Бала тілін дамытудағы ауыз әдебиетінің маңызы курстық жұмыс
МАЗМ¥НЫ
КІРІСПЕ .......3-5
I ТАРАУ. АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ТУРАЛЫ
1.1 Халық ауыз әдебиеті туралы жалпы түсінік ............6-20
1.2 Халық ауыз әдебиетінің түрлері .......20-24
ІІ ТАРАУ. БАЛА ТІЛІН ДАМЫТУДАЕЫ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ МАҢЫЗЫ
2.1. Бала тілін дамытудағы ауыз әдебиеті үлгілерінің тәрбиелік мәні...24-29
2.2. Ертегілер, олардың бала тілін дамытудағы маңызы ........29-54
ҚОРЫТЫНДЫ : ........55
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР .......56-57
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 46 бет
Пәні:
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
КІРІСПЕ .......3-5
I ТАРАУ. АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ТУРАЛЫ
1.1 Халық ауыз әдебиеті туралы жалпы түсінік ............6-20
1.2 Халық ауыз әдебиетінің түрлері .......20-24
ІІ ТАРАУ. БАЛА ТІЛІН ДАМЫТУДАЕЫ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ МАҢЫЗЫ
2.1. Бала тілін дамытудағы ауыз әдебиеті үлгілерінің тәрбиелік
2.2. Ертегілер, олардың бала тілін дамытудағы маңызы ........29-54
ҚОРЫТЫНДЫ : ........55
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР .......56-57
Кіріспе
Диплом жұмысының көкейкестілігі.
Қазақ халқының отансүйгіштік, имандылық, адамгершілік тәрбие берудегі тиімді
Диплом жұмысының нәтижелерін теориялық тұрғыдан:
халық ауыз әдебиеті жанрларын классификақиялауда;
халық ауыз әдебиеті жанрларынан оқулық түзу үшін мәтіндер
алуда;
практикалық тұрғыдан:
-бастауыш мектеп мұғалімдері әрбір сабақтан тіл дамыту жұмыстарына;
-болашақ бастауыш мектеп мұғалімдері педагогикалық іс-тәжірибеден өтіп жатқан
Диплом жұмысының мақсаты: Халық ауыз әдебиеті жанрларындағы ертегілерді
Диплом жұмысының міндеті: Аталған мақсатты жүзеге асыру үшін:
жалпы ауыз әдебиеті туралы қысқаша сипаттамасы;
бала тілін дамытудағы тәрбиелік мәнін;
ертегілердің бала тілін дамытудағы маңызын шешіп алу
қажет.
Диплом жұмысының ғылыми болжамы: Бастауыш мектепте ертегілерді оқыту
Диплом жұмысының құрамасы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
I тарау. Ауыз әдебиеті туралы
1.1 Халық ауыз әдебиеті туралы жалпы түсінік
Адамзат баласы табиғаттың сыр-сипатын, жұмбағын, қоғам өміріндегі түрлі
Әр елдің, әрбір халықтың өзіне ғана тән фольклоры
Образдан ойлау адам санасының өзгеше бір формасы. Ол
Фольклор туындыларының өзіндік ерекшеліктері болады. Ең алдымен, фольклор
Өмір тәжірибесімен бірге ой, оның материалдық қабығы -
Қоғам дамуының сәби кезеңдерінде фольклор шығармаларын орындаушылар отбасы,
Ғылымда халық поәзиясын «фольклор», ал оны зерттейтін ғылым
Халық поәзиясы төңірегінде айтылған Н.Г. Чернышевский, В. Г.Белинский,
Фольклор оның мәні туралы Н.П. Андреев, Е. В.
Осы сияқты көптеген пікірлерді ескере келгенде, фольклор шығармаларына
Фольклор шығармаларының табиғаты туралы М.К. Азадовский, Ю.М. Соколов
Орыс, совет фольклористикасында туған түрлі ғылыми пікірлерді бұлайша
Фольклор жанрлары туралы В.Я. Пропптың пікірлері де жанды.
Осы айтылғандарға фольклор шығармаларының тағы да бірнеше сипатын
Халық поәзиясын көпшіліктің өзі тудырғандықтан. Ол елдің тұрмыс-тіршілігімен
Фольклор шығармаларының айрықша әсерлі болатын себебі - оның
Фольклор шығармаларынан халық тағдыры, оның өмірден көрген қайғы-қасіреттері
Қазақ фольклорының ұнамды образдары үнемі халық ортасында, коллективтік
Қазақ фольклорының образдары жанды әрі шынайы болып келеді.
