертегі сюжеттің өрілуі осы екі тақырыптық циклге
Ал, екінші тақырып туған елдің намысын қорғау актуальды
Батырлық ертегінің стилі де өзіндік белгілерімен сипатталады.Мұнда асықпай
Алайда, қаһармандық эпоспен салыстырғанда батырлық ертегіде оқиғалардың баяндалуы
Қазақтың батырлық ертегілері шығу тегі мен сюжетінің сипатына
Архаикалық батырлық ертегінің сюжеті кейіпкердің бүкіл өмірбаянын қамтиды:
Екінші топтағы ертегілердің сюжеті мұндай кең көлемді қамти
Енді аталған екі топқа кіретін бірнеше ертегілерді талдап,
Біріншіден, көне батырлық ертегіге тән қаһарманның тууы мен
Екіншіден, бала кезінен өте күшті асқан мерген болып,
Үшіншіден, батырға лайық аттың туып, өте жылдам өсуі.
Төртіншіден, батыр ел намысын қорғаушы. Ол тыныш жатқан
Бесіншіден, ол кәдімгі батырға лайық ерлікпен үйленеді, яғни
Алтыншыдан, батыр жеті басты дәумен де, алып арыстанмен
I. Пролог
1. Кейіпкердің ата – анасы турылы баяндау.
2. Болашақ батырдың тууы, жылдам өсуі, алғашқы ерлігі.
3. Батырға лайық аттың тууы, өсуі.
II. Басталуы
1. Кендебайдың жетім балаға жолығуы, шапқыншылық жайлы естуі;
2. Кендебайдың алты аққумен тілдесіп, айқасуы.
III. Негізгі оқиға
1. Тұтқынға түскен Мергенбай батырды іздеуі;
а) Керқұлаға тіл бітіп, оның батырға берген кеңесі;
ә) Мергенбайды шапқан ханның еліне келуі;
б) – ханның сиыршысын жіберіп, өзі малшы болуы.
в) – алтын құйрықты құлынды іздеп шығуы;
г) – Керқұланың от дариясынан алып өтуі;
ғ) – үлкен аралдағы тоғыз құлынды алып қашуы;
д) – жолда жеті басты жәуді, алып арыстанды,
ж) – алтын құйрықты құлындарды ханға тапсыруы;
з) – хан жеті басты дәуді, арыстанды,жалмауызды өлтіруін
2. Разы болған ханның тұтқындағы Мергенбайды, адамдарды, малды
3. Хан кіші қызын Кендебайға қосуы, той қылды.
IV. Соңы
1. Кендебай еліне келіп, ұлы той жасауы.»
Міне, бұл архаикалық батырлық ертегіге тән сюжеттік схема,
Осындай ертнгілердің бірі – «Ер Төстік». Мұнда бәрі
«Ер Төстік» - мазмұндық желісімен, функциясына
Бұл ертегінің көнелігінің тағы бір белгісі –
Қазақ батырлық ертегілерінің екінші тобында рулар мен тайпалардың,
Бұл ертегінің тақырыбы – қазақ пен қалмақтардың жауласуы,
I. Пролог:
1. Әлеукенің 9 баласы қалмақтармен соғыста қаза табады.
2. Баласыз қалған Әлеуке әулие-әнбилерді аралап, тәңірден бала
3. Дүниеге Орақ пен Қарлығаш келеді.
II. Негізгі оқиға.
Әлеукенің Әліби деген досы жаудан кек алуға аттанады.
7 жасар Орақ бірге шығады.
Ол қалмақ қолымен жалғыз соғысады.
Орақ алданып тұтқынға түседі:
а) қалмақтар оны зынданға салып тастайды: содан кейін
ә) Орақ қайықтағы қарауылды суға лақтырып, аралға шығады;
б) елсіз аралда өлермен болған Ораққа Баба Түкті
5. Орақтың елін Қодар құл билеп алған. Орақ
6. Қалың қолмен қалмаққа барып, жалғыз өзі бәрін
III. Аяқталуы.
Жауды жеңіп келген Ораққа әкесі тағын береді.