Фольклор шығармалары қоғам дамуының әр түрлі сатысында, негізінен
Қазақ әпосының қүндылығы мен халықтығының бір белгісі -
Ғасырлар бойы түрлі жырау, жыршы, ақын, көркем сөз
Қазақ фольклорының алғашқы үлгілері сонау бақташылық, бәлки одан
Көптеген Түркі тілдес халықтар сияқты ертеде қазақ халқының
Ерте кезеңдерде Орта Азия, Алтай және Қазақстан жерін
Қазақ аңыздарында құт басы — еңбек. Осы ретпен
Академик Ә. Марғүлан өзінің «Халық жырларын туғызудағы мотивтер»
Ислам әсері қазақ әпосынан соншалық үлкен орын алмаған.
Кейінгі замандарда туған
Грек әпосына қатысты бір сөзінде Карл Маркс «Илиада»,
Совет фольклоры Орта Азияны мекендеген көшпелі халықтарда ғана
Фольклор шығармалары ауыз әдебиетімен сабақтасып, жазба әдебиетке жол
сюжеті мен образдары фольклордан алынған. Мұны фольклор
мен әдебиет арасындағы табиғи-органикалық байланыс
Жазба әдебиет сияқты ауыз әдебиетінде де өмір шындығының
сәулесі бар. Фольклор — тарихи оқиғалар ізімен қиялдау,
тәсілі арқылы жасалған көркем сөз байлығының басты бір
танымдық, тәрбиелік мәні зор мәдени мүра.
Фольклористика тарихы туралы. Фольклор — халық даналығы тудырған
Қазақтың көшпелі өмірден туған мифтік образдары сол елдің
Соның бәрі халықтың қиялдау қуатынан туған. Алайда фольклорды
ғылыми Тұрғыдан зерттеу дегеніміз күні өтіп
1.2 Халық ауыз әдебиетінің түрлері
Қазақ ауыз әдебиетінің бірнеше түрі бар. Соның ішінде
Ауыз әдебиетінің бұл аталған түрлері, әрине, бір мезгілде
Белинский бұл пікірін «Әдебиеттің түрлері» және «Әдебиет деген
Демек, жазба әдебиеттің қандай туындысын алсақ та оның
Ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен келесі бір айырмашылығы -
Бір-біріне жалпы мазмұны, оқиға желісі, кейіпкерлерінің аттары үқсас
Мұнымен қатар ауыз әдебиетіңде вариаиттардың көп болуын шығарманың
Ал жазба әдебиетте мұндай жағдай кездесе бермейді. Әрбір
Ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен тағы бір айырмашылығы бар.
Ертек, ертек ерте екен,
Ешкі жүні бөрте екен,
Қырғауыл жүні қызыл екен,
Құйрық жүні үзын екен, -
деп, немесе «Баяғыда бір кедей болыпты, оның үш
Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің арасындағы айырмашылықты көрсететін
Міне, осы арада бірнеше өнердің бірлесіп келгенін көреміз.
II тарау. Бала тілін дамытудағы ауыз әдебиетінің маңызы
2.1 Бала тілін дамытудағы ауыз әдебиеті үлгілерінің тәрбиелік
Қазақ халқының патриоттық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі
Ерлік тәрбиені қалыптастырудағы өзіндік шыншылдығы мен әлеуметтік мәні
Негізінен ертегілер оқушылардың ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, халқын
Ертегілерде батырлардың түр-тұлғасын "жауырыны қақпақтай, бұлшық еті бұлкілдеп,
Ал классикалық батырлар ертегісінде батыр тылсым күштермен емес,
негізгі құрылымдарында туған-туысқанға көмек беру, шынайы ғашықтық, батырдың
Ал "Керқүла атты Кендебай" ертегісінде Кендебайдың сипаты мен
Бұл жерде Қазанбай батырдың айла-тәсілдерінен мағлұмат бере отырып,
Орыс педагогі А.В.Сухомлинский: "Ертегі - халық мәдениетінің рухани
Халық өзінің ертегілерінде қиял түрінде болса да, қоғам
Сондай-ақ бір топ ертегі, аңыздарда жауыздық пен ізгілікті,
2.2 Ертегілер, олардың бала тілін дамытудағы маңызы
Ертегі - ауыз әдебиетінің ықылым заманынан келе жатқан
Ертегілерде халық басынан кешкен, ғасырлар ізі жатыр. Оларда
Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол орын алған және
Ертегілер көбінесе, қара сөз ретінде айтылатындықтан, оны халықтың
Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді, ертегілер де адам
Бертін келе, әкономиканың ілгері дамуы, қоғамдық карым-қатынастардың алға
Бұл секілді жағдайларды қазақ ертегілері де басынан кешірген
Осыған байланысты тағы бір жайды ескерте кетелік. Қазақ
Ертегіге бай елдердің бірі - қазақ халқы. Қазақ
Осы аталған адамдар сол кезде Орынборда, Омбыда, Казаньда,
Жоғарыда аталған адамдардың ішінен қазақ ертегілерін жинап бастыруда
Қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін ел арасынан жинау ісіне
Қазақ ауылдарын көп аралаған, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап,
Октябрь революқнясына дейін қазақ ертегілерін ел арасынан жинап
Қазақ фольклоры Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А. БайТұрсынан, сондай-ақ М.Әуезов,
Алпысыншы жылдары Қазақ ССР
Кейінгі кезеңде қазақ ертегілерін зерттеуге М. Әуезов, Қ.