Міне, бұл ертектің сюжеттік желісі жалпы батырлық ертегінің
Жалпы, бұл ертегіде батырлық жырдың әсері басым және
Бұл ертектің жырдан пайда болғанына тағы бір дәлел
Бұдан шығатын қорытынды мынадай: Баба Түкті Шашты Әзіздің
Эпикалық қаһармандар қатынасатын ертегілердің өте көне батырлық ертегілерден
Батырлық ертегілер қиял-ғажайып ертегілердің көркемдік жүйесінің көптеген қасиеттерін
Қазақтың батырлық ертегілерінде Шығыс пен Батыс халықтарының эпикалық
Батырлық ертегілердің қаһармандық эпоспен байланысы олардың рухы мен
Кендебай сал мұнда ма?
Керқұла аты қолда ма?
Бауда нұры балқи ма?
Балық жүні шалқи ма?
Кендебай да жауапты өлең формасында қайтарады. Алайда, ертегілердегі
2.3 Батырлық ертегінің басқа жанрлармен ұқсастығы мен айырмашылығы.
Халық прозасының ертегіден басқа жанрлары бар. Олар: миф,
Егер барлық анықтаманы жинақтап айтсақ, үлкен екі топқа
Біздің қазақ фольклоры тұрғысынанқарағандағы миф деп отырғанымыз -
Мифтің поэтикасын зерттеген ғалым Е.М.Мелетинский ежелгі классикалық мифтердің
Ежелгі классикалық мифтің белгілері мұнымен шектелмейді. Архаикалық мифті
Расында да,біздің түсінігімізде миф – қиялдан туған әңгіме.Ал,
Сонымен бұрынғылар шын деген әңгімелер соңғыларға ертек болып
Демек, бұрын қазақтар өздері айтатын мифтер мен аңыздарға
Ал, рулықтан бірден феодализмге көшкен елдерде көпқұдайлы емес,бірқұдайлы
Аңыздық прозаға жататын жанрлар, ертегінің ішкі жанрлары сияқты
Шындыққа бағытталған жанрлардың ішінде мазмұны әжептәуір қиялды болып
Өмірдегі әлеуметтік, қоғамдық және мәдени өзгерістер аңыздық прозаға
Қазақ халқының әр түрлі мифтік мақлұқтар мен құбыжықтар
Хикая – фольклорлық прозаның жеке жанры. Хикая
Феодализм дәуірінде бұл жанрдағы шығармалар бұрынғының қалдығы ретінде
Хикаяда эстетикалық функция негізгі болмаса да, сол себепті
«Ақ Мешіттің бері жағында, өзімен үшінші қызыл үйдің
Хикая тек бұл түрде ғана айтылмайды. Кейде
Хикаяның сюжеттік мазмұнында ешбір қиял жоқ. Мұндағы өмір
Ертегіге қарағанда, хикаяда мифологиялық кейіпкерлер қорқынышты болып келеді,
Хикаялар, әдетте, елсіз жерде жүретін аңшылар, жолаушылар мен
Хикая жанрының құл иеленуші мемлекеттік формациядан аттап феодалдық
Қазақ фольклорында жағдай сәл басқаша. Мұнда фольклор көп
Осы сияқты жанрлардың бірі – аңыз. Аңыз –
Аңыз жанрының арғы түбірі сөз жоқ ежелгі ру-тайпалық
Аңыз жанры тарихи шындық, тарихи факт негізінде қалыптасады.
Рулар, тайпалар арасындағы дау – жанжал, ұрыс- соғыс
Аңыз өмірде болған елеулі оқиғалар, ертеректе өмір сүрген
Аңызда айтылған хабар, оқиға еш күмән туғызбайды, өйткені
Аңыздың тағы бір ерекшелігі – онда баяндалатын оқиға
Аңызда ертегідегідей тұақталған, бір типті, көп шығармаларға тән
Халық прозасының басқа жанрларына қарағанда аңыздың танымдық қызметі
Ертегі тобына жатпайтын өзге жанрлардан аңыздың басты айырмашылығы
Аңыз жанрының бір бөлшегі – шешндік сөзді зерттеген
Фольклортану ғылымында аңызды тарихтық және мекендік (топонимикалық) деп
Тарихи аңыздарда кейде оқиғалар мен фактілер көркем түрде
а) оғыз-қыпшақ заманынан елес беретін аңыздар (оларға Қоқыт,
ә) монғол шапқыншылығы мен Алтын Орда кезіндегі оқиғалар
б) қазақ хандығы тұсындағы оқиғалар мен қайраткерлер туралы
в) қалмақтарға қарсы соғыс – ұрыстарға байланысты туған
г) Сырым, Исатай-Махамбет, Жанқожалар бастаған шаруалар көтерілісіне байланысты
ғ) XX ғ.басындағы ұлт – азаттық қозғалыс
Тарихи аңыздар қазақ елінің талай ғасырлық өмірінің ең
Ал, топонимикалық аңызда басқаша, мұнда көркемдеу болады. Қазақтарда
Енді бірқатар аңызда қиял араласып, әңгіме мазмұны белгілі
Түптеп келгенде, бұлар – аңыз бен әпсана-хикаят аралығындағы
Әр түрлі аңдардың, құстардың пайда болуы мен олардың
Мұндай аңыздар, баяндалып отырған оқиғаны немесе әңгімеленіп отырған
Фольклодың прозалық жанрын зерттеген ғалым А.М. Астахова аңыздың
Халық прозасындағы әпсана – хикаят аңыз бен ертегі
Қазақ фольклорында, оның ішінде халық прозасында, аңыздан гөрі
Әпсана – хикаят деп кейде ертеде болған бір
Хикаят жанры, біздің ойымызша, Қазақстанда ислам дінінің таралуымен
Осы тарауымызды қорытындылайтын болсақ, халық прозасында ертегіден тыс,
Сондай шығармалардың ең көне түрлері миф жанрына жатады.