Қазақ ертегілерінің қай түрі болса да замана елегінен
Қазақ ертегілерін тақырыбына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.
Қиял - ғажайып ертегілер. Бұл ертегілер тым ерте
Патриархат дәуірінде адамды ең басты киелі күш деп
Кейбір ертегілерде де ат иемдену, мал асыраудың іздері
Қазақтың қиял- ғажайып ертегілерінде адамға жамандық ойлап жүретін
Кенже туған әпостық жырлар мен қазақ ертегілерінде олар
Ер Төстік, Кендебай, Аламан, Желім батырдың өзі ең
Адам әрекеті күшейген сайын оның достары қүс (самұрық),
Өмір ілгері басқан сайын, ит, түлкінің де қызметі
Сонымен, мифтік образдар табиғатында адам ойының сәби, жетілмеген
Матриархат пен патриархат арасындағы қайшылықты білдіретін қазақтың мифтік
«Алтын сақа» ертегісінен бақташылық өмір суреті көрініс тапқан.
Осы сарын «Сырттандар» ертегісінде тіпті айқын. Асылы бұл
«Желім батыр», «Күн астындағы Күнікей қыз» ертегілерінде тартыс
Жерден шығу ертедегі Тесік тау (Отүкен) аңызын мегзейді.
Аламан мен Жоламан, Құламергендер ылғи дәу, мыстандармен күреседі.
«¥шар ханның үш баласы» ертегісінде айдаһар тотемінің ізі
Мифологиялық ертегілердің бір жағында жалмауыз кемпірлер, дәулер, Тұрліше
Мифологиялық ертегілердің бас қаһарманы - мерген балалар. Олар
Осы мазмұндас ертегілерде хандар бейнесі де бар. Олардың
Мифологиялық ертегілердегі жамандық пен жақсылық көбіне табиғат пен
Ертегі сюжеттерінің локалдық шеңберде көрінуі арыда емес, қоғам
Тылсымдау, сиқырлау, жәділеу, самұрықпен ұшу, теңіз кешу, айдаһармен
Жан-жануарлар туралы ертегілер. Мифологиялық ертегілерден кенже туған, тақырыбы
Қазақтың бақташылық өмірінен туған ғажап ертегілердің бірі -«Бозінген»
Бозінгеннің зары - монолог түрінде берілген. Онысы -
Жаралғанннан жасымнан,
Үстіме кілем жамылдым.
Күйіп, жанып сабылдым.
Көрер күнім бар ма екен.
Тартып беру бала үшін,
Мен ботамды сағындым.
Бұдан әрі өзі жат қолына түскен Бозінген үшқан
Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын «Қотыр
Ауырып жатқан кемпір-шалға дәрі шөп іздеп шығатын қошқар
Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де
Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын «Қотыр
Ауырып жатқан кемпір-шалға дәрі шөп іздеп шығатын қошқар
Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де
Хайуанаттар туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды.
Хайуанаттар ертегілерінде сатира сарыны да бар. Мысалы, «Түлкі
Арыстан образында хан, патшаларының да сыны бар. Осы
Халықтың мегзеп отырғаны бір ғана аңдар арасында жайлар
Шыншыл ертегілер. Бұл ертегілер өмір шындығына жақын, ішінде
Бізге шыншыл-реалистік ертегілердің қазақ өмірінен алынған нүсқалары мәндірек.
Қазақтың реалистік ертегілерінің ең марқаларының бірі -«Алпысқа келгеннен
«Жақсылық пен жамандық», «Үш ауыз сөз» ертегілері мінез,
«Үш ауыз сөз» ертегісінде жас жігіт ақылды қарияға
Таңертең қабын арқалап бара жатқан балаға бір кемпір
«Екі жетім» ертегісінде өгей шешенің қиянаты, «¥р тоқпақ»
Шыншыл-реалистік ертегілерде ең әділ, ең ақылды адам халық
Қазақтың реалистік ертегілерінде қоғамның төменгі тобынан шыққан «кішкене
Зорлаушылардан жапа көрушіні айыруда «Тоғыз Тоңқылдақ - бір
Қазақ ертегілерінен көрінетін әлсіз образдардың бірі - тазша.