Қазақ жағдайында архаикалық миф таза сақталмай, даму барысындағы
Егер миф пен хикая жанрлары ерте замандағы адамдар
Уақыт өте келе аңыз әпсана – хикаятқа ауысады.
Жалпы аңыздық проза шығармаларының көркемдігі ертегіден әлдеқайда төмен,
Батырлық ертегінің басқа жанрлармен ұқсастығымен айырмашылығын анықтасақ, енді
Қазақ халық прозасының жанрлары өте ерте заманда пайда
Көркемдік қасиеті биік ертегі жанры халықтың сөз өнеріне
Қазақ ертегілерінің құрылысы өзге халықтар ертегілер композициясы мен
Қай халықтың болмасын классикалық батырлық ертегісінде қаһарманның үйден
Кейіпкер үйден шығысымен-ақ ертегінің оқиғасы күрделеніп, қоюлана түседі:
Ертегінің эпикалық, яғни оқиғалық бөлшегі түгелімен дерлік кейіпкердің
Міне, бұл – қарастырып отырғанымыз түркі және орыс
Орыс халқының классикалық ертегісінің басы мен соңында ертегінің
Түркі тектес халықтардың ертегілерінде кіріспе мен бастама
«Ертеде, ерте-ертеде,ешкі құйрығы келтеде, Қаратаудың ойында, Қарасудың бойында
«Ертеде бір бай болған екен, төрт түлігі сай
«Ертегім ерте екен, ешкі жүні бөрте екен, ерте
«Ерте,ерте,ертеде, ешкі жүні бөртеде, байлар киіп қырмызы, жарлының
«Ерте, ерте ертеде Құбахан деген хан екен. Малының
Келтірілген мысалдар жоғарыда айтқан ойымызды дәлледеп тұр: бақташылықпен
Енді мынадай бір заңды сұрақ туады. Не себепті
Түркі тектес халықтардың ертегілеріндегі айырмашылықтың бір шетін ашып
Қорытынды
Халық прозасының үлкен саласы – ертегілер. Оның ішінде
Батырлық ертегілердің басты тақырыбы – кейіпкерлердің ерлікпен үйленуі,
Жалпы ертегілердің поэтикасы мен композициясы аңыздық прозаға қарағанда
Қазақтың батырлық ертегілерін зерттеу барысында көптеген зерттеуші ғалымдардың
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы, 1976. –
Астахова А.М. Народные сказки о богатырях русского эпоса.
Афанасьев А.Н. Народные русские сказки. – Москва, 1954
Әуезов М.О. Әдебиет тарихы. – Алматы, 1991. –
Әуезов М.О., Ысмайлов Е. Қазақ ертегілері. – Алматы:
Бердібаев Р. Қазақ эпосы. – Алматы, 1982. –
Валиханов Ч.Ч. Собран.сочин. – Т.І. – Алма-ата, 1961.
Гацак В.М. Восточнороманский героический эпос. – Москва,1967.
Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы,1974.
Жирмунский В.М. Сказание об Алпамысе и богатырская сказка.
Жирмунский В.М. Тюрский героический эпос. – Москва,1974. –
Костюхин Е.А. Сказки в кн: История казахской литературы.
Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы,1991.
Қасқабасов С.А. Казахская волшебная сказка. – Алматы,1974. –С
1