Шындығында, ертегі айту еріккеннің ермегі емес, жастарды сөз
Бала тілін жан-жақты дамытып, қалыптастыруда қазақ халқының ауызекі
Халықтық әсем сөз өрнектері балалар түсінігіне лайықты, тілге
Ертегілерді баланьщ тындауы, естіген ертегі мазмұнын қайталап айтып
Ата-ана бала түсінігіне лайықты мектеп жасына дейінгі балалар
Ертегіні тындату арқылы балаға жан-жақты тәрбие беріп, дамытумен
Ертегілердегі балаларды аса қызықтыратын тағы бір жәйт-кейіпкерлердің аса
Халық ауыз әдебиетінің үлгілері тақырыптық, көркемдік жағынан түрлі
І.Орыс тілі сабақтарында орыс ертегілерінің қандай түрлерімен таныстыңдар?
2.Солардың ішінде қиял-ғажайып ертегілерді атап айтыңдар. Олардың кейіпкерлері
3. Бұл ертегілерде қандай қызықты оқиғалар суреттелген? -деген
Оқушылардың берген жауаптарын жинақтай отырып мұғалім қазақ ертегілерінің
Оқулықта берілген "Ғажайыптар әлемінде" деген мәтінде ертегілерге арқау
1. Басты кейіпкер қандай фантастикалық, ғажайып оқиғаларға кездеседі?
2.Ертегідегі ғажайып заттарды атап шығындар? Олардың
3. Басты кейіпкердің қарсыластары кімдер?
4.Басты кейіпкердің достары мен
Өз жауаптарын оқушылар мәтіннен естіп, соның ішінде кейіпкердің
Мәтінді мұғалім өзі бастап оқығаны жөн. Өлеңмен жазылған
Сондай-ақ халық ауыз әдебиетіндегі жақсы айтылған ертегінің өзі
Қорытынды
Бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамытып, сөздік қорын молайтуда
Ертегілерді меңгеруде, солар арқылы дамыту жұмыстарын жүргізгенде мыналарды:
- Мәтінді бірінші болып мұғалімнің өзі оқуын;
- Өлеңмен жазылған мәтінді оқығанда оның әуені мен
- Мәтінді мәнерлеп оқуға;
- Мәтіндегі дыбыс үндістігінің бұзылмауына;
- Мәтіндегі сөздердің қатесіз дұрыс оқылуына;
- Балалардың түсініктерін мейлінше көркем тілмен өз сөздерімен
Пайдаланылған әдебиеттер
Алпысбаев Т. «Қазақ халық әдебиеті» Т.З; Ертегілер. Алматы,
«Жазушы» 1975ж. 135-1846.
Айдашаев А. «Қазақ халық әдебиеті» Ертегілер.
«Жазушы» 1979ж. 112-1466.
Ахметов Ш. «Қазақ балалар әдебиеті» Алматы «Ғылым» 1974ж,
221-2276.
Бердібаев Р. «Сарқылмас қазына» Алматы «Мектеп» 1983ж.
145-2016.
Ғабдуллин М. «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» Алматы мектеп.
1991ж. 3-376.
Көшімбаев А. «Қазақ әдебиетін оқыту методикасы» Алматы
«Мектеп» 1969ж. 77-796.
Кенжебаев Б. «Әдебиет белестері» Алматы «Мектеп». 1986ж.
143-2016.
«Қазақ ертегілері» Алматы «Балауса» Қазақстанның
әдебиеті 2003ж. 34-536.
9. Қазақ әдебиетінің тарихы Т.1, 2-ші кітап
10. Қазақ халық
11. «Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихымең даму жолдары»
12. Қазақ ертегілері: Аңыз,
13. Қалиев С. «Халық ертегілері» // Тәрбие
15. Қирабаев С. «Мектеп және қазақ әдебиеті» Алматы
16. Қоңыратбаев Ә. «Қазақ әдебиетінің тарихы» Алматы «Мектеп»
17. П.Мұқанов С. «Халық мұрасы» Алматы «Мектеп» 1980ж.
18. Сүйіншәлиев X. «Қазақ әдебиетінің қалыптасу
19. Тойшыбаев С, Дайрабаев Ғ. және Қожакеев Т.
20. Хайуанаттар туралы қазақ ертегілері Алматы «Ғылым» 1979ж.
22. Бастауыш мектеп // О. Бартаева «Бастауыш сыныпта
23. ¥лағат // Р. Берекенова «Ауыз әдебиетінің
24. Ұлт тағылымы 2004//Р. Ерденова «Патриоттық тәрбие берудегі
